Wpływ zagrożeń współczesnego świata na kreowanie tożsamości

W okresie formowania się tożsamości, bodźce jakie wpływają na jednostkę wywierają wpływ na kształtowanie się jakości tej tożsamości. W obecnych czasach większość bodźców jest niestety nacechowana negatywnie i oddziałuje na jednostkę będącą w okresie kryzysu tożsamościowego, który jest normą rozwojową. Jednocześnie jednostka w okresie dojrzewania i wpływu czynników destrukcyjnych w dzisiejszych czasach „(...)odczuwa zagubienie własnej integralności, rozmycie granic „ja”, w którym załamuje się przekonanie o adekwatności uprzedniego poglądu na siebie i występuje dezorientacja w zakresie identyfikacji społecznych. Towarzyszy temu poczucie lęku i zniechęcenia. W kontekście zagrożeń współczesnego świata jednostka może mieć poczucie deficytu tożsamości (J. Habermas, za: J. Miluska, 1996). Deficyt ten wywołuje nieadekwatność definicji „ja”. Następuje brak zgody co do celów i wartości, brakuje także podstawy czynienia spójnych wyborów następuje walka o ustalenie nowych celów i proces podejmowania decyzji, określających przebieg dalszego życia. Od jakości bodźców jakie wpływają na jednostkę podczas występowania kryzysu tożsamości zależy sposób rozwiązania kryzysu.

140 1.6. Tożsamość rozproszona/ pomieszana i tożsamość negatywna.

W sytuacji, gdy jednostka nie ma okazji do eksploracji ani naciski z otoczenia nie są na tyle silne, jednoznaczne i spójne, aby musiała podjąć jakąś decyzję, zobowiązanie czy podjąć odpowiedzialność sama za siebie, wówczas są silne podstawy ku temu, aby osiągnęła tożsamość rozproszoną i pomieszaną (Diffused identity, identyti confusion). Osoby z tożsamością rozproszoną, są osobami, które nie mają zorganizowanego i zaplanowanego życia. W sytuacji, w której mają podjąć ważne decyzje życiowe, oczekują pomocy ze strony otoczenia, nie potrafią zaangażować się w długotrwałą aktywność, kierują się w życiu chwilową satysfakcją i własnymi korzyściami. Charakteryzuje ich brak spójności zachowania. Są to osoby, które nie potrafią udzielić jasnej i spójnej odpowiedzi na pytanie, kim są i kim chcą być w przyszłości. Ich życie charakteryzuje się brakiem refleksji nad własnymi działaniami, ponieważ mimo, iż posiadają wiedzę na temat różnych alternatywnych dróg życiowych i odpowiednie doświadczenie życiowe, jednak z niego nie korzystają, nie mają potrzeby decydowania o wyborze jednej z nich. Zdecydowanie cenią sobie korzystanie z życia i cieszenie się chwilą obecną, co w konsekwencji prowadzi do braku wizji własnego, przyszłego życia (za:

Brzezińska, A. 2000).

Tożsamość rozproszona jest swoistą odpowiedzią na wyzwania i zagrożenia współczesnego świata. W obliczu narastającego poczucia zagrożenia i niepewności młodzi ludzie wybierają drogę buntu, nie potrafią jednoznacznie określić swoich celów życiowych, gdyż ogólny wizerunek człowieka szczęśliwego i radzącego sobie w życiu ulega nieustannie zmianie. Umiejętność radzenia sobie w dzisiejszych czasach jest bardzo trudna do bycia, wymaga wielu wyrzeczeń i pracy, aby mieć poczucie godnego życia. Ponadto brakuje osób, które będą potrafiły udzielić wskazówek, informacji jak radzić sobie w „trudnych czasach”. Dorośli znaczący z otoczenia, tych informacji nie posiadają, a ci, którym się powiodło w życiu nie mają zamiaru dzielić się swoimi doświadczeniami czy pomocą, gdyż ryzykują przegraną w wielkim „maratonie szczurów”.

Jednostki z silną osobowością wybierają drogę mozolnej pracy, często kosztem życia rodzinnego i osobistego, kreując postać człowieka pozornie szczęśliwego, inni natomiast buntują się chcąc wykreować inny świat, nie znając sposobów na

141 osiągnięcie swoich celów często manifestują swoje odmienne poglądy, albo ich brak poprzez zachowania dewiacyjne. Oznacza to, że osoby zachowujące się w sposób dewiacyjny są osobami, które odbiegają w swoim wyglądzie, organizacji czy sądach od norm społecznych i określonej na zasadach umowy społecznej normalności. W sytuacji, gdy zachowania osób odbiegają od norm, ale pozostają jednocześnie pozytywne wówczas mówimy o dewiacji pozytywnej, czyli takiej, która przynosi korzyści społeczne, jest społecznie cenna. Natomiast w sytuacji dewiacji negatywnej zawsze kojarzymy ją ze szkodą społeczną. (Cegielska, K., 1976, za: Kurzępa, J. 2001). Często w takich sytuacjach dochodzi do wytworzenia się wzorca osoby uwikłanej w „światek przestępczy”, jako alternatywnej odpowiedzi radzenia sobie z trudnościami współczesnego świata. „Różnorodne badania wykazują na powszechność przestępczych zachowań wśród młodzieży, co oznacza, że w wieku dorastania niemal każda jednostka popełnia przynajmniej jedno przestępstwo. Ponieważ po osiągnięciu dojrzałości społecznej zdecydowana większość zaprzestaje dokonywania czynów przestępczych, można sądzić, że przestępczość jest zjawiskiem nieodłącznym młodości, z którego można się

„wyleczyć” naturalnie, bez zewnętrznej interwencji.” (Urban, B. 2000). Zgodnie z teorią naznaczenia społecznego jednostki, które etykietowane są jako przestępcy, dewianci, zostają naznaczone przez społeczeństwo i uruchamia się u nich mechanizm dojrzewania przestępczego, prowadzący do przestępczości wtórnej i przyjęcia roli przestępcy. B. Urban w swoich rozważaniach na temat przestępczości nieletnich zwraca uwagę na fakt, iż przestępczość nieletnich występuje w ścisłej korelacji ze specyficznym stosunkiem młodzieży do szkoły i przebiegiem kariery szkolnej. „Korelatami tymi są trudności w nauce, wagarowanie, brak zainteresowania szkołą i nauką (...), młodzież przestępcza nie tylko osiąga gorsze wyniki w nauce i testach motywacji do nauki, ale również nie lubi szkoły, mało czasu poświęca na naukę, jest obojętna na to, co myślą o niej nauczyciele, uważa, ze nauczyciele chcą ją „atakować” i wyrządzać szkody”.

(Urban, B. 2000).

Wśród współczesnej młodzieży zanika również przeświadczenie o autorytecie nauczyciela i zainteresowania nim jako osobą znaczącą w otoczeniu, która wskazuje drogę postępowania; przeciwnie, wywołuje poczucie obarczania winą wszystkich nauczycieli i środowisko związane z edukacją za nieumiejętne

142 przygotowanie młodzieży do życia w społeczeństwie. Konsekwencją takiego stanu rzeczy są zachowania dewiacyjne skierowane przeciwko nauczycielom.

Badania prowadzone przez D. S. Elliotta (Glaser, D., 1976, za: Urban, B. 2000) wykazują, że przestępczość młodzieży gwałtownie spada po ustaniu obowiązku szkolnego, a więc w wieku 17-18 lat, szczególnie wśród młodzieży z niższych warstw społecznych. Związane jest to z faktem, iż ta kategoria młodzieży w znacznie mniejszym stopniu posiada ambicje kończenia wyższych szczebli kształcenia, nastawia się na szybkie podjęcie pracy i osiągnięcie statusu dorosłego. Tę kategorię młodzieży charakteryzuje poczucie znudzenia szkołą w miarę przedłużającej się nauki, a zniecierpliwienie i frustracja motywują do przestępstwa i zarazem do osiągania tożsamości negatywnej. Wśród młodzieży następuje zjawisko dążenia do tego, by „być wszystkim, czego społeczeństwo nie chce, czego ono życzy sobie unikać (...) młodzi ludzie chcą być tym wszystkim, co im się kulturowo odradza” (Erikson E.H., ,za: Witkowski, L. 1996).

Zjawisko tożsamości negatywnej polega na budowaniu „tożsamości pierwotnie opartej na wszystkich identyfikacjach i rolach, które w pewnych stadiach krytycznych jej rozwoju były jej przedstawione jako niepożądane czy niebezpieczne, choć bardzo realne(...) wszystkie obrazy siebie, również te o naturze w wysokim stopniu idealistycznej, które są diametralnie przeciwstawne wartościom dominującym w edukacji jednostki, nazwiemy składowymi tożsamości negatywnej, to jest tożsamości, wskazanej jednostce jako nie do przyjęcia, jaką może osiągnąć jedynie z rozdartą duszą, czując się jednak zmuszoną do tego kroku, choćby przeciwstawiając się szczerym protestom własnej dobrej woli” (Erikson, E.H., za: Witkowski, L. 1996) E. H. Erikson stwierdza, iż zjawisko tożsamości negatywnej z jednej strony występuje tam gdzie ma miejsce wybieranie jej jako przejaw stymulacji odwetowej jednostki wobec społeczeństwa, z drugiej strony tożsamość negatywna jest normatywna, gdyż

„kształtowanie się tożsamości wiąże się z nieustannym konfliktem z silnymi elementami tożsamości negatywnej (...). Tożsamość negatywna to konieczne dopełnienie każdej tożsamości pozytywnej.” (Erikson, E.H., za: Witkowski, L.

1996). W zależności od ciągłości bądź utrzymywania się stanu potrzeby zachowań dewiacyjnych jednostka bądź osiągnie tożsamość negatywną bądź przejdzie do formułowania tożsamości pożądanej społecznie.

143 W okresie dojrzewania, według teorii E. H. Eriksona, pojawiającą się siłą życiową jest wierność, silnie związana z dziecięcą ufnością i dorosłą wiarą. Zatem okres dojrzewania jest tak istotny w budowaniu pozytywnych relacji z drugim człowiekiem i wiary we własne możliwości; wynika między innymi z okresu dzieciństwa i wpływa na okres życia dorosłego jednostki. Do tej pory istniała potrzeba posiadania przewodnika życiowego, którego jednostka poszukiwała w rodzinie. W okresie adolescencji nadal istnieje silna potrzeba posiadania mentora czy lidera, który wskaże jak postępować. Poszukiwanie osoby znaczącej następuje już poza rodziną, co jest między innymi wyrazem buntu wobec „znanego”.

Młodzież chętnie przejmuje ideologiczną część przekazu swoich mentorów, niezależnie, od tego czy jest ona demonstrowana w sposób jawny i wojowniczy czy też pośredni prezentowany poprzez styl zachowania i sposób życia.

„Negatywnym odpowiednikiem wierności jest odrzucenie roli: aktywne i selektywne dążenie do formowania tożsamości od tego, czemu należy się przeciwstawiać lub z czym należy walczyć, ponieważ jest obce wobec self.

Odrzucenie roli może manifestować się brakiem wiary we własne siły, przejawiającym się pewną opieszałością i bezsilnością w stosunku do jakiegokolwiek dostępnego potencjału tożsamości lub systematycznemu przeciwstawianiu się. Ta ostatnia postawa to perwersyjne opowiedzenie się za (również zawsze obecną) tożsamością negatywną, czyli kombinacją nie akceptowanych społecznie, a jednak uparcie afirmowanych elementów tożsamości.” (Erikson, E.H. 2002). W związku z silnym wpływem osób znaczących z otoczenia, często dobieranych na zasadzie kontrastu z własną osobowością i osobowością akceptowaną przez rodziców, istotne jest co sobą prezentują owi idole i jak reagują na ich wybór rówieśnicy. Wpływa to również na podejście i stosunek do nauki i kształcenia się. Zauważyć można silny wpływ autorytetów, niekoniecznie akceptowanych społecznie, na funkcjonowanie młodzieży w sferze nauki w zakresie przynależności do wybranych grup społecznych.

Wpływ otoczenia na zachowanie i podejmowanie działań przez jednostkę jest bardzo istotny i często prowadzi do konsekwencji jakie nie miałyby miejsca w innym kontekście sytuacyjnym. Na taka sytuację, która prowadzi do osiągnięcia tożsamości negatywnej a zarazem ma związek z wpływem czynników zewnętrznych, zwraca uwagę R. Bohnasack w swojej teorii młodzieży związanej

144 z niekompetencją działaniową. Jest to sytuacja, w której jednostka posiada „(...) doświadczenia i umiejętności zbyt ubogie, by człowiek umiał zdefiniować sytuację i stosownie do niej wykonywać działania stosując reguły fundamentalne.

Konkretne symptomy to: wadliwa typizacja partnera, planowanie działań w wąskim horyzoncie czasowym, niepełne przyjmowanie ról, niewystarczająca antycypacja, niedoskonała generalizacja itd. Fenomen niedostatecznej kompetencji działaniowej można, według Bohnsacka, zaobserwować przede wszystkim u osób wykazujących deficyty socjalizacji, a więc w przypadku socjalizacji czasowo i strukturalnie niepewnej: u dzieci i młodzieży (aspekt czasowy) oraz u przedstawicieli warstw niższych (aspekt strukturalny) (...).

Rezultatem braku kompetencji działaniowej i będących jej efektem doświadczeń jest poszukiwanie interakcji z osobami, które definiują sytuacje równie niekompetentne. Tak powstają grupy rówieśnicze, których członków łączą wspólne potrzeby i przeżycia (...) Niedostateczna kompetencja działaniowa jako cecha charakterystyczna młodzieży jest zatem w rozwiniętych społeczeństwach fenomenem okresu przejściowego, rezultatem nie zakończonej jeszcze socjalizacji.” (Greisse, M. 1966). Niedostateczna kompetencja działaniowa wpływa zatem na przynależność do grup młodzieżowych i wybór mentora, który w takiej sytuacji, jest często osobowością negatywną i negatywnie wpływa na dalsze postępowanie jednostki.