Tożsamość negatywna i moratorium psychospołeczne jako alternatywna odpowiedź młodzieży na zagrożenia współczesnego świata. odpowiedź młodzieży na zagrożenia współczesnego świata

Zagrożenia młodzieży w kontekście mikrosystemu.

Na przełomie XX/XXI wieku młodzież żyje i rozwija się w czasie znaczących przemian. Wyzwania jakie stają przed dojrzewaniem są złożone. Cele jakie wytyczają sobie młodzi są często nieadekwatne do ich własnych możliwości.

„Karmieni” ideałami o znaczeniu wartości materialnych, które mają dać im w zamian poczucie własnej wartości są gotowi poświęcić wiele energii, aby mieć, posiadać, ponieważ to jest teraz „modne”. Człowiek dążący, za wszelką cenę, do zdobywania dóbr materialnych powoli wyzbywa się swoich wewnętrznych potrzeb i wartości, co w konsekwencji doprowadza do utraty własnego „ja” i do trudności w nawiązywaniu poprawnych relacji z innymi ludźmi.

Rozwój cywilizacyjny, którego przejawy w kontekście czysto technicznym często ułatwiają życie jednostce, mają także drugie oblicze, powodując wiele problemów egzystencjalnych człowieka, w skrajnym ujęciu stwarzając jasno uwidaczniającą się deformację życia jednostki i degradacji człowieka w różnych wymiarach jego życia. Coraz częściej mówi się nie tylko o zdobyczach cywilizacyjnych, ale i zagrożeniach jednostki z nich wynikających i konieczności obrony tak jednostki, jak i społeczeństwa przed negatywnymi skutkami niekontrolowanego rozwoju cywilizacyjnego (Nowak, A. Wysocka, E. 2001)

Zagrożenia jakie nawarstwiają się w przeciągu ostatnich kilkudziesięciu lat są często nieodłącznym elementem wpływającym na ukształtowanie obrazu siebie przez młodych ludzi. Okres młodzieńczego niepokoju spotyka się z okresem trudnych i skomplikowanych przemian społeczno – ekonomicznych kraju, w którym żyją młodzi ludzie. Te przeobrażenia również wpływają na kształtowanie się ich tożsamości, są niejako nieodłącznym atrybutem wpływającym na postrzeganie świata i samego siebie. Ogólna wizja człowieka kreowana przez media jest niedościgłym obrazem kreowania swojej tożsamości przez młodych. W

135 kreowaniu tożsamości i osobowości człowieka stającego u progu wejścia w dorosłość wyróżnić można determinanty, które regulują zachowaniem młodego człowieka i w sytuacji zagrożenia często są przez młode osoby nieadekwatnie do własnych potrzeb interpretowane. Są to następujące kategorie:

- sytuacyjne (np.: znaczenie sytuacji dla podmiotu, nawarstwienie się innych trudności w danym czasie)

- społeczne (np.: postawy rodzicielskie i styl wychowania w rodzinie, normy obowiązujące w grupie),

- fizjologiczne (np.: burza hormonalna, siła układu nerwowego, temperament), - osobowościowe (np.: potrzeba akceptacji, uznania, wzmożona tendencja do dokonywania porównań społecznych) (za: Brzezińska, A., Bardziejewska, M., Ziółkowska, B. 2003)

Powyższe determinanty mogą wzmacniać bądź osłabiać dążenia młodego człowieka do osiągnięcia tożsamości pozytywnej, oczekiwanej przez społeczeństwo i umożliwiać bądź utrudniać proces radzenia sobie z zagrożeniami, a więc i z niebezpieczeństwami (Dunaj, B. 2001) na jakie są narażeni młodzi ludzie, w kategoriach wyzwań współczesnego świata. Zagrożenia można rozpatrywać na wielu poziomach, np.: makrosystemie, mezosystemie, egzosytemie i mikrosystemie (Bronfenbrenner, U. 1983). W kontekście zagrożeń wypływających z przemian współczesnego świata najbardziej interesować będą mnie zmiany na poziomie makrosystemu i mikrosystemu.

Do zagrożeń, które wynikają ze zmian na poziomie mikrosystemu należeć mogą takie zjawiska, które bezpośrednio wiążą się ze zmianami biologiczno – fizjologiczno - psychicznymi, dotyczącymi zmian w wyglądzie zewnętrznym i zachodzących przemian biologicznych. Określić je można jako „(...)zagrożenia indywidualne, związane z biopsychiczną strukturą jednostki (np. lęki, obsesje, fobie, agresja, choroby (somatyczne i psychiczne), uzależnienia (alkoholizm, narkomania, nikotynizm, i in.), samobójstwo.”( Nowak, A. Wysocka, E. 2001).

Wpływ zagrożeń indywidualnych, w kontekście mikrosystemu omówię na przykładzie: „anorexia nervosa” – zaburzenia jedzenia, które rozwijają się i ujawniają, gdy jedzenie i waga ciała stają się obsesyjnym centrum nie zaspakajanych potrzeb psychicznych człowieka. Sprzyjają temu hasła XX wieku, które indukują w młodych ludziach następujący sposób myślenia: „Być szczupłą oznacza być atrakcyjną, ważną, szczęśliwą; szczupła sylwetka to klucz do sukcesu

136 i powodzenia we wszystkich dziedzinach życia.” Taki sposób myślenia, paradoksalnie, ma miejsce w czasach, gdy część mieszkańców naszego globu rozpaczliwie próbuje walczyć z głodem i śmiercią z niedożywienia (Ziółkowska, B. 2003). Wzmożona potrzeba posiadania sylwetki umożliwiającej poczucie bycia kimś wyjątkowym, w czym młode osoby utwierdzane są przez obrazy przekazywane przez media, łączy się z takimi tendencjami charakterystycznymi w okresie dojrzewania jak: tendencja do skupiania dużej uwagi na swoim ciele, wzmożona potrzeba porównań społecznych, zwłaszcza porównań tzw. „w górę”, zmiana hierarchii wartości, w której wygląd dla młodych osób usytuowany jest na pierwszym miejscu, podatność na wpływy kultury masowej, mody, grupy rówieśniczej i ujawnianie wobec powyższych niewystarczającego krytycyzmu.

Taki splot wydarzeń i wewnętrznych przemian psychiczno – biologicznych nawarstwia piętrzenie się problemów związanych z obrazem własnego ciała i utrudnia, w szerokim kontekście, kontakty rówieśnicze, szczególnie kontakty intymne. Ponadto okres adolescencji obfituje w szereg specyficznych zadań rozwojowych, do których, wg Havinghursta (Havinghurst, 1983, Brzezińska, A.

2000), należą m.in.: opanowanie społecznej roli związanej z płcią, akceptowanie swojej fizyczności oraz korzystanie z własnego ciała, osiągnięcie emocjonalnej niezależności od rodziców i innych dorosłych, przygotowanie się do małżeństwa i życia rodzinnego, wybór i przygotowanie się do zawodu, pożądanie i osiągnięcie społecznie odpowiedzialnego zachowania.

Realizacja tych zadań, może być utrudniona poprzez zmiany na poziomie mikrosystemu, a w szczególności ze względu na piętrzące się współczesne zagrożenia wobec młodzieży. Powodują tym samym zaburzenia zachowania, które utrzymują się i podczas których podstawowe prawa innych ludzi oraz głównie społeczne normy i reguły zachowania się odpowiednie do wieku są łamane. (Diagnostyczna i statystyczna Klasyfikacja Zaburzeń Psychicznych DSM – IV, 1995, s. 85). Do powyższych zaburzeń można zaliczyć takie trudności, które szczególnie utrudniają kreowanie obrazu siebie jako pełnej zintegrowanej jednostki, wkraczającej w dorosłe życie. Jednym z takich zaburzeń na pewno są zaburzenia spowodowane niezdiagnozowanym ADHD (Attention Deficyt Hyperactivity Disorder) (Hallowell, E.M., Ratey, J.J. 2004), które w okresie adolescencji przejawiają się w szczególności poprzez trudności emocjonalne, osobowościowe i przede wszystkim trudności z określeniem samego siebie, z

137 wykreowaniem własnego obrazu. W sytuacji, gdy na powyższe zaburzenia nakładają się zagrożenia związane z obszarem makrosystemu, młodym ludziom bardzo trudno jest uczestniczyć w życiu społecznym i żyć w zgodzie z własną naturą.

Zagrożenia młodzieży w kontekście makrosystemu.

Zagrożenia w kontekście makrosystemu można podzielić na: „(...)zagrożenia społeczne, związane z dysfunkcjonalnością systemu organizacji życia zbiorowego na różnych poziomach (społecznego w wąskim ujęciu, politycznego, gospodarczego, kulturowego), czego przykład stanowią dezorganizacja rodziny, przestępczość, nadużycia władzy i biurokracja, kryzys ekonomiczny, dehumanizacja pracy, czy wreszcie niewłaściwy system edukacji i wychowania;

zagrożenia istnienia gatunku ludzkiego – najbardziej uniwersalne, np.

perspektywa katastrofy ekologicznej, czyli skutki niszczenia środowiska naturalnego i powiązane często z nimi klęski żywiołowe, głód i chemizacja żywności oraz zbrojenia nuklearne.” (Nowak, A. Wysocka, E. 2001).

Zagrożenia makrosystemu związane są przede wszystkim z potrzebą utrzymywania relacji i bliskich związków z innymi osobami, żyjącymi w podobnych kontekstach i tworzącymi podobne możliwości rozwoju. Życie w społeczeństwie jest nieodłącznym elementem tworzenia swojej tożsamości.

Poprzez aktywne uczestniczenie w życiu społeczeństwa i w zgodzie z własną natura, „ja” jednostkowe, wyrastają z najwcześniejszych doświadczeń cielesnych – i z wczesnego stadium rozwoju instynktownego, określanego jako narcystyczne – może nauczyć się mieć i dzielić z innymi cząstkę poczucia orientacji we wszechświecie. Badanie obrazów świata musi zatem zacząć się od potrzeb każdego „ja”, dotyczących podstawowej orientacji czasoprzestrzennej, by następnie przejść do tego, w jaki sposób wspólnota zapewnia jednostce siatkę korespondujących ze sobą perspektyw, (takich jak rozkład dnia, roczny cykl życia, podział pracy i wspólne uczestnictwo w rytualnych zdarzeniach), na ograniczeniach (limits) i granicach (boundaries) kończąc (por. Erikson, E.H.

2002). W innym przypadku uczestnictwo człowieka w życiu społecznym jest niepełne i nie satysfakcjonujące. Prowadzi to często do poszukiwania innych alternatyw, którymi mogą być, między innymi, określenie własnej tożsamości jako negatywnej, co daje subiektywne poczucie sensowności bycia w świecie,

138 albo wydłużenia okresu poszukiwania własnej tożsamości i przyzwolenie sobie na wykorzystanie moratorium psychospołecznego jakie społeczeństwo przyznaje jednostce w celu określenia własnej tożsamości.

Człowiek współczesny, a więc i młodzież spotyka się z zagrożeniami zarówno biologicznymi, jak i psychologicznymi występującymi na taką skalę, rozwijającymi się z taką dynamiką i ujemnymi skutkami jakie do tej pory nie miały jaszcze miejsca. Cywilizację współczesną charakteryzuje gwałtowny rozwój techniki, urbanizacja, komputeryzacja, biurokracja, spadek poziomu kultury, wzrost agresji, prymitywizm obyczajów i kontaktów interpersonalnych.

W życiu codziennym obserwuje się lęki i obawy przed grożącymi zewsząd niebezpieczeństwami. Zagrożenia te dotyczą nie tylko jakiś jednostek czy grup społecznych, mniejszościowych czy etnicznych, nie tylko niektórych ras ludzkich czy gatunków zwierząt – one zagrażają w ogóle życiu na globie ziemskim.

Tragizmem i wręcz paradoksem jest to, że często sam człowiek jest sprawcą tych zagrożeń.

Młodzież ma poczucie, że wszystkie zaistniałe zagrożenia są konsekwencją działań pokoleń wcześniejszych, a więc „(...)pokolenie obecne ma w obliczu nawarstwionych, nie rozwiązanych problemów (arsenał zbrojeń, zniszczenie środowiska, głód mieszkaniowy itd.) poczucie, że rodzice pozostawili je przyszłości sam na sam ze spowodowanymi przez nich kłopotami. (...)Młodzi nie wiedzą, co trzeba zrobić, ale są pewni, że lepsza droga istnieje. Starsi sądzą, że lepszą drogę już znaleźli.” (Mead, M., za: Greisse, M. 1966). Młodzi ludzie mają poczucie, że w sytuacji, w której posiadają większy potencjał narzędzi potrzebnych do osiągnięcia sukcesu w dzisiejszych czasach (znajomość obsługi komputera, internetu, znajomość języków obcych, itp.), dorośli wymagają od nich więcej niż jest to możliwe, przy równoczesnym braku pomysłów na realizację własnych planów przez samych siebie. Powoduje to pojawienie się stanu frustracji u młodych ludzi, który doprowadza ich do szukania innych możliwości radzenia sobie z poczuciem nieadekwatności. Często mogą to być dewiacyjne formy zachowań lub uwikłanie w sytuacje, które wynikają z zagrożeń na poziomie makrosystemu. Do powyższych zagrożeń należą: (1)uzależnienia (w kontekście wpływu na społeczeństwo, procesu uzależniania się i resocjalizacji uzależnionych osób), (2) przestępczość nieletnich, (jako przyjęcie tożsamości negatywnej), (3) przestępczość zorganizowana, (poczucie niebezpieczeństwa wśród społeczeństwa

139 ze strony grup przestępczych), (4) terroryzm, (jako plaga współczesnego obrazu

„globalnej wioski”), (5) subkultury młodzieżowe, więzienne, wojskowe, (szczególne zagrożenie w okresie kryzysu tożsamości), (6) prostytucja, (szczególnie prostytucja nieletnich, jako sposób na życie), (7) homoseksualizm, jako forma dewiacji wtórnej (dewiacyjnej reakcji społeczeństwa, które swoje negatywne nastawianie do odmienności orientacji seksualnej, manifestuje poprzez agresywne reakcje w stosunku do homoseksualistów), (8) samobójstwa, (jako odpowiedź na zagrożenia współczesnego świata), (9) eutanazja, (jako problem społeczny i problem jednostki), (10) bezdomność, (jako konsekwencja zagrożeń na poziomie mikrosystemu i makrosystemu), (11) bezrobocie.