Tożsamość - rozważania wokół pojęcia

Problem tożsamości na gruncie teoretycznym znany jest od początków istnienia nauki. Począwszy od dyskusji G. Leibnitza i D. Hume’a na temat natury duszy, poprzez koncepcję I. Kanta, czy bardziej współczesne interesujących się tematyką – W. Jeamesa analiza jaźni oraz G.H Meada koncepcja „ja” (Miluska, J.

1996) oraz wielu twórców koncepcji młodzieży takich, jak: D. Backe, R.

Bohnasck, E. Erikson i inni, stanowią dowód uniwersalności i znaczenia problemu tożsamości.

W koncepcji Freuda aspekt poczucia tożsamości jest naznaczony w szczególny sposób przez wpływy innych osób na jednostkę. Freud w swej koncepcji psychoanalizy stwierdza, że ostateczna struktura osobowości stanowi nagromadzenie licznych identyfikacji dokonanych w różnych okresach życia jednostki (Freud, Z. 1912).

Teoria E. Eriksona⁴⁰ uzupełnia go o aspekt społeczny i historyczny. Czynniki genetyczne, fizjologiczne i anatomiczne mają wpływ na kształtowanie natury ego danej jednostki, ważną rolę jednak odgrywają wpływy kulturowe i historyczne.

E. Erikson w swoich rozważaniach nad tożsamością stwierdza, iż „wiarygodność zobowiązań młodej osoby dorosłej zależy w dużej mierze od tego, jak zakończyła się jej walka o własną tożsamość w okresie dojrzewania”. Teoria E. Eriksona jest teorią epigenetyczną. W świetle tej teorii nikt do końca nie może „wiedzieć”, kim

„jest”, dopóki nie spotka i nie „sprawdzi” obiecujących partnerów w pracy i miłości. E. Erikson zwraca również uwagę na fakt, iż „(...)podstawowe wzorce tożsamości muszą być rezultatem (1) selektywnej afirmacji i odrzucenia identyfikacji z okresu dzieciństwa oraz (2) tego, w jaki sposób aktualne procesy społeczne identyfikują młodych ludzi – w najlepszym razie rozpoznając ich jako osoby, które mają stać się tym, kim już w zalążku są, i którym – takim, jakim są – można zaufać (Erikson, E.H. 2002).

40 E. H. Erikson wprowadził termin „tożsamość” do nauk społecznych w 1959 roku, jego geneza sięga jednak lat wcześniejszych .

121

„Erikson zastanawiał się także nad wymiarami, jakie mogłaby przyjmować nowa tożsamość ego (1974). Sądzi on, że tożsamość musi być zakotwiczona w trzech aspektach rzeczywistości. Pierwszy z nich to faktualność (factuality), „uniwersum faktów, danych i technik, które mogą być zweryfikowane metodami obserwowalnymi, a także metody pracy stosowane w danym czasie” (tamże, s.

33). Drugi to poczucie rzeczywistości ( sense of reality), które można także nazwać uniwersalnością (universality), ponieważ łączy ono to, co praktyczne i konkretne, w wizjonerski obraz świata (...). Trzecim wymiarem jest realność (actuality) , „nowy sposób odnoszenia się nawzajem w służbie wspólnych celów”

(1974, s. 33)” ( Hall, S.C., Lindzey, G. 2002).

Tożsamość w obecnych czasach definiowana jest, przez psychologów takich jak H. Rodriguez – Tome i F. Bariaud, jako „zespół wyobrażeń, wspomnień i projektów podmiotu, które odnosi on do siebie” (Rodriguez – Tome,T., Bariaud, F., za: Melosik, Z. 2001). C. Westin zwraca uwagę na fakt, iż tożsamość jest świadomością siebie jednostki i świadomością kontynuacji bycia w świecie w toku zmiennych okoliczności życia. Tożsamość, według tej koncepcji, jest również świadomością uczestniczenia jednostki w życiu społecznym i emocjonalnego naznaczenia bycia w tym społeczeństwie. Zatem, według tych koncepcji tożsamość, odnoszona jest do „samoświadomości”, „trwałości pozostawiania tym samym”, czyli „bycia Kimś” oraz „świadomości kontynuacji i zmiany” swojego „ja” w różnych sytuacjach życia społecznego. Tożsamość jednostki wiąże się zatem z jej indywidualnym rozwojem i „wewnętrznymi”

próbami konstruowania własnego „ja”. Ogromną rolę dla przebiegu tego procesu odgrywają subiektywność człowieka i jego zdolność do autorefleksji” (Melosik, Z. 2001).

Pojęcie tożsamości człowieka ma sens zarazem obiektywny i subiektywny.

„Pierwsze z tych znaczeń wskazuje na względną stałość i odrębność jednostki traktowanej jako organizm, osobowość czy też system ról i pozycji społecznych.

Natomiast w sensie subiektywnym tożsamość to świadomość własnej odrębności, spójności i ciągłości (..). Samoświadomość wzmacnia poczucie tożsamości człowieka, a szczególnie umożliwia osiągnięcie integracji wewnętrznej i poczucie trwałości indywidualnych postaw, potrzeb i wartości.” (Zaborowski, Z. 1989).

Potrzeba analizy tego zagadnienia stała się o tyle istotna gdyż odnosi się do każdego i w związku z tym pomaga w wyjaśnianiu wielu zjawisk dotyczących

122 człowieka. Zrozumiałe zatem jest poszukiwanie prawd dotyczących zagadnienia tożsamości na gruncie nauk takich jak psychologia, socjologia. Istotne staje się zagadnienie dotyczące tego „(...) czym jest „ja”, jaka jest jego geneza, struktura i udział w zachowaniu, co decyduje o poczuciu bycia-tym-samym w zmieniających się sytuacyjnych kontekstach i czasie” (Miluska, J. 1996) i czy posiadana tożsamość determinuje charakter bycia w społeczeństwie?, czy można ją zmieniać, a co za tym idzie zmieniać swój status życiowy i stratyfikację społeczną?

Znaczenie tożsamości.

Znaczenie tożsamości należy odnieść do funkcji, jakie ona pełni. Ustalenie i podtrzymywanie tożsamości należy rozumieć jako jedną z najważniejszych czynności biologicznych i psychicznych każdego człowieka. Każdy trwa tak długo jak długo można określić jego tożsamość. Poczucie własnej tożsamości naznacza również funkcjonowanie jednostki w społeczeństwie. Określa charakter interakcji z drugim człowiekiem. Zatem „(...) nie można oddzielić rozwoju jednostkowego od zmian jakie mają miejsce w społeczeństwie, jak nie można rozdzielić kryzysu tożsamości w życiu jednostki i równoczesnych kryzysów holistycznych” (Erikson E.H., za: Witkowski, L. 2002). H. Tenbruk rozpatrując kwestię młodzieży stwierdza: „Młodość jest w istocie stadium przejściowym, przygotowaniem do ról dorosłych, wprowadzeniem w kulturę. Oto normalna funkcja młodości, którą nadaje jej społeczeństwo”(s. 12). Młodzież widziana jest jako filar kulturowy, jako

„koło garncarskie historii”, które pozwala jej (historii) toczyć się i dzięki temu też może oddziaływać na kulturę” (Greisse, M. 1996). Zrozumiałe zatem staje się, iż tożsamość formułuje się ze względu na takie czynniki jak: miejsce jednostki w świecie, charakter zmian ekonomiczno–historycznych, stratyfikację społeczną; jak również określona tożsamość pozwala na bycie i znalezienie się w specyficznych warunkach społeczno-ekonomicznych naznaczając charakter relacji człowieka ze światem.

Na poczucie tożsamości osobistej składają się << świadomość własnej spójności w czasie i przestrzeni w różnych okresach życia, w sytuacjach społecznych i pełnionych rolach, a także świadomości własnej odrębności, indywidualności, niepowtarzalności>>. Kształtuje się w odpowiedzi na pytanie o to „kim jestem?” oraz „skąd jestem?”, z jaką przeszłością i teraźniejszością utożsamia się człowiek szukający ideału?

123 A. Brzezińska w swoich rozważaniach stwierdza, iż „(...)tożsamość osobowa wiąże się z uformowaniem struktury JA. Wyraża się to spostrzeganiem siebie jako kogoś niepowtarzalnego oraz identyfikowaniem się z celami i standardami osobistymi. Treściową zawartość tożsamości w tym aspekcie stanowią indywidualne przekonania, zainteresowania, potrzeby, motywy, wartości, sposób myślenia i kryteria oceny.” (Brzezińska, A. 2000).

Tożsamość społeczna.

Poczucie własnej tożsamości, inaczej określenie obrazu samego siebie, zdaniem M. Przetacznikowej „(...) odbywa się przede wszystkim pod wpływem otoczenia społecznego i określonych doświadczeń życiowych. Odgrywają tu (w tworzeniu obrazu siebie) ogromną rolę takie elementy, jak: opinie i oceny dorosłych i rówieśników, aprobata i dezaprobata, pochwały i nagany, sukcesy i niepowodzenia, porównanie się z innymi.” ( Łapińska, R., Żebrowska, M. 1975).

Człowiek będąc jednostką społeczną nie poszukuje swojej tożsamości w oderwaniu od innych i swojego środowiska. Wkraczamy zatem w zagadnienie tożsamości społecznej, „(...) która odzwierciedla charakter funkcjonowania jednostki. Poczucie tożsamości społecznej jednostki pojmujemy jako wyznaczone przez poczucie przynależności jednostki do różnych grup i kategorii społecznych”

(Urlińska, M, M. 1994). Tożsamość powstaje z „sumy wszystkich społecznych identyfikacji, których używa jednostka do opisu samego siebie” (Turner, za:

Miluska, J. 1981). Przynależność do określonego środowiska społecznego, do grupy rówieśniczej, pochodzenie rodziny i status jednostki w rodzinie określają i zarazem składają się na tożsamość poszczególnych osób. M. Mead w swoich rozważaniach na temat młodzieży, kwestię tożsamości rozpatruje w kontekście przynależności społecznej, zadając pytania: „Kim jest młody człowiek w rozwiniętym społeczeństwie? Według czego ma się orientować, czym kierować i z czym wiązać? Co myślą o nim inni uczestnicy tej kultury? Jak wyglądać będzie jego przyszłość, jakie zajmie miejsce w społeczeństwie? Z czym może się jeszcze jednoznacznie utożsamiać w obliczu narastającego pluralizmu wartości i atomizacji rozmaitych zakresów życia? Gdzie jest sens życia? Dziś młodego człowieka zaprzątają te i inne kwestie. Ów kompleks problemów i pytań określić można jako poszukiwanie tożsamości”(Greisse, M. 1996).

„Aktywność związana z poszukiwaniem własnej tożsamości, bezpośrednio odwołuje się do aktywności społecznej, co wskazuje na to, że człowiek będąc

124 istotą społeczną walczy również o tożsamość społeczną. <<Wiąże się ona „z uformowaniem się My, co wyraża się poznawczymi powiązaniami własnej osoby z innymi ludźmi oraz identyfikowaniem się z ich celami, wartościami i zasadami postępowania>> (Jarymowicz, op. Cit., s.117).Tożsamość społeczna i powstanie struktury My ujawnia się w procesie identyfikowania się podmiotu z innymi członkami danej społeczności, w odczuciu więzi z nimi, uświadamianiu sobie tworzonej z innymi ludźmi wspólnoty.” (Brzezińska, A. 2000). D. Baacke

„definiuje młodość jako „fazę życia” o „szczególnej konstelacji biograficznej”,

„nowe stadium”., w którym dochodzi – w toku procesu- do „kształtowania tożsamości”. Innymi słowy: „Ów nieco skomplikowany opis próbuje uchwycić współzależność odkrywania siebie i odkrywania przez innych, definiowania siebie i bycia definiowanym jako nierozłączny proces” ( Greisse, M. 1996).

Wzajemność tożsamości osobowej z tożsamością społeczną.

Obie tożsamości są strukturami ściśle ze sobą powiązanymi i wchodzą we wzajemne relacje tworząc w ten sposób podstawę kształtowania się tożsamości jednostki. Tożsamość ta jest określona ze względu na role jakie pełni jednostka w społeczeństwie. Możliwość eksperymentowania tych ról w okresie dzieciństwa daje szansę na weryfikowanie doświadczeń w grupie rówieśniczej. „Młodzi dojrzewający lubią podejmować różne role, namiętnie podziwiają osoby, które przyjmują za swoje wzory – można przypomnieć choćby przykład kultu „idoli”

piosenki. Młodzi szukają swej własnej tożsamości. Odgrywają kolejno różne postaci, poprzez które szukają po prostu samych siebie, nie zawsze się odnajdując.

Ich osobowość złożona jest z zapożyczeń, które dołączają się do trwałych elementów ich natury.” (Debesse, M. 1996). Zatem wszystkie wysiłki jakie podejmuje jednostka w okresie dojrzewania mają na celu znalezienie własnego miejsca w świecie po to, aby móc aktywnie uczestniczyć w życiu dorosłym. Cel jest jednakowy dla wszystkich, sposób dojścia do określenia własnej tożsamości odmienny dla każdego, ze względu na „wpływ interakcji organicznych i społecznych w jednostce, która jest im poddawana, a równocześnie je przekształca”. (Debesse, M. 1996).