Wybór mitów przyjętych do badań

W społeczeństwie występuje wiele mitów, a także wiele „wersji” tego samego mitu. Próba wyliczenia ich wszystkich nie byłaby przydatna z punktu widzenia naukowego. Jednakże właściwe jest wskazanie kilku występujących obecnie i wpływających na rzeczywistość społeczną. Badacze mitów zawsze starali się badać wybrane mity i pokazywać efekty owych badań.

W pracy zostaną obszernie przeanalizowane cztery mity i są to: mit kresów, mit Polski wschodniej, mit wielokulturowości oraz mit smoleński. Dobór ten nie jest przypadkowy.

Trwanie i zmiana na przestrzeni lat oraz odbiór mitu w czasach teraźniejszych to powód wyboru mitu kresów. Powstał w XIX wieku i dość szybko stał się dość powszechnym mitem, który był znany przez większość społeczeństwa polskiego. Był i nadal jest tym, z którego korzystają elity polityczne odwołujące się do niego, w momencie realizacji interesów Polski na wschodzie. Pokazuje on także zmiany społeczeństwa polskiego.

Mit Polski wschodniej ukazuje, w jaki sposób społeczeństwo ulega wpływowi mitu, który pejoratywnie opisuje jeden obszar. Mit ten funkcjonuje już dłuższy czas i społeczeństwo często nie jest świadome jego obecności w codziennym życiu. Bardzo ważne decyzje życiowe takie jak np. wyjazd i zmianę środowiska społecznego, czy podjęcie pracy w innym miejscu, są podyktowane tym mitem.

Mit wielokulturowości jest kolejnym analizowanym w pracy. Opisuje starania się społeczeństwa do osiągnięcia pożądanej sytuacji, która choć zapisana w polskiej konstytucji⁶⁴, często nie jest respektowana przez instytucje publiczne, czy społeczeństwo. Państwa takie jak Stany Zjednoczone, Szwajcaria, czy Australia z powodzeniem realizują idę wielokulturowości. Niewiele osób jest świadomych, że społeczeństwo polskie nie osiągnęło idei wielokulturowości, ponieważ zarówno w artykułach naukowych65

, czy prasie⁶⁶ wciąż słowo to jest używane i weszło na trwale do języka polskiego oznaczające tylko wielość kultur występujących na danym obszarze. Zatem jest to mit, który zmienił podstawowe znaczenia pojęcia i dzięki temu pokazuje perspektywę, która dla jego odbiorców jest

64 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. nr 78, poz. 483)., art. 35.

65 A. Śliz, M. Szczepański, Wielokulturowość: perspektywa konfliktu, czy szansa koegzystencji? w: Wielokulturowość: konflikt, czy koegzystencja, red. A. Śliż i M.S. Szczepański, Wydawnictwo IFiS PAN, Warszawa 2011, s. 18.

66

http://bialystok.gazeta.pl/bialystok/1,35241,12439023,Pierwsze_miasto_w_Unii__Prezydent_z_wizyta_w_Mic halowie.html z dnia 22.01.2013.

48 prawdziwa. Jednak odwołując się do podstawowego znaczenia wielokulturowości, wcale taka nie jest.

Mit smoleński jest typowym przykładem mitu wielu wersji. Mit ten nie ma jeszcze swojej historii, bo zaczął być tworzony na podstawie wydarzeń, które miały miejsce stosunkowo niedawno. Jednakże, podobnie jak mit kresów, jest najbardziej obecny w sferze politycznej. Jego charakterystyczną cechą jest wielość narracji, które opowiada, a także jednoczenia wokół nich ludzi o konkretnych poglądach politycznych.

Każdy z prezentowanych wyżej jest mitem. Po pierwsze dlatego, że każdy posiada cechy, które zostały opisane w poprzednim rozdziale (por. r. 1.2.2). Występuje u nich specyfika rzeczywistości i czasu mitycznego, tworzą one pewną sferę sacrum, jednak opowiadają historię sfery profanum. Są nośnikiem pewnych postaw, wartości, w które wierzy dana część społeczeństwa. Mity te także są związane z emocjami, mogą wywoływać nieraz skrajne odczucia. Oprócz cech, które skupiają się głównie na strukturze, a także opisie wydarzenia, jakie mit przedstawia, można jeszcze wskazać pewne specyficzne cechy tych mitów. Pierwszą jest instrumentalne odnoszenie się do nauki. Aby udowodnić stanowisko mitów, ich nadawcy często odwołują się do statystyk, przeprowadzonych badań, co ma potwierdzić pewne tezy i założenia mitu. Mit Polski wschodniej najpełniej przedstawia tę zależność. Przywołuje się statystyki dotyczące rozwoju gospodarczego, stopy bezrobocia, aby pokazać przepaść dzielącą część wschodnią od zachodniej, która jest o wiele bardziej rozwinięta. Pomija się przy tym walor środowiskowy, rozwój turystyki, które także powinny mieć znaczenie, gdy opisywany jest pewien obszar z perspektywy ogólnej.

Nie mniej istotną kwestią są funkcje, jakie te mity spełniają. Nie da się jednoznacznie stwierdzić, czy powyższe mity spełniają funkcje psychologiczne. Mit Polski wschodniej w oczach jej mieszkańców nie ma za zadanie zapewnić bezpieczeństwa. Z drugiej strony może nawet powodować swoisty lęk, gdyż region ten jest traktowany jako gorszy niż inne. Z kolei mit kresów odwołuje się do historii Rzeczpospolitej i pewnego sentymentu do obszarów, które w przeszłości należały do Polski. Nie można tu jednak mówić o potrzebie zapewnienia bezpieczeństwa. Mit wielokulturowości, czy smoleński mogą spełnić tę funkcję. W pierwszym przypadku poprzez występowanie tej tezy społeczeństwo jest jakby zwolnione z zadbania o interesy innych kultur, gdyż jest przekonane, że w pełni realizuję ideę wielokulturowości. To powoduje pewne poczucie bezpieczeństwa wśród społeczeństwa i spełnienie obowiązku wobec mniejszości. Natomiast różne wersje mitu smoleńskiego jednoczą ludzi o tych samych przekonaniach, co powoduje, że nie czują się zagrożeni. Mit ten

49 wzmacnia integrację grupową, a także daje podstawę do obrony wartości wyznawanych przez tę grupę.

Prezentowane mity można przypisać typologii opisanej wcześniej (por. r. 1.2.4). Mit kresów nie jest mitem, który można by jednoznacznie przyporządkować. Z jednej strony jest to niewątpliwie mit historyczny, ponieważ opowiada o obszarach, wbrew pozorom różnych, które należały do Polski. Można jednak odnieść wrażenie, że niekiedy jest to mit polityczny. Nie bez znaczenia jest fakt, że Kresy zawsze łączyły się z aspektem narodowym, zwłaszcza od XIX wieku, kiedy narody zaczęły się tworzyć. Nie można zapominać, że pomimo wykorzystania tego mitu politycznie w II RP i próby wymazania tego pojęcia za czasów komunistycznych, znaczenie Kresów nie uległo zasadniczym przemianom pod wpływem zmian politycznych. Trzeba mieć na uwadze także fakt, że znaczenie słowa Kresy przede wszystkim mają powiązanie z czasami przeszłymi, zwłaszcza wtedy, gdy jeszcze nie możemy mówić o narodzie. W związku z tym mit kresów jest mitem bardziej historycznym, niż narodowym.

Mit Polski wschodniej jest niewątpliwie mitem regionalnym. Jest to diagnoza pewnego obszaru kraju, który z powodu różnych czynników jest nieustannie porównywany z pozostałą częścią kraju. Porównanie to zawsze wypada na niekorzyść tego obszaru.

Mit wielokulturowości w zaprezentowanej typologii jest mitem ponadnarodowym. Dotyczy relacji pomiędzy grupą dominującą (narodem), a mniejszościową. Relacja ta nie musi istnieć pomiędzy dwoma narodami, co też wynika z tematyki mitów ponadnarodowych. Sama nazwa wskazuje, że do tej typologii mogą zostać zaklasyfikowane te, których tematyka wykracza poza naród, jednak nie musi to być koniecznie relacja naród – naród. Jego treść dotyczy także innych kultur, czyli relacji ponadnarodowych i dlatego też mit wielokulturowości jest mitem ponadnarodowym.

Mitu smoleńskiego, ze względu na swoją krótką historię, nie jest łatwo przyporządkować do konkretnej typologii. Mogłoby się wydawać, że na tym etapie ten mit może być zarówno: narodowym, ponadnarodowym, a także politycznym. Wszystko zależy od tego, jaką „wersję” mitu przyjmiemy. Jest to niewątpliwie mit narodowy, jeżeli skupimy się na tym nim jako narodowej tragedii, katastrofie, która spowodowała śmierć najważniejszych osób w państwie, w tym elity politycznej, czy duchowej. Będzie to mit międzynarodowy, jeżeli głównym jego tematem będą stosunki pomiędzy Polską, a Rosją w kontekście tragedii, w tym także ich zmiana. Możemy także mówić o micie politycznym, w kontekście wykorzystania tragedii w dyskursie politycznym i o tworzeniem pewnych postaw politycznych.

50 Jak widać poprzednie trzy mity można było przyporządkować do konkretnej typologii, ponieważ pomimo niejednoznaczności i występowania kilku wersji mitu, w miarę upływu lat inne wersje zostają zapomniane, zaczyna się je pomijać w dyskursie publicznym, a główne pozostają. Mit smoleński jest mitem zbyt nowym, aby móc się wypowiadać, który aspekt będzie najczęściej omawiany w kontekście tego mitu.