Krytyczna analiza dyskursu

Krytyczna analiza dyskursu jest metodą jakościową od niedawna stworzoną i stosowaną w naukach społecznych. Narzędzie to wiąże się z wykorzystaniem przestrzeni komunikacji. Przestrzeń ta jest dokładnie określona, bo odnosi się jedynie do tej sfery, do której wszyscy członkowie społeczności, w tym także marginalizowane jednostki, mają dostęp. Występuje oczywiście różnica w większym lub mniejszym dostępie do przestrzeni komunikacyjnej, która jest uwarunkowana różnymi kryteriami na przykład zamożnością. Dlatego pod uwagę nie będą brane materiały badawcze, które wiążą się z prywatnymi zapiskami, czy rozmowami i które nie trafiły do sfery publicznej. „Krytyczna analiza

38 dyskursu koncentruje się na rzeczywistej, codziennej komunikacji w instytucjach, mediach, przestrzeni politycznej lub innych miejscach częściej niż na próbki zdań, czy tekstu stworzone w językowych umysłach”53

.

Występują dwa nurty badań nad dyskursem. Pierwszy wiąże się z badaniem słowa wypowiedzianego. Drugi odnosi się do słowa pisanego umieszczanego na trwałym nośniku na przykład papierze, płycie CD, czy kasecie. Oba aspekty można badać za pomocą analizy dyskursu. Trzeba mieć na uwadze, który sposób badamy, gdyż tekst i wypowiedź jest postrzegane oddzielnie i niekiedy inne czynniki muszą być brane pod uwagę przy analizie tych dwóch aspektów przedmiotu badań.

Dyskursywne akty są konstruowane na kilka różnych sposobów. „Po pierwsze mogą być odpowiedzialne za ich powstanie, podtrzymywanie i konstruowanie uwzględniające konkretne warunki społeczne. Po drugie uczestniczą w odnawianiu, legitymizowaniu, lub relatywizowaniu społecznego stanu obecnego. Po trzecie dyskursywne akty są potrzebne aby podtrzymywać i reprodukować stan obecny”54

.

Krytyczna analiza dyskursu (KAD) lub z angielskiego Critical Discourse Analysis (CDA) wiąże się z nieco dokładniejszym określeniem sposobu badania. „Krytyczny oznacza nie brania wszystkiego za oczywiste, otwarcie na złożoność (...) analizowanie refleksyjne w badaniach i przez ten proces poddawanie w wątpliwość struktur i sił relacji. Krytyczny nie pociąga za sobą przyjęcie postawy negatywnej, a raczej sceptycznej”55

. Z tego fragmentu wynika, że krytyczny oznacza bardziej zaangażowaną postawę badacza, który nie tylko opisuje rzeczywistość, ale także wyciąga wnioski, ocenia i wydaje opinię na dany temat. Jednocześnie jego postawa jest wolna od subiektywności i stronniczości.

Przy podejściu do analizy dyskursu trzeba pamiętać o kilku warunkach56 :

 Badane są teksty i wypowiedzi, które są prawdziwe, niespreparowane, niepokawałkowane, niedopasowane uprzednio do naszych badań. Niedopasowanie to wiąże się raczej z unikaniem analizy tych materiałów, które potwierdzają nasze tezy lub które są łatwiejsze, z naszego punktu widzenia do analizy. Nie oznacza to jednak

53

R. Wodak, R. de Cillia, M. Reisigl and K. Liebhart, The discursive Construction of National Identity, 2.1

Critical Discourse analysis as social practice translated by: A. Hirsch, R. Mitten, Edinburgh University Press,

Edinburgh 1999, s. 8.

54 Ibidem, s. 8.

55 R. Wodak, What is critical discourse analysis?, Forum Qualitative Social Research, Volume 8, No 2, Art. 29 – May 2007, s. 3.

56

B. Jabłońska, Krytyczna analiza dyskursu,: refleksje teoretyczno – metodologiczne, w: Przegląd Socjologii

39 wyboru tylko tych aspektów, które są istotne z punktu widzenia problemu badawczego.

 Analiza dyskursu może dotyczyć sfery zarówno pisanej jak i mówionej; przy analizie trzeba pamiętać o specyfice sytuacji komunikacyjnej.

 Dyskurs ma swój linearny i sekwencyjny charakter. Badając, uwzględniamy jego wewnętrzny rozwój i dynamikę.

 Każdy dyskurs ma określone cele i funkcje. Zadaniem badacza jest je wskazać i opisać ich znaczenie.

 Dyskurs ma różne poziomy i aspekty. Badacz powinien je wyróżnić oraz wskazać powiązania między nimi.

 Dyskurs jest konstruowany w rzeczywistości, w której obowiązują pewne normy i reguły. Badacz powinien wskazać ich adekwatność z normami i regułami, które są wskazywane w danym materiale badawczym.

 Funkcje poszczególnych norm i reguł, a także ich stosunek do nich stanowią składową strategii komunikacyjnych nadawców. Pomaga to nadawcom w osiągnięciu zakładanych przez nich celów.

 Podczas analizy dyskursu trzeba brać pod uwagę kontekst wypowiedzi w jakiej występuje.

 Dyskurs jest często wyrazem społecznej roli aktora, która nie jest bez znaczenia przy jego konstruowaniu.

 Dyskurs może się realizować jedynie przez zastosowanie psychologicznych mechanizmów poznawczych, które trzeba uwzględnić przy dokonywaniu analizy.

 Obok jednostkowych mechanizmów występują także społeczne, które są równie ważne. Możemy do nich zaliczyć: wiedzę, postawy, emocje, wartości, normy, ideologie.

 Analizując dyskurs trzeba unikać błędu internalizacji, czyli przypisywania autorom analizowanych wypowiedzi naszych pojęć, sądów, opinii, założeń, przekonań.

Oprócz warunków przyjętych podczas analizy dyskursu trzeba przyjąć pewne zasoby językowe każdego badanego tekstu pisanego. W toku badań analizie zostaną poddane artykuły z gazet. Należy zatem przyjąć pewne wyznaczniki, które będą pomocne przy

40 odszukaniu i zinterpretowaniu tych zasobów językowych. Gerlinde Mautner podał kilka zasobów, które mogą posłużyć wykorzystaniu do analizy tekstowej57

.

 Leksyka polega na szczególnym doborze słów i zwrotów zawartych w artykułach. Opiera się przede wszystkim na przyjmowaniu jednoznacznej oceny wydarzeń, a także aktorów, uczestników, którzy są w każdym artykule wspominani.

Nie bez znaczenia jest operowanie liczbami i statystyką, które ma przekonać w sposób „racjonalny” czytelnika do stanowiska przedstawianego przez autora artykułu.

Innym leksykalnym wzmocnieniem artykułu jest użycie w nim metafor, które są dobrze znane potencjalnym czytelnikom, a zarazem są jednoznacznie rozumiane w kategoriach przeciwstawnych przez nich.

 Przechodniość wiąże się ze sposobem opisywania wydarzeń. Chodzi o to czym jest

działanie, a także od kogo i do kogo jest adresowane?

 Modalność odnosi się stopnia pewności lub zaangażowania w jakim są prezentowane

dane wydarzenia lub osoby. Wyróżniamy niską modalność, gdy autor tekstu nie jest pewny swego twierdzenia lub opisu. Wysoka modalność służy do zaakcentowania pełnego przekonania autora do zjawiska. Istnieją także niezmodalizowane zdania oznajmujące, które wyrażają całkowitą pewność autora co do danej tezy.

 Wskazanie źródła oraz obecność różnych „głosów” w tekście daje możliwość

przedstawienia problemu w bardziej „obiektywny” sposób. Często też jest to sposób na zapewnienie pewnego dystansu i chłodnego spojrzenia. Użycie w artykule nazwisk znanych osób lub cytowania może także wzmocnić pewność głoszonych poglądów, a także zapewnić ich legitymizację.

 Koherencja i kohezja tekstowa polega na uzyskaniu ogólnej spójności tekstu. Są to te cechy tekstu, które łączą go w jednolitą całość, pomimo tego, że często są w nim poruszane wątki, które mogą nie mieć ze sobą nic wspólnego. Powtórzenia parafrazy, ko referencja i elipsa mają właśnie taką spójność osiągnąć.

 Dobra relacja między autorem, a czytelnikiem polega na wykorzystaniu pewnych

zabiegów tekstowych co może doprowadzić do dobrej relacji między autorem a odbiorcą artykułu. Relacja ta może mieć wpływ na pogląd na tematy poruszane w artykułach. Stosowanie pytań retorycznych, odwoływanie się do zdrowego rozsądku,

57

G. Mauter, Analiza gazet, czasopism i innych mediów drukowanych, w: R. Wodak, M. Krzyżanowski (red.),

Jakościowa analiza dyskursu w naukach społecznych, tłumaczenie Danuta Przepiórkowska, Oficyna

41 czy tworzenie podgrupy poprzez użycie słowa „my” są tylko wybranymi przykładami jak można taką relację wytworzyć.

 Niewerbalne składniki przekazu związane są z wszystkimi czynnikami, które nie

obejmują samego artykułu, a są nie mniej ważne. Są to np. elementy wizualne czyli np. zdjęcie zamieszczone do artykułu, układ strony, ramki, kolor i wielkość czcionki. Wszystkie powyższe czynniki muszą być stosowane łącznie. Nie można zakładać, że część tekstu jest tylko związane z nawiązaniem dobrej relacji między autorem artykułu, a czytelnikiem, ponieważ jedno zdanie może przedstawiać o wiele więcej niż tylko jeden z prezentowanych wyżej zasobów.

Precyzyjna analiza musi uwzględniać także rolę tła społecznego, historycznego, politycznego, gospodarczego, czy kulturowego⁵⁸. Jest to istotne, ponieważ każdy artykuł powstaje w danym czasie, a także rzeczywistości i jest powiązany z otaczającą rzeczywistością, często będąc jej opisem i komentarzem.

Podczas badania analizy dyskursu bardzo pomocna będzie analiza leadów lub w spolszczonej wersji lidów znajdujących się zawsze na początku każdego artykułu zaraz po jego tytule. Jest to zwykle jedno lub dwa zdania znajdujące się pod artykułem. Wyróżniają się od reszty tekstu poprzez to, że są zapisane inną, większą lub pogrubioną czcionką. Najczęściej służą krótkiemu wprowadzeniu do treści poruszanych w artykule, czasem streszczają poruszany w nim problem lub chcą zachęcić do jego przeczytania. Ich analiza jest bardzo pomocna zwłaszcza, gdy autor danego tekstu celowo umieszcza jakieś treści w lidzie, które nie są przypadkowe i często mają ukryty cel.