Konstruowanie własnej przyszłości

Od początku życia człowieka aktywność jego ma charakter celowy, wszystkie rozwijające się funkcje psychiczne i biologiczne mają swój określony prządek i sens. Nieustannie rozwijają i kształtujących się zdolności do tworzenia przyszłych scenariuszy własnego życia.

Formułowanie planów życiowych jest możliwe dzięki opanowaniu przez człowieka mowy. Już w wieku dwóch-trzech lat dzieci spontanicznie wypowiadają się co zamierzają zrobić i wykonać. Dopiero jednak od trzeciego do szóstego roku życia zachodzą wyraźne zmiany w doświadczeniach logiczno-matematycznych dziecka. Orientacja w czasie polega na uświadomieniu sobie kolejności występowania zdarzeń, umiejętności ich przewidywania, oceniania czasu trwania zdarzeń, a także w znajomości i używaniu odpowiednich konstrukcji językowych, wyrażających relacje czasowe. Trzylatki jeszcze oceniają czas trwania codziennych zdarzeń w sposób przypadkowy, umiejętności te jednak wzrastają do szóstego roku życia. Podobnie zmieniają się zdolności do porządkowania zdarzeń w czasie (Kielar-Turska, 2000). Dzięki temu pojęcie planu dzieci są w stanie zrozumieć około piątego roku życia. W tym okresie plany dziecięce są nieskomplikowane i nie wymagają od nich wielkich umiejętności, szczególnie wytrwałości. Wszystko jest w zasadzie dobrze znane, zarówno sam przedmiot planowania, cel, jak i środki. Nawet sam wynik, a więc sukces bądź niepowodzenie, są z góry ustalone (Timoszyk-Tomczak, 2003).

W wieku szkolnym plany mają podobny charakter. Cel jest narzucony z zewnątrz, osiągany w znanych warunkach, następuje kontrola zewnętrzna, jednak plany coraz częściej dotyczą już nowo nabywanych sprawności. Młodzi ludzie dostrzegają coraz więcej różnorodnych możliwości osiągnięcia tego samego celu.(Mac-Czarnik, 2001).W tym okresie pojawia się również umiejętność

156 planowania w trakcie działania. Wiąże się to z coraz lepszymi umiejętnościami zdobywania informacji, a tym samym z tworzeniem coraz doskonalszych reprezentacji rzeczywistości, które pozwalają również na konstruowanie planów i kontrolę ich wykonania (Papalia i Olds, 1986).

Przełomowym momentem w konstruowaniu własnej przyszłości jest okres adolescencji. W tym czasie formują się istotne sfery osobowości człowieka, takie jak obraz własnej osoby, zarówno realny, jak i idealnym, samoocena, światopogląd, plany, a przede wszystkim podejmowane są pierwsze próby odnalezienia własnego miejsca wśród ludzi.

W wieku adolescencji dominują cele bliskie i egocentryczne (Taraszkiewicz, 1985), jednak ich różnorodność i kształt przybierają już bardziej dojrzałe formy.

W tym czasie stosowane strategie konstruowania przyszłości są na etapie eksperymentowania i utrwalania.

Późniejsze etapy życia jednostki charakteryzują się już większą złożonością planowania. Według Havinghursta (1981) okres wczesnej dorosłości jest najbardziej zindywidualizowany i jednocześnie najbardziej osamotniony, ponieważ jednostka samodzielnie musi poradzić sobie z większością zadań życiowych. Okres ten stanowi przejście od życia organizowanego ze względu na wiek do życia organizowanego ze względu na status społeczny. Jest to okres osiągania i realizowania wcześniej postanowionych celów. W tym momencie życia jednostka musi posiadać jakąś określoną strategię, opartą na rozumieniu nowych obszarów, które można opanować jedynie poprzez wcześniejszy rekonesans i sporządzenie planu na lata. Jest to moment, w którym jednostka powinna mieć wypracowane zbiory reguł konstruowania własnej przyszłości, które efektywnie dostosowuje do dziedziny i warunków własnego działania (Timoszyk-Tomczak, 2003,s.39.).

Okres średniej dorosłości to dla człowieka czas osiągania największych możliwości, a tym samym maksymalnych wymagań ze strony społeczeństwa. W zakresie konstruowania własnej przyszłości mamy do czynienia z pewnym paradoksem: mniejszej efektywności i spontaniczności planowania (Denny i Denny, 1973), towarzyszy coraz większa praktyka oraz coraz lepsze wykorzystanie strategii konstruowania własnej przyszłości.

Planowanie przyszłości w ciągu życia ludzkiego podlega wielkim zmianom, przede wszystkim jakościowym, można więc przypuszczać, że takim

157 przekształceniom podlegają również strategie konstruowania własnej przyszłości.

Prawdopodobnie zmianom ulega nie tylko charakter używanych strategii, ale także ich ilość i sposób wykorzystania w zależności od zaistniałej sytuacji. (Timoszyk-Tomczak, 2003).

1. Strategia realistyczna to zbiór reguł służący do konstruowania własnej przyszłości, oparty na umiejętnej obserwacji innych ludzi oraz samego siebie i wykorzystywaniu indywidualnych zdolności i umiejętności oraz adekwatnej analizie własnej sytuacji. Strategia ta zakłada, że człowiek potrafi uwzględniać okoliczności działania różnych dziedzin życia także w szerokim kontekście społeczno-ekonomicznym. Strategia ta powstaje również na bazie informacji czerpanych od innych, na przykład poprzez obserwację i naśladowanie zjawisk. Szczególną rolę mogą tu odgrywać dane najbardziej interesujące jednostkę. Niemniej jednak ludzie stosujący tę strategię będą potrafili w sposób krytyczny i konstruktywny ustosunkować się do napływających informacji.(Timoszyk-Tomczak, 2003).

2. Strategia autorytetu – jej zasadą jest zbieranie rad, wskazówek od innych osób, uznanych za mądrzejsze, bardziej doświadczone, lepsze – i wykorzystanie ich we własnym procesie tworzenia przyszłego życia. Strategia ta wydaje się spójna z poglądami K. Ch Sheldona i T. Kassera (1994), którzy zaproponowali wyróżnienie dwu aspektów integracji dążeń. Jednym z nich jest kongruencja, czyli stopień autonomii dążeń człowieka. Jest ona tym większa, im bardziej dążenia jednostki są dla niej osobiście interesujące, ważne i wartościowe oraz im mniej człowiek odczuwa „presję” na ich realizację ze strony innych ludzi lub swoich popędów. Drugi przejaw integracji to koherencja, czyli zbieżność stawianych sobie celów. W przypadku strategii autorytetu szczególne znaczenie ma aspekt integracji dążeń, czyli ich autonomiczność, im jest ona mniejsza, tym częściej jednostka sięga po tę strategię (tamże, s. 46.).

3. Strategia przymusu, jest to bardziej surowa wersja poprzedniej, która odwołuje się do konieczności wynikającej z nakazu osób (np. rodziców, którzy chcą, aby ich dziecko studiowało medycynę) bądź okoliczności zewnętrznych, które wpłynęły na kształt konstruowania przyszłości. Strategia ta ma charakter zewnętrzny, co oznacza, że realizacja planów, jest zazwyczaj realizacją planów osób trzecich i ma charakter narzuconych wizji i planów, ale niestety często nie jest to uwewnętrzniona potrzeba dążenia do realizacji określonego celu.

158 Problem pojawia się, gdy narzucone plany nie są zgodne z wewnętrznymi potrzebami i wizją jednostki (tamże, s. 46.).

4. Strategia życzeniowa – jej istotą jest tworzenie fantazji na temat własnej przyszłości, często odbiegających od faktycznych możliwości jednostki, oraz brak określenia sposobów realizacji budowanych wizji. Strategia ta jest nastawiona przede wszystkim na konstruowanie atrakcyjnej dla jednostki wizji życia bez przełożenia na możliwości ich realizacji. (tamże, s. 48).

5. Strategia oczekiwania, polega na czekaniu na to, co się wydarzy. Jej główna zasada opiera się na przeświadczeniu, że trudno planować sposoby realizacji celu, gdyż i tak zależy to od Przeznaczenia, Siły Wyższej czy Losu. Strategia ta zakłada, że kontrola nad życiem jednostki leży w rękach nie samej osoby, lecz jest umiejscowiona poza nią. (tamże, s. 48)

6. Strategia carpe diem to zbiór taktyk, koncentrujących się na osiąganiu przyjemności oraz korzystaniu z uroków dnia codziennego – zarówno w teraźniejszości, jak i przyszłości. Zakłada „codzienne uzyskiwanie przyjemności”. Może ona wydawać się swego rodzaju „antystrategią”, ponieważ pozornie zakłada brak planowania albo świadomą z niego rezygnację. Niemniej jednak ten „brak wizji przyszłego życia” jest również

„sposobem na przyszłość”, ponieważ zakłada dążenie do realizowania kolejnych hedonistycznych celów. Jednakże w umyśle człowieka czas jest skalowany bardzo indywidualnie i różnie reprezentowany, więc koncentracja na teraźniejszości nie musi oznaczać braku przyszłości.

Konstruowanie własnej przyszłości zależy zatem od wielu czynników, tkwiących w świecie wewnętrznym jednostki, jak i w świecie zewnętrznym, Sam dobór strategii konstruowania własnej przyszłości świadczy o kontekście w jakim jednostka się rozwija, jak i jej wewnętrznej reprezentacji świata otaczającego.

Ważne są zatem czynniki modyfikujące konstruowanie własnej przyszłości, do których zaliczyć trzeba takie elementy jak na przykład; inteligencją, indywidualne doświadczenia, czy dojrzałość emocjonalną, i również elementy poza podmiotowe, które są usytuowane w najbliższym środowisku rozwoju jednostki.

Ze względu na te elementy następuje odpowiedni dobór strategii i ewentualne dalsze jej modyfikacje. Zatem raz określona strategia konstruowania własnej przyszłości może zostać poddana modyfikacji

159