Problem ograniczenia ludzkiej egzystencji i niemożności pogodzenia się z własnym losem, to tematy coraz częściej poruszane w dyskusjach pedagogicznych. Oznacza to, iż w dobie technizacji człowiek zatraca swój pierwotny instynkt radzenia sobie w otaczającym go świecie, zatraca się granica pomiędzy rzeczywistością a iluzją. Do tej pory problematyką losu człowieka zajmowały się takie nauki jak filozofia, psychologia i socjologia. Podejmowanie tego problemu na gruncie pedagogiki oznacza inne spojrzenie na to zagadnienie.
Stwierdzić można, iż zmierzamy w kierunku dopuszczenia do możliwości zmiany i sterowania własnym losem. Z założeń pedagogiki jako nauki wynika, że poprzez odpowiednie oddziaływania powinno się przygotować człowieka do udziału w budowie własnego losu – do umiejętnego kierowania nim i pokonywania ograniczeń (Borowska. T, 1998. s, 9.). Biorąc pod uwagę szybkość i kierunek zmian jakim poddawani są obecnie żyjący, można stwierdzić, iż coraz częściej trzeba będzie zwracać uwagę na możliwości świadomego kierowania swoim życiem. Pojawia się zatem potrzeba zdania sobie sprawy z ograniczeń jakim jesteśmy poddawani, jak je możemy niwelować i co zrobić, żeby zmienić nasz dotychczasowy los.
W życiu człowieka występują ograniczenia, które mogą doprowadzić do zniszczenia jego egzystencji lub posłużyć do optymalizacji losu. Zmiany dokonywane w tym zakresie zależą często od przygotowania edukacyjnego.
Siły psychiczne, odporność, wartości i możliwości wynikające z kontekstu rozwoju pełnią doniosłą rolę w umiejętności pokonywania ograniczeń. Niemniej jednak bardzo istotne jest zaplecze edukacyjne, które pozwala na rozwój zasobów jednostki i stawia ją w lepszej sytuacji w walce z przeciwnościami dynamicznie rozwijającego się świata.
89 T. Borowska uwzględnia następstwa trzech głównych ograniczeń, jakie występują w życiu człowieka. Największe konsekwencje ograniczające ludzkie możliwości stwarzają takie siły psychiczne jak genom, stres i wytwór dzisiejszej technizacji- media.
Na gruncie nauk filozoficznych i religii los jest pojmowany w kategoriach pewnego przymusu. Dla człowieka nie ma innej możliwości jak istnieć po prostu i być w tym świecie. Jednak człowiek zdany na świat, musi czuwać, aby nie ugrzęznąć i nie stać się przedmiotem w świecie (Mounier, 1990, s. 196. Za:
Borowska, T. 1998). Ponadto człowiek jest skazany na śmierć, której efektem jest rozpacz. Jest to uczucie, przeciwko któremu człowiek się buntuje. Bunt ten związany jest z walką o swoją godność.
Istotne jest, że dla egzystencjalistów człowiek jest skazany na wolność, i bierze całkowitą odpowiedzialność moralną za swoje czyny.
Los ludzi rozpatrywany jest generalnie w kategoriach przypadku i przygodności.
W postmodernizmie coraz częściej mówi się, że jednostka ma coraz mniej szans na zrozumienie i coraz mniejsze możliwości kontroli swojego życia. Jak uważa R.
Rorty, jednostka pozostawiona sama sobie, nie znajduje oparcia ani w Bogu, ani w sobie, ani w świecie, ani w społeczeństwie (Bronk,1996, za: Borowska, T.
1998). Niemniej jednak postmoderniści dają prawo człowiekowi do decydowania o swoim losie i zwracają uwagę na możliwość świadomego kontrolowania życia.
W koncepcjach socjologicznych o losie człowieka wspomina się zazwyczaj w kontekście całego życia, albo łączy się to z pojęciem „przypadku”, który dosięga człowieka od czasu do czasu. Los jest nieodłącznie wiązany nie tylko ze światem społecznym, czy wewnętrznym, (cechy psychiczne) ale często również z zewnętrznym (światem jako kosmosem). Niemniej jednak los łączy się z pojęciem niesprawiedliwości. Ta niesprawiedliwość losu związana jest z niedostrzeganiem i nie nagradzaniem prawdziwej indywidualnej, ukrytej wartości jednostki. (Giza, 1991, s.134, za: Borowska, T. 1998, s. 15.). Wszyscy socjologowie podkreślają wagę przypadkowości w życiu człowieka, niekontrolowanych zdarzeń, na które człowiek musi zareagować, nie wiedząc jakie działania powinien podjąć.
Przypadkowe zdarzenia są powodem zróżnicowania ludzkich losów w danym społeczeństwie (Borowska, T. 1998, s. 16.).
Psychologów interesują podmiotowe zachowania ludzi i związane z nimi możliwości dokonywania wyborów. Sam los niewiele znaczy, to człowiek nim
90 zarządza i podejmując decyzje może go zmieniać (Frankl, 1984, 2.290, za:
Borowska, T. 1998, s.16.).
Człowiek jest wolny i to on decyduje o tym co zrobi ze swoim życiem. Los może ograniczyć jego egzystencję.29
W psychologii pojęcie losu jest pojęciem potocznym i niedookreślonym.
Wyróżnić można co najmniej trzy różne ujęcia tego terminu: fatalistyczne, biologiczno – deterministyczne oraz kreacjonistyczne.
„W rozumieniu fatalistycznym los to zdarzenie przypadkowe bądź sterowane nieznanymi siłami zewnętrznymi, najczęściej magicznymi, ograniczające swobodę wyboru, zwykle z przykrym dla jednostki ukierunkowaniem, np.: bieda, choroba, cierpienie i skazujące na pewną trudną do zniesienia, nieubłaganą konieczność, odczuwana jako przeznaczenie.” (Straś – Romanowska, M. 1992, s.
56.).
W podejściu biologiczno – deterministycznym, los to konieczność życiowa wynikająca z biologicznego wyposażenia jednostki, określa skłonności jednostki, potrzeby i stanowi o przymusie wyborów życiowych (tamże s. 57.).
Ujęcie kreacjonistyczne nawiązuje do tradycji, w której człowiekowi przypisuje się twórczy udział w budowaniu własnego losu. według którego człowiek jest
„kowalem jego losu”. Z drugiej jednak strony koncepcja ta zakłada trudności i ułomności człowieka i jego bezradność wobec tzw. przeciwności losu (tamże s.
58.).
Jednak najważniejsze rozważania dotyczące losu człowieka są rozpatrywane w szczególności przez przedstawicieli nurtu humanistycznego. To oni zwrócili uwagę na egzystencjalne problemy człowieka. W szczególności prace A.
Maslowa i C. Rogersa i H.Murraya (Hall, C. S. Lindzey, G. 2002) ukazały obraz człowieka nie tylko istniejącego już, ale przede wszystkim stającego się, poszukującego sensu swojej egzystencji. Jest to tzw. koncepcja personalistyczna.
Wychodząc z założenia, iż człowiek jest wolny, posiada wolną wolę, rozpatrując kategorie losu, zakłada się, że nie jest on rozumiany jako przeznaczenie, ani jako
29 K. Obuchowski proponuje model człowieka wolnego, aktywnego, twórczego. „(...) u normalnego, dorosłego człowieka jedynym kierunkiem działania mogącym zapewnić wyższe, dojrzałe formy zachowania jest kierunek wyznaczony przez potrzebę sensu życia”(Obuchowski, K. 1983,s.202.) Zdaniem K. Obuchowskiego człowiek powinien wyrastać nawet ponad perspektywę własnego życia.
91 determinanta. Los człowieka to indywidualne dzieje, historia życia współtworzona przez sam podmiot za pośrednictwem dokonywanych wyborów.
C. Rogers uznaje człowieka jako istotę świadomą. Podstawową tendencją organizmu jest dążenie do urzeczywistnienia i udoskonalenia organizmu (Rogers, 1951, za: Hall, C. S. Lindzey, G. 2002). Zakłada też, iż człowiek nie jest biernym obserwatorem rzeczywistości, tylko aktywnie działającą istotą i współtworzącą ową rzeczywistość. Tendencje organizmu mają jednak charakter selektywny, ukierunkowują jego uwagę jedynie na te aspekty środowiska, które mogą w sposób konstruktywny stymulować jej rozwój.
Elementami, które ograniczają los człowieka są czynniki zewnętrzne, którym jest poddawany przez całe życie. Są to te wpływy środowiska, które wynikają z relacji z drugim człowiekiem. W procesie socjalizacji, człowiek poddawany jest silnym naciskom z zewnątrz, w szczególności tym, które wypływają z bezpośrednich relacji z drugim człowiekiem. W procesie rozwoju jednostka narażona jest na oceny ze strony innych ludzi, szczególnie w czasie jej dzieciństwa. Wpływa to bezpośrednio na odbiór rzeczywistości społecznej i może ograniczyć jej działania.
Oznacza to, że człowiek, z gruntu dąży do udoskonalania swojego życia, poprzez różne zabiegi, lecz siła i kierunek działań mogą zostać ograniczone poprzez wpływy i negatywne informacje zwrotne od otoczenia, w którym się rozwija.
„Gdyby jednostka doświadczała jedynie bezwarunkowej akceptacji, to jej poczucie własnej wartości nie byłoby uzależnione od spełniania jakichkolwiek warunków, byłoby bezwarunkowe (a wtedy potrzeby uznania ze strony innych i szacunku do samego siebie nie byłyby nigdy sprzeczne z ocenami organizmu i jednostka byłaby stale przystosowana w sensie psychologicznym, a jej funkcjonowanie miałoby charakter całościowy.” (Roger, C., 1959, za: Hall, C. S.
Lindzey, G. 2002).
C. Rogers nie zakłada, że jednostka jest ograniczona od samego początku, lecz środowisko i osoby znaczące z otoczenia (pojęcie, za: Erikson, E.H. 1950) wpływają na jej procesy decyzyjne, które jednostka podejmuje na zasadzie syntezy własnych zasobów i informacji zwrotnych z otoczenia o realności i możliwości dokonania zmiany jaką planuje.
92 H. Murray w swojej personalistycznej teorii przedstawia człowieka jako dążącego do zmiany swojej sytuacji, swojego życia, jako aktywną i dynamiczną jednostkę, która nie jest tylko zdana na działanie losu, ale stara się jemu przeciwstawiać. Osobowość jest czynnikiem organizującym czy kierującym jednostką. Jej funkcje polegają na rozwiązaniu konfliktów i przezwyciężeniu ograniczeń, na które narażona jest osoba, na zaspakajaniu potrzeb jednostki i na planowaniu sposobów osiągnięcia przyszłych celów. Zakłada, że jednostka w ciągu swojego życia stawia sobie cele i dąży do ich realizacji poprzez odnalezienie dróg umożliwiających jej osiągnięcie tego, co zamierzyła. Nie poddaje się biernie otaczającemu światu. Dlatego H. Murray w swoich rozważaniach teoretycznych pozostawia tyle miejsca dla samego zagadnienia motywacji, które uznaje za najistotniejsze w rozważaniach nad losem człowieka. Jego zdaniem badanie tendencji kierunkowych danej osoby stanowi klucz do zrozumienia jej zachowania.30 Teoria H. Murraya jest silnie zakotwiczona w koncepcji psychoanalitycznej, co oznacza, iż najistotniejszy moment życia jednostki rozgrywa się w jej dzieciństwie, które rzutuje na przyszłe życie człowieka. Nie oznacza to jednak, że po określeniu swojej tożsamości i staniu się niezależnym człowiekiem, nie ma miejsca na dalszy rozwój i zaspakajanie potrzeb, które są niezbędne w procesie motywacyjnym, kierującym życiem człowieka. Człowiek przez całe życie walczy o osiągnięcie pewnych ideałów, a czynniki wewnętrzne i środowiskowe mają duże znaczenie w pokonywaniu ograniczeń ludzkiej egzystencji.
Z założeń koncepcji personalistycznej korzystali zatem twórcy teorii motywacji, psychologii społecznej, którzy poprzez wolność człowieka rozumieli - poczucie sprawstwa, poczucie kontroli wzmocnień, spostrzeganie wpływu na zdarzenia, atrybucje przyczynowości zdarzeń. Psychologia interesuje się zatem przede wszystkim tymi wyborami człowieka, które dotyczą postaw i działań człowieka wobec zdarzeń niezależnych od niego czy bezwzględnych konieczności. Zatem los człowieka jest tym, co uczyni on ze swoimi namiętnościami i koniecznościami.
30 „... najważniejszą rzeczą, jakiej można dowiedzieć się o danej osobie (...) jest nadrzędna kierunkowość jej czynności, umysłowych, werbalnych lub fizycznych” (Murray, 1951b, za Hall, C, S. Lindzey, G, 2002)
93 Personalistyczna psychologia losu śledzi ludzkie dzieje, będące świadomym bądź nieświadomym poszukiwaniem przez jednostkę swojego miejsca w świecie poprzez wybory zaangażowań i działań mających u swych podstaw system znaczeń.
W tej koncepcji nie ma jednoznacznego rozumienia losu człowieka. Jest to
podejście zakładające swoistą syntezę koncepcji deterministycznej i kreacjonistycznej. Zakłada współuczestnictwo jednostki w kształtowaniu
własnego losu. Można przez to rozumieć następująco, że człowiek kieruje swoim losem, ale to przeznaczenie określa jego kierunek. (Straś –Romanowska, M. 1992, 57-64)
Koncepcje psychologiczne zostały najszerzej opisane, ponieważ jako jedne z nielicznych zakładają w większej mierze uczestnictwo w kreowaniu swoim życiem samego zainteresowanego. Oznacza to, że człowiek jest kimś wyjątkowym i to wolna wola i możliwość dokonywania wyborów różnią go od innych gatunków. W kontekście rozważań nad ograniczeniami losu i konsekwencjami dla życia młodego człowieka w świetle zachodzących współcześnie zmian, można stwierdzić, że według założeń pozostałych koncepcji, udział w kreowaniu własnego losu przez człowieka byłby w dzisiejszych czasach bardzo znikomy. Samo przeciwstawianie się temu co nieodwołalne (jak w koncepcji filozoficznej), czy zdanie się na przypadek (jak w koncepcji socjologicznej),w wąskim ujęciu oznaczać mogłoby poddanie się dynamicznie rozwijającej się technizacji świata, która ogranicza podejmowanie przez człowieka decyzji o własnym losie. Koncepcje psychologiczne zakładają możliwość kontrolowania swojego losu w zależności od zaangażowania jednostki, co oznacza, że poprzez niektóre działania i decyzje można zmienić swój los i nie poddawać się bezwzględnie wszystkiemu co nas spotyka. We współczesnym świecie, gdzie coraz więcej jest ingerencji w tzw. los, czy przeznaczenie człowieka, brak umiejętności kreowania własnego życia, pozwala na poddanie się temu co ogranicza nas, a co dla innych jest rozwojem. Możliwość wyboru własnej drogi kształcenia jest jednym z wielu sposobów zmiany swojego losu poprzez własną ingerencję.
Los człowieka, sprowadzany jest zawsze do życia, istnienia, ludzkiej egzystencji. Z powyższych rozważań, wynika, że los jest zbiorem wydarzeń różnych, nie zawsze podlegających związkom przyczynowym, nie zawsze
94 dającym możliwość antycypacji, nie zawsze też tkwiących swymi korzeniami w społecznym życiu jednostki. W tym kontekście najistotniejsze pytanie związane jest z wyzwaniami dla edukacji. Jaka powinna być edukacja, aby dawała człowiekowi szansę przekraczania losu koniecznego, nie dopuszczając zarazem do łamania tego, co ludzkie? (za: Borowska, T. 1989).
Często podkreśla się występowanie zdarzeń przypadkowych w biegu, w historii życia człowieka, które nie są możliwe do przewidzenia, i w konsekwencji, których pedagogika nie posiada gotowych odpowiedzi i wzorców do radzenia sobie z nieprzewidywalnym/niewiadomym.
W co zatem musi edukacja uposażyć człowieka, aby mógł on w adekwatny sposób reagować na wyzwania współczesnego świata i pokonywać ograniczenia losu, którym jest nieustannie poddawany?
W wielu teoriach pojawia się pojęcie sensu życia w egzystencji człowieka. Czy zatem edukacja powinna pomagać w poszukiwaniu i spełnianiu go. Okazuje się, że wartości pojawiające się w życiu człowieka współtworzącego sens. Pojawia się pytanie, które wartości należy rozwinąć w człowieku i kreowanie, których wartości w człowieku, stanie się dla pedagogiki najistotniejsze? Czy wystarczy te wartości w człowieku rozwinąć, aby mógł on pokonywać przeciwności losu?
Człowiek żyje w relacji z drugim człowiekiem, wpływa na niego, współtworzy z nim nowe wartości, żyje w społeczeństwie, więc jego ograniczenia stają się często udziałem ograniczeń jego najbliższych. Jeden człowiek decyduje często o losie drugiego człowieka. Jak go zatem nauczyć, aby podejmując decyzje strategiczne względem drugiego kierował się nie tylko normą, lecz i wyobraźnią? Pedagogika zakłada nie tylko bycie w relacji z drugim , ale tworzenie go, nauczanie, ulepszanie i w końcu pomoc drugiemu człowiekowi. Niestabilność, nieprzewidywalność, wieloznaczność, niejednorodność, przypadkowość, rozbicie i relatywizacja świata wartości, powoduje poczucie niezrozumienia, zagubienia i samotności. Wystąpienie w życiu nieprzewidywalnych, nagłych zdarzeń powoduje utrudnienie, a czasami nawet uniemożliwia dalszą egzystencję.
Ograniczenia losu współczesnego człowieka powodują szereg następstw: (za:
Borowska, T. 2002).
1. Lęk jako następstwo negatywne i mobilizujące niepokój – Lęk działa