Mit Polski wschodniej

3.3.1. Polska wschodnia – granice i pojęcie

Obszar Polski wschodniej w piśmiennictwie naukowym był przedstawiany w dość ograniczony sposób. W naukach ekonomicznych w dużej mierze dotyczył aktualnych wskaźników gospodarczych i odnosił się do poziomu bezrobocia, PKB, rozwoju, inwestycji itp. W naukach społecznych nie był wyczerpująco poruszany ze względu na rozległość i różnorodność obszaru badanego.

Wschodnia część Polski posiada także inne pejoratywne pojęcia. Możemy mówić o tzw. „Polsce B” w myśl której „Polska A” jest częścią lepiej rozwiniętą także gospodarczo, bardziej zurbanizowaną, a obszar na wschód od Wisły jest zacofany, opóźniony. W podobnym tonie występują inne określenia jak chociażby „Skansen Polski”, czy „Polska ściana wschodnia”.

102

http://csm.org.pl/fileadmin/files/Biblioteka_CSM/Raporty_i_analizy/2009/Marcin%20Kaczmarski_POLSKA %20POLITYKA%20WSCHODNIA%20NA%20TLE%20POLIT.pdf z dnia 26.01.2013.

61 Polskę wschodnią możemy zdefiniować na kilka sposobów. Pierwszy wskazuje na obszar wzdłuż wschodniej granicy państwa. Jednak ta definicja bardziej pasuje do obszaru przygranicznego. W literaturze przedmiotu często wyodrębnienie pewnego obszaru odbywało się z wykorzystaniem podziału administracyjnego. Dlatego też Malikowski i Sowa przyjmują, że do tego obszaru można zaliczyć 13 województw, które wywodzą się jeszcze z poprzedniego podziału administracyjnego: krośnieńskie, przemyskie, zamojskie, chełmskie, bielskopodlaskie, białostockie, suwalskie103

. Ten sposób definiowania także pokrywa się z pojęciem terenów przygranicznych. Dlatego też autorzy rozszerzyli pojęcie Polski wschodniej o sąsiednie województwa takie jak: rzeszowskie, tarnobrzeskie, lubelskie, siedleckie, łomżyńskie i ostrołęckie104

.

Takie pojmowanie Polski wschodniej było przyjęte do końca 1998 roku. Od 1 stycznia 1999 roku został wprowadzony nowy podział administracyjny kraju na szesnaście województw. Wtedy także pojęcie Polski wschodniej zostało przesunięte na zachód, ponieważ przesunięciu uległy granice województw wschodniej Polski.

Wstąpienie Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku miało wpływ na kształtowanie się obszaru, który powinien należeć do Polski wschodniej. Został on oficjalnie wprowadzony pod hasłem programu operacyjnego Rozwój Polski wschodniej, który obejmował 5 województw: warmińsko – mazurskie, podlaskie, lubelskie, podkarpackie i świętokrzyskie. Podział wynikał z niskiego stopnia rozwoju gospodarczego tych obszarów.

Uważam, że wyodrębnienie Polski wschodniej ze względu na niski stopień rozwoju jest dużym uproszczeniem. Same położenie dwóch województw nie pasuje do pojęcia Polski wschodniej, ponieważ województwo warmińsko – mazurskie jest właściwie obszarem leżącym na północy, natomiast województwo świętokrzyskie nie jest województwem leżącym na wschodzie. Również podział wyodrębniony na podstawie mapy administracyjnej sprzed 1999 roku, nie może być przyjęty obecnie ze względu na odwołanie do podziału, który już nie funkcjonuje. Uważam, że do obszaru Polski wschodniej można obecnie zaliczyć trzy województwa: podlaskie, lubelskie oraz podkarpackie.

3.3.2. Podziały Polski wschodniej

Wyodrębniony obszar Polski wschodniej jest oparty o kryteria geograficzne. Bliższe spojrzenie na te tereny stawia zasadniczy problem: czy możliwe jest całościowe traktowanie

103

M. Malikowski, K. Z. Sowa, Szanse i bariery rozwoju „Ściany wschodniej” Polski, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Rzeszów 1995, s. 10.

62 tych obszarów? Malikowski i Sowa wychodzą z założenia, że Polskę wschodnią można podzielić na trzy części: południową, środkową i północną, ponieważ wynika to z tradycji historycznej, warunków geomorfologicznych, położenia geopolitycznego i innych cech105

. Problematyka Polski Wschodniej dotyczy zawsze kwestii ekonomicznych. Gdy jednak spróbować znaleźć opracowania naukowe dotyczące problemów części wschodniej Polski nie można doszukać się takich, które obejmowały by swoim zasięgiem całą wschodnią część kraju.

Większe badania dotyczące problemów Polski wschodniej możemy odnaleźć w publikacji L. Dyczewskiego¹⁰⁶. Badania dotyczyły głównie terenów obecnego województwa lubelskiego, a także Euroregionu Bug, jednakże tylko po jego polskiej stronie107. Obecnie są prowadzone badania na terenie województwa podlaskiego. Dotyczą między innymi takich kwestii: jak tożsamość lokalna, integracja, kapitał społeczny mieszkańców Podlasia, czy kwestii kulturowych, a także kształtowania ziemi podlaskiej jako regionu. W 2009 roku ukazała się interdyscyplinarna praca pod redakcją Andrzeja F. Bociana, która jest dogłębną analizą Podlasia jako regionu Polski wschodniej108. Można wnioskować, że problematyka tych regionów jest na tyle zróżnicowania, że nie można traktować Polski wschodniej jako jednolitego obszaru. Ponadto tereny te nie mają tych samych, w równym stopniu ważnych problemów. Dlatego także proponowany podział Polski wschodniej na trzy części uważam za zasadny.

3.3.3. Podstawy mitu Polski wschodniej

Czym zatem jest mit Polski wschodniej? Można go rozpoznać po jego wyznacznikach. Mit Polski wschodniej nie jest tożsamy z definicją tego obszaru. Określenie pojęcia w kontekście terenu oznacza jego wskazanie. Mit Polski wschodniej będzie odwoływał się do tego obszaru, jednak nie do całości, ale do różnych jego części. Będzie tworzył alogiczne powiązania między danymi obszarami. Mit występuje w tym przypadku, gdy może funkcjonować poza przestrzenią, o której mówi.

Polska wschodnia jest postrzegana jako obszar kraju zapóźniony cywilizacyjnie i gospodarczo w stosunku do innych obszarów. Te przekonanie potwierdzają badania PKB, w

105 M. Malikowski, K. Z. Sowa, Szanse i bariery rozwoju „Ściany wschodniej” Polski... s.14.

106 L. Dyczewski, Społeczno – kulturowe czynniki rozwoju regionu środkowo – wschodniej Polski i Euroregionu

Bug, Wydawnictwo Norbertinum, Lublin 1997 107

Ibidem, s. 42.

108

Andrzej F. Bocian (red.), Podlasie regionem przyszłości, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2009.

63 którym województwa wschodnie są na ostatnich miejscach109. Inne wskaźniki ekonomiczne też utwierdzają w przekonaniu społeczeństwo, także lokalne, o zapóźnieniu cywilizacyjnym tego obszaru Polski.

Drugim wyznacznikiem jest tradycjonalizm, silne przywiązanie do wartości rodzinnych, a także religijnych przede wszystkim katolickich. Potwierdzają to badania L. Dyczewskiego¹¹⁰, gdzie religia i przekonania religijne są ważnym czynnikiem kształtującym życie rodzinne, a także to właśnie wartości rodzinne, osobiste i religijne są najbardziej cenione przez miejscową społeczność.

Trzecim wyznacznikiem jest przekonanie, o tzw. Polsce ruskiej, która jest uosabiana na północy przez występującą dość licznie ludność białoruską, a na południu Polski wschodniej przez ludność ukraińską. Na pewno nie bez znaczenia jest bliskość granicy z państwami, które kiedyś należały do bloku państw radzieckich.

Wyznaczniki mitu Polski wschodniej są bardzo podobne do mitu kresów, przez co powstaje nowy element Polska wschodnia jako element kresów. Część społeczeństwa uważa za Kresy nie tylko obszary daleko na wschodzie, które kiedyś należały do Rzeczpospolitej, ale także wschodnią część Polski.

Warto zwrócić uwagę, że Polska wschodnia często jest postrzegana jako synonim Podlasia, co właściwie ogranicza się do obecnych ziem północno – wschodnich kraju. Obszarem badawczym pracy jest Białystok, stąd analiza artykułów prasowych będzie dotyczyć północnych obszarów Polski wschodniej. W ten zakres wchodzą artykuły dotyczące całej Polski wschodniej, w tym Podlasia lub tylko województwa podlaskiego.

3.3.4. Mit na obszarze zróżnicowanym kulturowo

Mit Polski wschodniej w perspektywie społeczeństwa zróżnicowanego wynikał w przyjęciu stanu obecnego. Zapóźnienie ekonomiczne, jakie kryło się za mitem, wynikało już z polityki Rosji carskiej z XIX wieku i przejawiało się niedoinwestowaniem tych terenów, a także ich intensywnym eksploatowaniem. W związku z porównaniem do Polski zachodniej społeczeństwo wychodzi z założenia, że niemożliwe jest nadrobienie zaległości ekonomicznych i niedoinwestowania, którego początki sięgają daleko w przeszłość.

W rodzącym się społeczeństwie pluralistycznym, mit stał się szansą na dotacje, czy inwestycje, w tym zagraniczne. Wraz z wejściem Polski do Unii Europejskiej pojawił się

109

B. Jóźwiak, M. Sagan, Rozwój Polski wschodniej ograniczenia i wyzwania, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2012, s. 48.

64 specjalny program Rozwoju Polski Wschodniej, który zakładał realizację programów służących rozwojowi edukacyjnemu, ekonomicznemu w tej części Polski111, która jest powszechnie uważana jako region zapóźniony. W powstającym społeczeństwie pluralistycznym zakładano także możliwość ograniczenia mitu poprzez rozwój społeczności lokalnych i innych inicjatyw oddolnych. Jednakże jak pokazują badania A. Sadowskiego112 mimo, żemieszkańcy miasta posiadają kapitał społeczny, to go nie wykorzystują. Przykładem jest przekonanie o małym wpływie mieszkańców na rozwiązywanie problemów w ich miejscu zamieszkania, a także duży wpływ polityków, samorządów, specjalistów oraz biznesmenów113

. Przekłada się to na nie wykorzystanie w wystarczającym stopniu korzyści płynących z zamieszkania na tym obszarze mieszkańców różnych kultur. Innym sposobem próby ograniczenia mitu jest czerpanie korzyści z położenia przygranicznego. Mieszkańcy Polski wschodniej mają świadomość otwarcia się lokalnych władz na współpracę z państwami Europy wschodniej, w tym przede wszystkim na rozwój handlu.