Kosmiczny wolapik - "Trzecia kultura" a problemy przekładu nowszej literatury chorwackiej

Wzniósł oczy ku niebu i wyrecytował Horacjusza z takim samym patosem, jak niegdyś w gimnazjum:

Vivitur parvo bene cui paternum Splendet in mensa tenui salinum¹.

[A. Šoljan, Port]

Stary nauczyciel historii i łaciny, jeden ze świadków budowy i upadku portu opisanego przez Antuna Šoljana w powieści Luka (1974), powrócił do swojej rodzinnej miejscowości, aby spisać jej dzieje, w przekonaniu, że „potrzebne będą również annały, a nie tylko kanały’’. Swojemu dawnemu uczniowi pragnie prze-kazać wizję historii jako klarownego, logicznego ciągu wydarzeń, prowadzącego ku nieprzypadkowemu celowi. Nie może być ona relacją o rozczarowaniach, lecz zapisem przekształcania świata: historyk zaś tak „to wszystko zapisze, aby było pięknie”.

Na pozór bohaterowie Lepszej połowy odwagi Ivana Slamniga (1972) – grupa byłych uczniów tej samej klasy gimnazjalnej – „zapisując najnowszą kartę” chor-wackiej historii, realizują postulat człowieka, który z racji wieku i profesji mógłby być ich przewodnikiem po dziejach minionych. Šoljan (ur. w 1932 r.) i Slam-nig (ur. w 1930) należą wszak do tego samego pokolenia literackiego. W posta-ciach bohaterów zaludniających karty prozy obu pisarzy wolno nam dopatrywać się rysów generacji, która wchodziła w dojrzałe życie społeczne i artystyczne po roku 1952, a więc w okresie, gdy literatura chorwacka (a szerzej: jugosłowiańska) w teorii i praktyce zdobyła się na ostateczny – mówiąc językiem tamtych czasów – otpor socrealističkoj doktrini.

Czy jednak stary profesor, przedwojenny lewicowiec, duchowy uczeń rzym-skich i greckich historyków byłby usatysfakcjonowany multikulturową wizją dziejów, która wyłania się z poszukiwań młodych ludzi? Jakie wyzwania ta wizja stawia przed tłumaczem? I czy może – wbrew temu, co postulowała literacka rówieśnica profesora, bohaterka poprzedniego rozdziału – w chorwackiej litera-turze jest jednak miejsce na kategorię ich : swojskość?

Przed nami spora kolekcja sentymentalna zgromadzona w specjalnej teczce przez Bertiego, Hercla, Zytę i ich kolegów, bohaterów powieści Slamniga: izjava o rasnoj pripadnosti, zagrebački dinar prve godine okupacije, bonovi mljekar-stva, koji su vrijedili 25 „banica”, koverta iz Šibenika s talijanskom markom i natpisom na talijanskom da je cenzurirano, svjedodžba iz koje se vidjelo da je kolegica iz Brežica rodena u „Velikom Njemačkom Reichu”, „Politika” s head-lineom: „U potpunoj slobodi mađarski se narod priprema na izbore” sąsiadują tu ze zdjęciami ze szkolnych wycieczek, biletami tramwajowymi i opisem gry

1 S. 35, przekł. M. Krukowska, Warszawa 1981.

w plucie na odległość. Z historią prywatną bez zażenowania miesza się historia powszechna, chorwacka..., właśnie, czy aby na pewno chorwacka?

Na pozór bez ładu i składu zgromadzone wycinki, zdjęcia, notatki; wymienio-ne jednym tchem w jednym akapicie elementy, nad którymi czytelnik przemknie szybko i bezreﬂ eksyjnie. Jemu można by jeszcze wybaczyć – ale jak wybaczyć tłumaczowi, że ten przebogaty materiał źrodłowy do dziejów Chorwacji (nie bę-dzie tutaj anachronizmem użycie określenia postmodernistyczny kolaż) zbył jed-nym jedyjed-nym wyjaśnieniem, że banica to w czasie ostatniej wojny w Chorwacji drobny pieniądz?

Na fragment ten w polskim przekładzie z roku 1977 składają się następujące elementy: oświadczenie o przynależności rasowej, zagrzebski papierowy dinar z pierwszego roku okupacji, (...) koperta z Šibeniku z włoskim znaczkiem oraz ze stemplem po włosku, że list ocenzurowano, zaświadczenie, że nasza koleżanka pochodząca z pobliskich Brežic „urodziła się w Wielkiej Rzeszy Niemieckiej”.

(...) „Politika” z nagłówkiem: „Naród węgierski w całkowitej wolności przygo-towuje się do wyborów”.

A może tłumacz bał się przyznać w ślad za bohaterami Lepszej połowy od-wagi, że chorwacka historia to w aż tak dużym stopniu dzieje niechorwackości?

W formalnej warstwie tego tekstu nie kryją się przecież żadne trudności przekła-dowe... A jednak przesycenie tego fragmentu „trzecimi kulturami”, które chorwa-ckiego czytelnika uderzy od razu, dla niewtajemniczonego polskiego czytelnika jest nieomal niewyczuwalne: nie pozostawiono mu bowiem zewnętrznych „syg-nałów obcości”, resztek fastrygi prowadzących pod podszewkę skomplikowa-nych dziejów małego południowosłowiańskiego narodu.

Zgoda, w wydaniu książkowym strona zawierająca ten fragment składałaby się w większej części z przypisów; należałoby wyjaśnić, dlaczego list z chor-wackiego Šibenika miał włoskiego cenzora kiedy i przez kogo wymagane było oświadczenie o przynależności rasowej, co działo się z państwem chorwackim w czasie drugiej wojny światowej, dokąd sięgała Wielka Rzesza Niemiecka i jak długa historia łączy naród chorwacki z narodem węgierskim... Ich lektura (zakła-dając, że czytelnik zechciałby oderwać się od głównego tekstu) spowodowałaby efekt niepożądany: a mianowicie rozbicie wrażenia nieuporządkowanej mozaiki, patchworku tworzonego przez drobne ślady przeszłości zgromadzone na przekór hierarchii i chronologii w teczce Bertiego.

Może więc tak szczegółowa wiedza nie jest potrzebna, aby zrozumieć, dlacze-go zabawa w kolekcjonowanie śladów przeszłości staje się równocześnie zaba-wą w kolekcjonowanie śladów obcości? Młodych bohaterów Slamniga odkrycie to nie przeraża, jest tak naturalne, jak wplatanie angielskich zwrotów w rozmo-wę o pracy czy cytat ze współczesnej francuskiej piosenki, który przyplątał się nie wiadomo skąd. Historia nie jest dla nich logicznym ciągiem przekształceń i oczyszczeń, z których wyłania się homogeniczne kulturowo państwo czy naród.

Nie muszą się wstydzić, że chorwaccy dziewiętnastowieczni budziciele

uczy-li się chorwackiego od nowa (bo z domów rodzinnych wynieśuczy-li świetną znajo-mość... niemieckiego). Nie muszą usilnie poszukiwać rodzimego chorwackiego określenia na ﬁ eld-work nie tylko dlatego, że określenie angielskie przydaje no-woczesności zajęciu, lecz również z tej przyczyny, że słowo obce jest wygod-niejsze i powszechnie zrozumiałe. Tego pokolenia nie trzeba przekonywać, że na każdym łóżku w Dalmacji leży włoski lancun, a nie chorwackie prześcieradło.

Nic dziwnego, że kolejne generacje literackie powołujące do życia artystowski, kunsztowny język daleki od potoczności naraziły się na zarzut utraty tego, co chorwackiej literaturze udało się wypracować w latach sześćdziesiątych: kon-taktu z rzeczywistym językiem i z rzeczywistym światem. Nic dziwnego, że współczesny najwybitniejszy zagrzebski językoznawca Vladimir Anić dowodzi ze wzburzeniem, że język chorwacki tworzony jest odgórnie przez izolowanych w swoich gabinetach ﬁ lologów.

Jak ma się zachować tłumacz wobec tekstu tak bezwstydnie nasyconego ele-mentami „trzeciej kultury”, jak rama narracyjna powieści Slamniga? Odpowiedź nie jest trudna, jeśli tylko zadamy sobie trud rozszyfrowania strategii samego tekstu oryginalnego. A to już się chyba powiodło. Potwierdzenie słuszności tego wniosku odnajdziemy w samej powieści. Svemirski volapük – tak określają swoją mowę jej bohaterowie. Nazwa tego sztucznego języka, opracowanego w 1879 roku w oparciu o łacinę, francuski, niemiecki i angielski potocznie oznacza coś niezrozumiałego i zawiłego, a w tym wypadku jest żartobliwym synonimem dys-kursu przesyconego obcymi naleciałościami. Kosmiczny wolapik, a nie kosmicz-ne esperanto, choć jako łatwiejsze do opanowania szybko i skutecznie wyparło twór Johanna Martina Schleyera i w naszej świadomości to ono właśnie jest sy-nonimem sztucznego języka. Powodów szukać chyba należy nie tylko w fakcie, że wynalazek Zamenhofa, nieustannie podlegając ewolucji językowej, w takim stopniu przypomina języki naturalne, że nazywany jest nawet przez niektórych półsztucznym², gdy tymczasem wolapik podlegał wyłącznie odgórnym refor-mom i sporom. Łacina, niemiecki, francuski i angielski (z ilościową przewagą tego ostatniego) – to nie tylko składniki oryginalnej recepty na volapük, ale także ingrediencje, z których narrator i bohaterowie Lepszej połowy odwagi komponują (z zachowaniem proporcji) swoje wypowiedzi. Przyjrzyjmy się im kolejno.

Bohater używający sformułowań mutatis mutandis czy homo sapiens z pew-nością aspiruje do miana inteligenta. Rzecz oczywista, łaciny się nie przekłada i – z szacunku do własnego projektowanego czytelnika – nie opatruje przypisami.

Zwłaszcza że w narracji oryginału elementy te nie bywają wyodrębnione nawet kursywą: wtopione zostały w wypowiedź bohatera³. Łacina dla tego pokolenia

2 Por. R. Rokicki, Esperanto: Ĉu eŭropa aŭ azia lingvo?, Rotterdam 1977.

3 Co ciekawe, przekład latynizuje czasami nawet w miejscu, gdzie oryginał zawiera wyrażenie zakorzenione już w chorwackim języku: z chorwacko-łacińskiego u kontinuumu odrodziło się pier-wotne łacińskie in continuo.

to także kod obsługujący komunikację religijną, pamiętany z dzieciństwa język liturgii i obrzędów katolickich⁴. Absolvo te – żartobliwie rozgrzeszają się kole-dzy przed odjazdem do Zagrzebia – i zdaniem redaktorów obu wersji: polskiej i chorwackiej (przypomnijmy, że dzieli je zaledwie kilka lat) elementy te nie wymagają żadnego komentarza. Łacina jest także obecna w napisach zdobiących zabytki oglądane przez bohaterów podczas wycieczek. Jak silnie musiała działać na umysły młodych gimnazjalistów świadczy przydomek jednego z nich: Herc-le⁵. Swoją niehierarchiczną wspólnotę bohaterowie określają z kolei jako volvox globator. Łacińska nazwa jednokomórkowego glonu tworzącego kolonie, zapew-ne zapamiętana z lekcji biologii, ma oddać charakterystykę grupy. Dobrotliwie szyderczą paranaukowością rodem z gimnazjalnej ławy okrasza również narra-tor wydawane przez kolegę dźwięki zbliżone do… głośnego puszczania wiatrów (crepitus ventris).

Takie użycie łaciny stawia tłumacza w sytuacji godnej pozazdroszczenia.

Z małym prawdopodobieństwem błędu może uznać, że kaliber, rola i miejsce elementów łacińskich będą identyczne w obu tekstach: wyjściowym i docelo-wym. Dzieje kultury chorwackiej zawierają jednak zaskakujące dla niewtajemni-czonych wątki łacińskie. Podobnie jak w warunkach polskich, łacina wzbogacała w niej rodzimy system językowy: latynizmy leksykalne zaspokajały zapotrzebo-wanie na nazyzapotrzebo-wanie nowych pojęć. Język Wergiliusza i Horacego pełnił tu jed-nak o wiele dłużej funkcję pierwszego języka literackiego⁶, owocując imponują-cym jakościowo i ilościowo dorobkiem piśmienniczym, obejmująimponują-cym wszystkie rodzaje i gatunki literackie oraz dzieła religijne, ﬁ lozoﬁ czne, historyczne i na-ukowe. Do schyłku XVIII wieku umożliwiał Chorwatom czynne uczestnicze-nie w życiu kulturalnym Europy, pozwalając najwybituczestnicze-niejszym (takim jak Janus Pannonius czy Marko Marulić) osiągnąć rozgłos i znaczenie pozalokalne. Jak zauważa Joanna Rapacka, okresy świetności poezji łacińskiej symbolicznie ot-wierają i zamykają epokę kulturalnego rozkwitu Dubrownika, w którym język ten był żywym do wieku XVIII świadectwem łączności z dziedzictwem antyku⁷. Język oraz kultura łacińska (głównie w swojej szkolnej, jezuickiej wersji) były również nieodłącznymi składnikami etosu chorwackiej szlachty, budując obraz świata, ustanawiając system wartości, a nawet wchodząc w skład potocznego języka tej grupy społecznej⁸. Podobne zjawiska obserwować możemy również

4 Zmiana rytu mszy i wprowadzenie języków narodowych nastąpiły w 1965 r.

5 Według wyjaśnienia narratora nadimak nije dolazio od „herc”, nego od latinskog „hercle”

(ściślej mówiąc jest to etruska wersja imienia Herkules/Herakles). Z nieznanej przyczyny w pol-skim tłumaczeniu bohater ten obdarzony został nieco zniekształconym mianem Hercl, wyjaśnienie natomiast brzmi: przydomek wziął się nie od „herz”, ale od łacińskiego „hercle”.

6 Konkurując nie tyle z językiem narodowym, ile z miejscową redakcją języka starocerkiew-nosłowiańskiego.

7 Rapacka, Leksykon tradycji..., op.cit., s. 110.

8 J. Rapacka zwraca uwagę, że idiom kajkawski silnie nasycony łaciną był nieodłącznym skład-nikiem chorwackiej cywilizacji szlacheckiej (zob. J. Rapacka, Schyłek..., op.cit., s. 86).

w Polsce szesnasto- i siedemnastowiecznej, w Chorwacji jednak łacina odegrała jeszcze inną znaczącą rolę.

Aż do przełomu XVIII i XIX wieku była mianowicie nie tylko komponentem historycznego testimonium, ale także tarczą przeciw sąsiednim nacjonalizmom, używaną w północnej części kraju z dobrym skutkiem. Wobec braku odpowied-nich stylów funkcjonalnych języka narodowego, niezdolnego do obsługiwania komunikacji urzędowej i politycznej, jego miejsce zajęła łacina, równocześnie stanowiąc skuteczną barierę ochronną wobec języków: niemieckiego – nośni-ka absolutystycznych zapędów Austrii oraz węgierskiego, forsowanego, gdy feudalne królestwo przekształcało się w nowoczesne państwo narodowe. Aż do chwili pożegnania z urzędową łaciną w roku 1847 ten obcy język był, para-doksalnie, symbolem walki o zachowanie chorwackiej tożsamości narodowej.

Historia Polski nie notuje podobnego wypadku⁹. Pamiętać trzeba również, że kultura łacińska, stanowiąca składnik klasycznego wykształcenia późniejszych działaczy odrodzenia słowiańskiego w Chorwacji, wpłynęła znacząco na kształt budowanej w XIX stuleciu niemalże od zera literatury sztokawskiej, która miała wypełnić puste miejsce w ogólnochorwackiej kulturze ponaddialektalnej – rzecz nie do pomyślenia w dziejach przyrastającego ewolucyjnie, a nie rewolucyjnie polskiego piśmiennictwa. „Ludomańskie” fascynacje tego okresu nie oznaczały bynajmniej deprecjacji antycznych poetyk czy odrzucenia składników klasycz-nego literackiego sztafażu¹⁰. Aż do końca XIX wieku epigoni latynizmu prze-trwali w Dalmacji uważającej się za spadkobierczynię kultury grecko-rzymskiej.

W tym okresie przywiązanie do kultury łacińskiej było również wykorzystywa-ne do podkreślania chorwackiej wyższości cywilizacyjwykorzystywa-nej nad młodszymi kul-turalnie sąsiadami, pełniąc funkcję wspólnego mianownika ziem chorwackich rozdzielonych pomiędzy różne organizmy państwowe¹¹. Czy tłumacz może więc zaryzykować twierdzenie, że łacińskie elementy w oryginale chorwackim pełnią tę samą funkcję, co w polskim przekładzie?

Język francuski pojawia się tylko w kilku miejscach tego kolażu. Il pleuvaist sans cesse sur Brest – fragment wiersza Jacques’a Preverta – znienacka wplata się w tok rozmyślań narratora spędzającego deszczowy dzień w małym miastecz-ku Brestovlje. Rappelle-toi Barbara, Il pleuvait sans cesse sur Brest ce jour-là:

Przypomnij sobie Barbaro, tego dnia w Breście cały czas padało. Skąd wzięła się na chorwackiej prowincji francuszczyzna w czarnym swetrze, przesiąkniętym

9 Co więcej, w okresie trwającej w XVII i XVIII w. makaronicznej mody „psucie języka”

wtrętami łacińskimi przez wielu ówczesnych polskich autorów było potępiane jako potencjalne zagrożenie dla polszczyzny i przyczyna jej upadku. Zob.: E. Siatkowska, Rola wpływów obcych w rozwoju języka na przykładzie wpływu łaciny na język czeski i polski, [w:] Słowiańskie pograni-cza językowe, (red.) K. Handke, Warszawa 1992, s. 142.

10 Borowiec, Południowosłowiański kształt klasycyzmu, op.cit., s. 104–106.

11 M. Bobrownicka, Nurt klasycystyczny w literaturach zachodnio- i południowosłowiańskich epoki modernizmu, [w:] Z polskich studiów slawistycznych, seria 4, Warszawa 1993, s. 112.

kawiarnianym papierosowym dymem? Pytanie tylko na pozór niepoważne, od-powiedź na nie warunkuje bowiem rzecz całkiem poważną – strategię przekładu.

Wśród wielu zaadaptowanych na teksty piosenek wierszy zmarłego w 1977 roku Preverta, znalazła się również Barbara, wykonywana przez Yves’a Montan-da. Czy narrator Lepszej połowy odwagi mówi o wierszu czy raczej o piosence w wykonaniu francuskiego aktora? Flaks mógł słyszeć tę piosenkę w radiu; cyto-wał jednak dokładnie jej tekst, co nasuwa raczej myśl o trudniejszej do zdobycia płycie analogowej lub nawet oryginalnym tomiku poezji. Polski tłumacz stawia na medium drukowane i dlatego objaśnienie brzmi: fragment wiersza J. Prever-ta pt. «Barbara»; aluzja Prever-ta powraca na s. 97. Rzeczywiście, kilkadziesiąt stron dalej, narrator upewnia nas, że ciągle (...) wracało skojarzenie Barbary i Bre-stu z wiersza. Czy oryginał potwierdzi ten wybór tłumacza? I bez sięgnięcia po tekst źródłowy można przypuszczać, że z tej strony pomoc nie nadejdzie: język chorwacki na oznaczenie zarówno wiersza, jak i piosenki używa jednego lek-semu: pjesma. Tymczasem odpowiadający fragment oryginału brzmi: stalno se javljala asocjacija Bresta i Barbare i nie ma w nim mowy o medium. Jak widać, ten ułamek francuskiego cytatu to nie tylko erudycyjny ozdobnik spowodowa-ny skojarzeniem z deszczową aurą i dźwiękowym podobieństwem toponimów Brest i Brestovlje. To również świadectwo istnienia skomplikowanych ścieżek, którymi elementy „trzeciej kultury” przedostają się do tekstu oryginalnego i do przekładu. Ścieżek niekoniecznie biegnących równolegle.

Poszukując francuskich tropów, docieramy do powieściowej sceny, w której Flaks usiłuje zatytułować list do starszej od siebie o pokolenie panny Matyl-dy, osoby „z towarzystwa”. Nagłówki w języku ojczystym zdają mu się zbyt niezgrabne... Znajomość historii pozwoli nam tutaj uniknąć pokusy łatwej ana-logii. Ze względów historycznych miejsce „języka towarzystwa” w Chorwacji kontynentalnej zajmował przez długi okres niemiecki, w nadmorskiej natomiast włoski¹². „Języki sąsiadów i wrogów” niewątpliwie nacechowane jednak były dla Chorwatów inaczej niż dla Polaków języki państw zaborczych. Powodowała to niska bariera polityczna, religijna, a nierzadko również kulturowa, dzieląca Chorwację od łakomie spoglądających na jej ziemie sąsiadów: Wenecji (potem Włoch) i monarchii habsburskiej. Nie była to jedynie mowa sztucznie narzucona, lecz język wynoszony z domów przez wykształconą młodzież trzeciego stanu, która potem miała zapoczątkowywać odrodzenie języka, kultury i świadomo-ści słowiańskiej. Rezygnacja z tradycyjnej łaciny, która dla szlachty chorwackiej

12 O roli francuskiego jako „języka towarzystwa” w Polsce pisze Antoni Dębski w artykule Język angielski jako obcy i co dalej?: Przed drugą wojną światową najwyższą pozycję w hierarchii presti-żu społecznego zajmował w Polsce język francuski, język kraju od dawna z nami zaprzyjaźnionego, język wyraﬁ nowanej kultury i wyraﬁ nowanego smaku. Na drugim miejscu w hierarchii stały języki

„sąsiadów i wrogów”, niemiecki i rosyjski. (...) Kto należał do „towarzystwa”, znał język francuski.

A. Dębski, Język angielski jako obcy i co dalej?, [w:] Język trzeciego tysiąclecia, (red.) G. Szpila, Kraków 2000, cyt. za: http://www.wspolnota-polska.org.pl/index.php?id=o_IVfor4.

była symbolem gwarancji szlacheckich swobód, a dla duchownych i inteligencji symbolem przynależności do świata niebarbarzyńskiego¹³; strącenie kultur „wyż-szych” niż słowiańska z piedestału, duma z uczestnictwa we wspólnocie cyrylo--metodejskiej i podniesienie prestiżu języka narodowego wymagało całkowitego przekształcenia mentalności w trwającym wiele lat procesie.

Rola militarna, gospodarcza, kulturalna i religijna jego nosicieli zawsze wpły-wała na prestiż danego języka i jego rolę jako środka komunikacji w świecie. Jed-nak, wydaje się, że w nowożytnych dziejach Polski¹⁴, groźba utraty tożsamości językowej na rzecz „bardziej dojrzałej” nie była nigdy aż tak silna, jak w przy-padku narodów południowosłowiańskich, które (ze względu na późne wykształ-cenie ogólnonarodowego standardu) w dramatycznych nieraz okolicznościach stawały przed trudnym wyborem kodu obsługującego podstawowe płaszczyzny komunikacji, w tym również tworzonej nieraz od podstaw literatury w językach narodowych. „Rozbudzenie” języków południowosłowiańskich w XIX wieku sprzężone było przez z górą sto lat z wysiłkami prowadzącymi do uzyskania przez te narody pełnej suwerenności w XX wieku, a droga ich awansu i kodyﬁ -kacji przebiegała rozmaicie w poszczególnych krajach. Na długo jednak pozo-stała naznaczona piętnem romantycznej teorii języka jako wyrazu duszy narodu, co sprowadzało się do prostego równania: stworzenie jednego narodu = kreacja jednego języka. Z tego punktu widzenia komponenty obce w naturalny sposób deﬁ niowane były jako „zagrażające”, a więc niezależnie od stopnia integracji z matrycą przyjmującą spychane do nieakceptowanego obszaru ich : obcość.

Tych rozterek i obaw pozbawiony jest narrator-bohater Lepszej połowy odwa-gi. Gest sygnalizujący możliwość wyboru nie tylko stylu funkcjonalnego, ale ję-zyka w ogóle, jest gestem rewolucyjnym w stosunku do tradycji, którą ucieleśnia językowo-literacki kształt opowieści wewnętrznej umieszczonej w ramie właś-ciwej narracji. Flaks początkowo decyduje się tytułować starszą panią po fran-cusku, w pożegnalnym liście bezceremonialnie nazywa ją Drogą panną (Draga gospođice) oraz Madame, w solilokwiach zwraca się natomiast do rozmówczyni per gnädige Fräulein...

Zadajmy w tym miejscu pytanie, które będzie istotne również na terenie prze-kładu: Dlaczego w tym samym tekście cytuje się z pietyzmem francuskie wyra-żenia condition humaine, piece de resistence, a równocześnie bez krzty szacunku

13 M. Bobrownicka, Poliglotyzm społeczeństw słowiańskich a rozwój ich świadomości narodo-wej, [w:] Język a tożsamość narodowa, (red.) M. Bobrownicka, Kraków 2000, s. 30.

14 Mimo zmiennych losów poszczególnych języków w komunikacji społecznej w Polsce, od dominującej w funkcjonowaniu państwa i szkoły łaciny, przez wpływ języka niemieckiego w życiu gospodarczym czy rolę języka włoskiego i francuskiego w życiu salonów aż do dominacji języka rosyjskiego i niemieckiego w okresie zaborów, kiedy polszczyzna na długo zniknęła z urzędów i szkół, pozostała ona językiem kontaktów codziennych i literatury pięknej, między innymi dzięki wspomnianej już wysokiej barierze politycznej i religijnej wobec państw sąsiadujących oraz sto-sunkowo wczesnemu ukształtowaniu języka ogólnonarodowego na bazie dialektów małopolskich i wielkopolskich.

dla oryginalnej pisowni przytacza dłuższy tekst w języku niemieckim? W prze-komarzaniach między szkolnymi kolegami pojawia się niemiecki wierszyk-przy-słowie: Libe get durh magen/her fon Hagen (w polskim przekładzie Liebe geht durch den Magen... Herr von Hagen). Nie są to już pojedyncze zaadaptowane leksemy, do których obﬁ tości przyzwyczaiła nas literatura chorwacka¹⁵. Istnieje pokusa, by w tej odważnej adaptacji fonetycznej doszukiwać się źródeł czysto systemowych – zgodnie z obowiązującą w praktyce od lat dziewięćdziesiątych XIX wieku w języku chorwackim zasadą „Pisz, jak słyszysz” i „Jeden dźwięk, jeden znak”. Owszem, chorwacki bardziej niż na przykład polski (w którym obo-wiązuje pisownia etymologiczna) skłonny jest do fonetycznego zapisywania ob-cych elementów, włączając w to nie tylko rzeczowniki pospolite, ale także nazwy

W dokumencie "Trzecia kultura" a problemy przekładu nowszej literatury chorwackiej (Stron 73-83)