Kryzys nacjonalizmu szkockiego w latach 1979-1987

Po wyborach parlamentarnych z 1979 roku liczba posłów Szkockiej Partii Narodowej zmalała z jedenastu do zaledwie dwóch (mandat udało się obronić jedynie Gordonowi Wilsonowi i Donaldowi Stewartowi⁵³²). Nowy lider Gordon Wilson stanął w obliczu najpoważniejszego kryzysu wewnętrznego w partii od 1942 roku. Linia podziału nie przebiegała jednak między fundamentalistami a pragmatykami. Rządząca

532 Lynch P., SNP: The History…, op. cit., s. 164-165.

Partia Konserwatywna uchyliła Scotland Act z 1978 roku i nie zamierzała wprowadzać reform ustrojowych⁵³³, zatem kwestia stosunku nacjonalistów do dewolucji w zakresie stanowienia prawa zeszła na plan dalszy.

Motywów konfliktu należy szukać głównie w słabym wyniku wyborczym SNP i reformach gospodarczych rządu Margaret Thatcher. Konserwatywna premier dążyła do promowania wolnej inicjatywy i zerwania z kulturą zależności obywateli od państwa, co uwidaczniało się w społecznie kosztownych posunięciach gospodarczych:

cięciach budżetowych, ograniczaniu udziału sektora publicznego w gospodarce, prywatyzacji oraz restrykcyjnym przestrzeganiu polityki monetaryzmu⁵³⁴. Na tym tle w SNP doszło do wykształcenia się radykalnego nacjonalizmu nawiązującego do etniczności oraz do wzmocnienia skrzydła lewicowego.

Najbardziej radykalną formacją byli Synowie Szkocji (w jęz. gaelickim Siol Nan Gaidheal – SNG), którzy odwoływali się do interesów narodu szkockiego w sensie tożsamościowym, zwłaszcza do przekonań i wyobrażeń o charakterze ekskluzywnym, związanych ze wspólnym pochodzeniem etnicznym. Stali się znani z para-militarnych manifestacji, gdzie akcentowali szkockie symbole narodowe o charakterze kulturowym – paradowali w kiltach, grali na dudach, nawiązywali do celtyckich legend, wznosili antyangielskie okrzyki i nawoływali do obywatelskiego nieposłuszeństwa, co często prowadziło do przykrych incydentów. Gordon Wilson określił działaczy SNG mianem

„proto-faszystów” i dążył do zerwania wszelkich powiązań ze wspomnianą organizacją.

Rezolucją z 1982 roku zakazano podwójnego członkostwa w SNP i SNG⁵³⁵.

Bardziej niebezpieczna dla jedności partii pozostawała Grupa’79 (ang. 79 Group), założona 31 maja 1979 roku z inicjatywy rodzeństwa – Roseanny i Chrisa Cunningham. Cała inicjatywa szybko uzyskała poparcie polityków wywodzących się z ruchu nowej lewicy (Stephen Maxwell, Margo MacDonald, William Wolfe) jak i młodszego pokolenia nacjonalistów szkockich (Alex Salmond, Robert Crawford,

533 W programie wyborczym Partii Konserwatywnej wspominano o gotowości podjęcia dyskusji dotyczącej przyszłości zarządzania w Szkocji, ale nie wspomniano o możliwości ustanowienia wybieralnego zgromadzenia (zob. Conservative Party General Election Manifesto 1979, http://www.margaretthatcher.org/document/110858, dostęp w dniu 15.01.2016 r.). Nawet lord Alec Douglas Home przyznał, że nie widzi szans na wprowadzenie dewolucji w zakresie stanowienia prawa w najbliższych dwóch kadencjach parlamentu (zob. transkrypcja wywiadu z A.D. Home’em w programie Current Affairs dla BBC, 12.02.1980, [w:] Paterson L. [red.], A Diverse Assembly…, op. cit., s. 130-131).

534 McEwen E., Nation-Building Role…, [w:] Keating M., Salmon C.T. [red.], The Dynamics of…, op.

cit., s. 93.

535 Zob. szerzej: Devine T. M., The Scottish Nation…, op. cit., s. 600-601; Lynch P., SNP: The History…, op. cit., s. 186-188; Mitchell J., Strategies…, op. cit., s. 230-231; Wilson G., SNP the Turbulent…, op.

cit., s. 205.

Andrew Currie, Kenneth McAskill). Program stronnictwa zakładał utworzenie Szkockiej Republiki Socjalistycznej, popieranie interwencjonizmu państwowego, rozbrojenie nuklearne, sprzeciw wobec członkostwa Szkocji w NATO i EWG (jakkolwiek wielu jej członków nie należało do nieprzejednanych zwolenników republikanizmu, ani nie przejawiało zainteresowania marksizmem). Istotny wpływ na strategię działania grupy wywierał Jim Sillars, który wstąpił do SNP w 1980 roku. Były poseł Partii Pracy nawoływał do upowszechniania postulatów lewicowych i niepodległościowych przez organizowanie strajków, akty nieposłuszeństwa obywatelskiego, przenikanie do związków zawodowych i bojówek związkowych⁵³⁶.

Problem stanowiła niewielka liczebność Grupy’79 oraz brak wpływu na cele programowe SNP. Próbowano więc opanować regionalne struktury partii, a następnie przeforsować kandydatów na kluczowe stanowiska. W tej sytuacji ustępstwem ze strony Gordona Wilsona było włączenie niektórych postulatów do programu partii w 1981 roku. Doszło też do zmian personalnych, dzięki którym Jim Sillars został zastępcą lidera SNP (odpowiedzialnym za organizację aktów nieposłuszeństwa obywatelskiego), a w prezydium partii znaleźli się także inni przedstawiciele Grupy’79⁵³⁷.

Strategia nieposłuszeństwa obywatelskiego została ostatecznie skompromitowana 16 października 1981 roku, kiedy sześciu polityków SNP (włącznie z Jimem Sillarsem) dokonało nieudanej próby włamania do budynku Royal High School na Calton Hill w Edynburgu (niedoszłej siedziby Zgromadzenia Szkockiego).

Nacjonaliści mieli wywołać masowe protesty i odczytać manifest za ustanowieniem wybieralnego zgromadzenia. Policja szybko jednak udaremniła całą inicjatywę⁵³⁸.

Najważniejszy akt rywalizacji pomiędzy konkurującymi frakcjami rozegrał się na konwencji w Ayr w 1982 roku. Dla członków Grupy’79 poważnymi przeciwnikami byli nacjonaliści przyjmujący za punkt odniesienia wspólnotę narodową bez uwzględniania aspektów klasowych (Winnie Ewing, James Halliday, Robert McIntyre), którzy utworzyli konkurencyjną Kampanię na rzecz Nacjonalizmu w Szkocji (ang.

Campaign for Nationalism in Scotland). Tak konfrontacyjne postawy – paraliżujące działalność ugrupowania – skłoniły Gordona Wilsona do radykalnych działań. Uchwałą

536 Szczegółowych informacji o członkach i programie Grupy’79, dostarczają następujące pozycje książkowe: Bennie L., Johns R., Mitchell J., The Scottish…, op. cit., s. 27-28; Devine T.M., The Scottish Nation…, op. cit., s. 600; Lynch P., SNP: The History…, op. cit., ss. 179-180, 185; Mitchell J., The Scottish Question, op. cit., s. 228-229; Torrance D., The Journey of the 79 Group to the Modern SNP, [w:] Hassan G. [red.], The Modern SNP…, op. cit., s 162-167.

537 Mitchell J., Strategies…, op. cit., s. 225.

538 Lynch P., SNP: The History…, op. cit., s. 178; Mitchell J., Strategies…, op. cit., s. 226.

zapadłą stosunkiem głosów 308:188 lewicowi dysydenci zostali zawieszeni, a ich pozostawanie w Grupie’79 miało być równoznaczne z wydaleniem z partii. W proteście przeciwko uchwale z członkostwa zrezygnowała Margo MacDonald, ale liczebność całej SNP nie uległa znaczącym zmianom. Ostateczne porozumienie ponad podziałami nastąpiło na kilka tygodni przed wyborami parlamentarnymi w 1983 roku⁵³⁹. Szkocka Partia Narodowa przestała jednak liczyć się jako partia opozycyjna w okresie najbardziej bolesnych reform rządu Margaret Thatcher; w 1983 roku zdołała jedynie utrzymać dotychczasową liczbę mandatów⁵⁴⁰.

Paradoksalnie SNP przeszła na pozycje centro-lewicowe, co było szczególnie widoczne w programach wyborczych z lat 1983-1987. W programie z 1983 roku Gordon Wilson przekonywał, że Zjednoczone Królestwo nie zapewni Szkocji możliwości rozwoju wobec realizacji założeń thatcheryzmu, które jego zdaniem doprowadziły do dewastacji szkockiego przemysłu, wzrostu bezrobocia o 130%, kumulacji zasobów i bogactwa w południowo-wschodniej Anglii⁵⁴¹. Politycy SNP byli krytyczni także wobec Partii Pracy, której przypisywano 90-procentowy wzrost bezrobocia w Szkocji w latach 1974-1979⁵⁴². Wskazywano, że niepodległe państwa jak Norwegia czy Austria radziły sobie gospodarczo znacznie lepiej niż Szkocja⁵⁴³. Zdaniem nacjonalistów szkockich tylko niepodległość umożliwiałaby wykorzystanie potencjału Szkocji w gospodarowaniu zasobami mineralnymi, handlu żywnością, gospodarce leśnej, turystyce, wykształceniu i kreatywności Szkotów. Nacjonaliści szkoccy opowiadali się za interwencjonizmem państwowym rządu szkockiego, który miał zapełnić spadek bezrobocia w połączeniu ze wzrostem stopy życiowej⁵⁴⁴. Prawo do pracy miało również zostać zapewnione konstytucyjnie⁵⁴⁵. Argumentacja mająca przemawiać za niepodległością Szkocji miała przede wszystkim charakter gospodarczy – szkocka państwowość miała zagwarantować możliwość korzystania przez naród

539 Zob. szerzej: Levy R., Scottish Nationalism…, op. cit., s. 103-105; Lynch P., SNP: The History…, op.

cit., s. 182-185; Mitchell J., The Scottish Question, op. cit., s. 230-231; Torrance D., The Journey…, [w:]

Hassan G. [red.], The Modern SNP…, op. cit., s 169-171.

540 Zob. Tabela nr 2.

541 Choose Scotland…, op. cit., s. 1.

542 Ibidem.

543 Według danych przytaczanych przez SNP w 1983 roku bezrobocie w Norwegii (4%) Austrii (5,4%) było kilkukrotnie mniejsze niż w Szkocji (16,2%). Podobnie przedstawiała się sytuacja ze średnim dochodem na jednego mieszkańca (odpowiednio 8300 funtów w przeliczeniu na osobę w Norwegii, 6000 w Austrii i 3500 w Szkocji) (zob. Choose Scotland…, op. cit., s. 5).

544 Choose Scotland…, op. cit., ss. 1, 3, 5-7, 9.

545 Play the Scottish…, op. cit., s. 8.

szkocki z pełni suwerenności. Suwerenność nie miała jednak pozostawać wartością samą w sobie, ale prowadziłaby do zapewnienia wzrostu poziomu życia narodu szkockiego.

Szkocka Partia Narodowa nadal jednak programowo wyrażała stanowisko fundamentalistyczne – jej celem było dążenie do odnowienia państwowości z pominięciem dewolucji w zakresie stanowienia prawa⁵⁴⁶. Pozostawała też niezmiennie pozytywnie nastawiona do ustroju demokracji liberalnej. Szkocka konstytucja miała gwarantować prawa i wolności człowieka wyrażone w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, w tym zakaz dyskryminacji ze względu na płeć, przynależność rasową czy wyznanie religijne, ochronę danych osobowych czy prawo do informacji o działalności władz publicznych. Deklarowano również przyznanie praw wyborczych wszystkim obywatelom Szkocji powyżej 18.roku życia (a w programie z 1987 roku także osobom w wieku 16-17 lat). Poza tym konstytucja miała regulować trójpodział władzy, charakterystyczny dla demokracji liberalnej. Pełnia władzy ustawodawczej miałaby należeć do parlamentu wybieranego w systemie proporcjonalnym na czteroletnią kadencję, przy czym samorozwiązanie parlamentu z uwagi na niemożność utworzenia rządu sprawiałoby, że następna kadencja byłaby odpowiednio krótsza. Władza wykonawcza miała należeć do rządu składającego się z ministrów cieszących się poparciem większości parlamentarnej. Władza sądownicza należałaby do niezależnych i niezawisłych sądów, co oznaczało zerwanie wszelkich powiązań z brytyjską Izbą Lordów. Ostatecznie niepodległa Szkocja pozostawałaby instytucjonalnie związana ze Zjednoczonym Królestwem jedynie poprzez osobę monarchy, który byłby także głową państwa w Szkocji⁵⁴⁷, zatem proponowany przez Grupę’79 republikanizm nie przyjął się w programie partii.

Najlepszą gwarancją dla wolności i praw obywatelskich w niepodległej Szkocji byłaby natomiast konstytucja pisana (formalna), co stanowiło wyraźny sprzeciw wobec praktyki konstytucyjnej w dobie thatcheryzmu:

„Nowa Szkocja będzie wprowadzać w życie gwarancje wynikające z pisanej konstytucji, zapewni prawa i możliwości dostępne dla każdego obywatela.

546 Play the Scottish…, op. cit., s. 7.

547 Zob. szerzej: Choose Scotland…, op. cit., s. 2-3; Play the Scottish…, op. cit., s. 8.

Nasze społeczeństwo będzie kierować się budowaniem otwartości, aby propagować sprawiedliwość i wolność jednostek”⁵⁴⁸.

Szkocka Partia Narodowa nie ustąpiła pod naciskiem Siol Nan Gaidheal i nadal pojmowała naród szkocki głównie w kategoriach wspólnoty politycznej. Najlepiej świadczy o tym deklaracja, że prawo do uzyskania obywatelstwa szkockiego przysługiwałoby wszystkim osobom stale zamieszkującym w Szkocji po ogłoszeniu niepodległości, osobom urodzonym w Szkocji albo posiadającym przynajmniej jednego rodzica urodzonego w Szkocji⁵⁴⁹. Uznanie ogółu obywateli za naród szkocki wynika z definiowania Parlamentu Szkockiego:

„Niepodległa Szkocja będzie rządzona przez demokratyczny Parlament, wybierany w wyborach proporcjonalnych przez naród”⁵⁵⁰.

W programach Szkockiej Partii Narodowej bardzo silnie uwidaczniał się także pacyfizm. Politycy SNP domagali się wycofania ze szkockiej ziemi i wód terytorialnych wszelkiej broni nuklearnej oraz obcych sił zbrojnych. Zapowiadali, że niepodległa Szkocja wycofa się z programu nuklearnego zapoczątkowanego porozumieniem trydenckim z 1980 roku i będzie zabiegała o międzynarodowy zakaz rozprzestrzeniania broni jądrowej w rejonie północnoatlantyckim oraz o utworzenie stref wolnych od tego rodzaju broni w Europie. Przewidywano jednak zachowywanie partnerskich relacji z NATO, natomiast członkostwo Szkocji w sojuszu uzależniano od usunięcia arsenału nuklearnego i zaprzestania wykorzystywania jej jako pierwszej linii frontu w ewentualnej wojnie jądrowej⁵⁵¹. W 1987 roku John Swinney przeforsował rezolucję, aby Szkocja stała się krajem neutralnym na wzór państw skandynawskich, Irlandii czy Finlandii⁵⁵².

Szkocka Partia Narodowa konsekwentnie opowiadała się za członkostwem Szkocji w ONZ i Brytyjskiej Wspólnocie Narodów⁵⁵³. W programie z 1983 roku szkoccy nacjonaliści dopuszczali możliwość zorganizowania referendum w tej kwestii po uzyskaniu niepodległości przez Szkocję, jakkolwiek sama SNP preferowała raczej model z większości krajów skandynawskich czyli pozostawanie w partnerskich

548 Play the Scottish…, op. cit., s. 7.

549 Choose Scotland…, op. cit., s. 3; Play the Scottish…, op. cit., s. 8.

550 Play the Scottish…, op. cit., s. 7.

551 Choose Scotland…, op. cit., s. 10; Play the Scottish…, op. cit., s. 9-10.

552 Wilson G., SNP the Turbulent…, op. cit., s. 236.

553 Choose Scotland…, op. cit., s. 11; Play the Scottish…, op. cit., s. 9-10.

relacjach z innymi, ale poza wspólnym rynkiem⁵⁵⁴. W 1987 roku stanowisko partii uległo złagodzeniu – członkostwo w EWG miało być przedmiotem głosowania w referendum, po negocjacjach prowadzonych w celu ochrony szkockich interesów. SNP programowo nadal sprzeciwiała się natomiast integracji, jeśli Szkocja stałaby się peryferyjnym regionem w ramach silnie scentralizowanych struktur wspólnotowych;

ich zdaniem integracja miałaby sens tylko przy utworzeniu „Europy Narodów” i rozwoju polityki regionalnej ⁵⁵⁵.

Szkocka Partia Narodowa pozostawała więc ugrupowaniem programowo umiarkowanym, i to pomimo wewnętrznych sporów oraz nasilenia się radykalnej retoryki politycznej, ale wobec wewnętrznej niespójności oraz dość bezpardonowej rywalizacji zwalczających się frakcji długo nie stanowiła partii uznawanej za zdolną do rządzenia, ani nawet za siłę nacisku politycznego na rządzącą Partię Konserwatywną.

SNP udało się wprawdzie utrzymać twardy elektorat, ale nie odnotowano znaczącego wzrostu poparcia politycznego i przyciągnięcia bardziej umiarkowanych wyborców⁵⁵⁶.