współpracy władz samorządowych), wychodzą naprzeciw potrzebującym pomocy), lub w sposób ukryty (poprzez działania terapeutyczne, które miały pierwotnie inny charakter, lecz w miarę upływu procesu terapeutycznego, wygenerował się jako główny problem, marginalizacja/ wykluczenie społeczne i zostały podjęte odpowiednie kroki przeciwdziałania skutkom i formy pomocy, wyjścia z obszarów generujących wykluczenie).
Ta sfera oddziaływań wiąże się przede wszystkim z rozwijaniem szeroko rozumianych kompetencji społecznych, wśród ludzi, zarówno z obszarów zagrożonych marginalizacją, jak i jako wdrażanie programów profilaktycznych wśród uczniów, na wszystkich szczeblach edukacji. Również istotne są oddziaływania pedagogiczne zarówno formalne/instytucjonalne, jak i indywidualne oddziaływania pedagogów i psychologów na jednostki.
Instytucjonalne formy pomocy określone są przede wszystkim w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej i Sportu dotyczącym działania placówek
będącej integralną częścią strategii rozwoju województwa obejmującej w szczególności programy:
przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu, wyrównywania szans osób niepełnosprawnych, pomocy społecznej, profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych, współpracy z organizacjami pozarządowymi – po konsultacji z powiatami; 3. rozpoznawanie przyczyn ubóstwa oraz opracowanie regionalnych programów pomocy społecznej wspierających samorządy lokalne w działaniach na rzecz ograniczenia tego zjawiska; 4. inspirowanie i promowanie nowych rozwiązań w zakresie pomocy społecznej; 8. sporządzanie bilansu potrzeb w zakresie pomocy społecznej i przekazywanie go wojewodzie do 1 marca każdego roku” (Ustawa..., 2044, s.3744).
68 oświatowych, w szczególności poradni psychologiczno – pedagogicznych. Do zadań poradni psychologiczno – pedagogicznych należy przede wszystkim pomoc dzieciom i młodzieży objętych obowiązkiem uczenia się, do ukończenia progu edukacyjnego szkoły średniej. Osoby starsze lub nie uczące się mogą korzystać z pomocy poradni specjalistycznych.
Do zadań poradni należy w szczególności:
1) wspomaganie wszechstronnego rozwoju dzieci i młodzieży, efektywności uczenia się, nabywania i rozwijania umiejętności negocjacyjnego rozwiązywania konfliktów i problemów oraz innych umiejętności z zakresu komunikacji społecznej;
2) profilaktyka uzależnień i innych problemów dzieci i młodzieży, udzielanie pomocy psychologiczno-pedagogicznej dzieciom i młodzieży z grup ryzyka;
3) terapia zaburzeń rozwojowych i zachowań dysfunkcyjnych;
4) pomoc uczniom w dokonywaniu wyboru kierunku kształcenia, zawodu i planowaniu kariery zawodowej;
5) prowadzenie edukacji prozdrowotnej wśród uczniów, rodziców i nauczycieli;
6) pomoc rodzicom i nauczycielom w diagnozowaniu i rozwijaniu potencjalnych możliwości oraz mocnych stron uczniów;
7) wspomaganie wychowawczej i edukacyjnej funkcji rodziny;
8) wspomaganie wychowawczej i edukacyjnej funkcji szkoły.24
Zadania wyznaczone dla poradni mają na celu przede wszystkim objęcie pomocą tych uczniów, których rodziny nie spełniają w stopniu wystarczającym, funkcji rodzinnych i są niewydolne wychowawczo lub niekompetentne merytorycznie.
Powoduje to, że dzieci nie mają dostatecznego wsparcia ze strony najbliższego środowiska i brakuje im odpowiedniej, ukierunkowanej na pojawiający się problem stymulacji zewnętrznej, dzięki której dziecko może realizować swoje zadania rozwojowe, aktywnie uczestniczyć w życiu społecznym i mieć szansę na lepszy start w dorosłe życie.
Poradnie psychologiczno - pedagogiczne prowadzą działalność ukierunkowaną na specyficzny, jednorodny charakter problemów, z uwzględnieniem potrzeb
24 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 11 grudnia 2002 r. w sprawie szczegółowych zasad działania publicznych poradni psychologiczno-pedagogicznych, w tym publicznych poradni specjalistycznych, pkt. 1
69 środowiska. Działalność poradni specjalistycznych może być ukierunkowana w szczególności na:
1) wczesną interwencję i wspomaganie rozwoju dziecka w wieku od urodzenia do 7 roku życia; 2) udzielanie pomocy dzieciom i młodzieży niepełnosprawnej lub z dysfunkcjami rozwojowymi oraz ich rodzicom; 3) udzielanie pomocy młodzieży w rozwiązywaniu problemów okresu dojrzewania; 4) udzielanie pomocy uczniom w dokonywaniu wyboru kierunku kształcenia, zawodu i planowaniu kariery zawodowej; 5) udzielanie pomocy dzieciom i młodzieży z wybitnymi uzdolnieniami; 6) profilaktykę problemową, w tym profilaktykę uzależnień dzieci i młodzieży; 7) wspomaganie wychowawczej funkcji rodziny.25
Określenie powyższych obszarów działania poradni, wyznacza kierunek podejmowanych przez nie działań. Jednakże w odróżnieniu od zadań wyznaczonych pracownikom socjalnym, którzy są zobowiązani do szukania osób, które pomocy potrzebują, pracownicy poradni udzielają pomocy osobom, które przychodzą z prośbą o udzielenie pomocy. Zadania w poradni psychologiczno - pedagogicznej realizowane są w szczególności poprzez:
1) diagnozę; 2) konsultację; 3) terapię; 4) psychoedukację; 5) rehabilitację; 6) doradztwo; 7) mediację; 8) interwencję w środowisku ucznia;
Pomoc osobom zagrożonym marginalizacją, bądź wykluczonym, jest w znacznym stopniu pomocą o określonym charakterze. Zmierza ona w kierunku naprowadzenia i wskazania form pomocy, z których rodzina może korzystać.
Najistotniejszym czynnikiem w pomocy osobom zmarginalizowanym jest psychoedukacja. Najczęściej jest ona realizowana przy współpracy ze środowiskiem szkolnym, bądź instytucjami, do jakich dana osoba przynależy.
Zadania pracowników poradni dotyczą kształtowania kompetencji społecznych w ramach szeroko rozumianej prewencji socjalnej.
W szerokim rozumieniu prewencja socjalna to zespół celowych, planowych, systemowych, kompleksowych i profesjonalnych działań o charakterze wychowawczym, realizowanych przez kompetentne i merytorycznie przygotowane osoby, organizacje lub instytucje funkcjonujące w strukturze systemu pomocy społecznej bądź systemu edukacyjnego. Działania w zakresie prewencji socjalnej zmierzają do kształtowania postaw społecznych, dostarczania
25 tamże, pkt.3.
70 wiedzy i rozwijania umiejętności niezbędnych w samodzielnym lub grupowym kształtowaniu rzeczywistości nakierowanej na eliminowanie lub minimalizowanie szkodliwych skutków zjawisk społecznych implikujących problemy socjalno-bytowe destytuujące ludność środowisk lokalnych miast i wsi. (Kotlarska-Michalska, A. 2003, s. 48.).
Działania w zakresie prewencji socjalnej szeroko pojmowanej polegają w szczególności na: a) diagnozie rzeczywistości społecznej i analizie zjawisk stanowiących realne lub potencjalne problemy socjalno-bytowe, występujące w środowiskach lokalnych badanych terenów, b) kategoryzacji problemów socjalno-bytowych i określeniu katalogów rodzajowych osób, rodzin i grup społecznych narażonych na ich negatywne skutki; c) przygotowaniu kompleksowych strategii prewencji socjalnej oraz operacyjnych programów adresowanych do ustalonych w toku diagnozy i analizy grup ryzyka; d) realizacji programów prewencji socjalnej wśród dzieci i osób dorosłych zależnie od rodzaju, zakresu i natężenia występujących w określonych środowiskach problemów socjalno-bytowych; e) monitoringu dokonujących się w toku oddziaływania programowego zmian w środowiskach objętych prewencją socjalną; f) ewaluacji i modyfikacji programów prewencji socjalnej zgodnie ze zmianami dokonującymi się w rzeczywistości społeczno-socjalnej i bytowej osób, rodzin i grup społecznych poddanych oddziaływaniom socjalno-prewencyjnym (Żukiewicz, A, 2005, s. 394.).
Praca nad rozwijaniem kompetencji społecznych u dzieci, młodzieży i osób dorosłych jest jednym z istotnych składników prewencji socjalnej.
Pojęcie kompetencji społecznych ma szeroki zakres i obejmuje zdolność człowieka do funkcjonowania w strukturach społecznych na poziomie rodzinnym, zawodowym, środowiskowym, lokalnym i ponadlokalnym z zachowaniem własnej podmiotowości i uszanowaniem podmiotowości osób pozostających w bezpośrednich lub pośrednich relacjach interpersonalnych (Matczak, A. 2001, s. 7-12). Kompetencje społeczne oznaczają umiejętność pełnienia przypisanych ról społecznych.
Zadania pedagoga, realizowane w poradniach i szkołach, mają na celu przygotowanie dzieci i młodzież do pełnienia ról wyznaczonych przez zadania rozwojowe, jak i przez społeczeństwo, w takim zakresie, który zapewni im funkcjonowanie w warunkach niezbędnych do pełnego korzystania z dóbr
71 cywilizacyjnych, kulturowych i społecznych, ale przede wszystkim uposaży jednostkę w takie umiejętności, które pozwolą jej przekształcać, środowisko w taki sposób, aby rozwój był możliwy.
3. Wolontariat, to forma zorganizowanej pomocy, zainicjowanej przez instytucje