Narodowa Partia Szkocji (ang. National Party of Scotland – NPS) powstała w 1928 roku z połączenia kilku organizacji: Szkockiego Ruchu Narodowego, Szkockiej Ligi Narodowej, Szkockiego Stowarzyszenia Nacjonalistycznego przy Uniwersytecie w Glasgow oraz Szkockiego Stowarzyszenia na rzecz Home Rule311. Nacjonaliści, którzy odwoływali się do narodu szkockiego w sensie tożsamościowym ze szczególnym uwzględnieniem kwestii kulturowych czy etnicznych, pozostawali w mniejszości.
Narodowa Partia Szkocji była ugrupowaniem nowoczesnym, łączącym programowo
308 Wspomniani działacze pozostawali związani z tzw. nacjonalizmem literackim, działając na rzecz odnowienia szkockiej tradycji literackiej, związanej z pisaniem w dialekcie Scots. W ich opinii odrodzenie kulturalne miało prowadzić do odnowy szkockiego poczucia tożsamości narodowej – nacjonalizm szkocki powinien zatem wyrażać się właśnie w odrębnościach na polu kultury i dziedzictwa narodowego oraz w rozwoju duchowym Szkotów. Szczególnie kontrowersyjna wydaje się być sylwetka Charlesa Murray’a Grieve, który przejawiał fascynację faszyzmem, współpracował z Erskinem of Mar czy Partią Komunistyczną. Wspomniani literaci nie odegrali jednak większej roli w życiu politycznym (zob. szerzej: Brand J., The National…, op. cit., s. 89-105; Coupland R., 388-391; Hanham H.J., Scottish Nationalism, op. cit., ss. 140, 144-145; MacKenzie C., Rectorial Address, 29.01.1932, [w:] Torrance D.
[red.], Great Scottish Speeches, Edynburg 2012, s. 102-105).
309 Podobne inicjatywy miały miejsce wcześniej. W 1903 r. Charles Waddie (związany z pierwszym SHRA) rozważał możliwość ustanowienia partii narodowej na łamach czasopism Fiery Cross i Scottish Patriot. W drugim z nich proponował nazwę: Szkocka Partia Narodowa (!). W 1904 roku Charles Waddie założył nawet Szkocką Ligę Narodową (ang. Scottish National League – nie mylić z organizacją o podobnej nazwie, założoną w 1921 roku), ale szybko skapitulował ze względu na brak zainteresowania.
Radykalny zwolennik Home Rule – Theodore Napier w 1909 roku na łamach Fiery Cross ponowił apel o utworzenie partii narodowej, ale i ta odezwa pozostała bez echa (zob. Hanham H.J., Scottish Nationalism, op. cit., s. 113-114).
310 Zob. szerzej: Finlay R., Independent and Free…, op. cit., s. 78; Harvie C., Jones P., The Road…, op.
cit., s. 41; Lynch P., SNP: The History…, op. cit., s. 39.
311 Lynch P., SNP: The History…, op. cit., s. 39.
suwerenność narodu szkockiego z argumentami natury gospodarczej jako przemawiającymi za ustanowieniem Parlamentu Szkockiego. Mimo iż jej członkowie poważnie różnili się w poglądach, przez kilka lat funkcjonowania NPS nie doszło do rozłamu. Działalność partii opierała się na szeregu kompromisów, a liderzy połączonych ugrupowań podzielili się kluczowymi stanowiskami. Roland Muirhead został przewodniczącym partii, Lewis Spence jego zastępcą, a John MacCormick zadowolił się stanowiskiem sekretarza. W strukturach NPS przeważali członkowie dawnej SNL, a dawny lider ligi – Thomas H. Gibson miał znaczący wpływ na program nowej partii312.
Nowa partia programowo najbliższa była nacjonalizmowi, lecz opisując cele programowe używano bardziej neutralnej formuły samorządności (ang. self-government) rozumianej jako „(…) samorządność Szkocji ze statusem niepodległego państwa w ramach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów”313. Orędownikiem podobnego rozwiązania był jeden z członków NPS o poglądach lewicowych – Robert Bontine Cunninghame Graham, który opowiadał się za nadaniem Szkocji statusu dominium. W ten sposób wyrażał przekonanie, że naród szkocki stałby się partnerem narodu angielskiego we wspólnej polityce kolonialnej314.
Samorządność pozostawała więc formułą pojemną i neutralną, którą można było modyfikować w zależności od potrzeb. W tym kontekście nie sposób uznać NPS za ugrupowanie w pełni nacjonalistyczne; była to raczej partia reprezentatywna dla szkockiej myśli narodowej. Świadczy o tym zmiana retoryki w czasie, kiedy pracowano nad porozumieniem ze zwolennikami dewolucji w zakresie stanowienia prawa, zrzeszonymi w luźnym ugrupowaniu – Partii Szkockiej (ang. Scottish Party – SP).
W 1933 roku cel NPS przedstawiał się następująco:
„Celem Narodowej Partii Szkocji jest odnowienie wolności starożytnego narodu szkockiego w zakresie zarządzania jego własnymi sprawami”315.
312 Zob. szerzej: Brand J., The National Movement…, op. cit., s. 196-202; Finlay R.J., Independent and Free…, op. cit., s. 78-80; Hanham H.J., Scottish Nationalism, op. cit., s. 163; Lynch P., SNP: The History…, op. cit., s. 39-40.
313 Cyt. za: Hanham H.J., Scottish Nationalism, op. cit., s. 163.
314 Cunninghame Graham R.B., wypowiedź z demonstracji w Stirling, 21.06.1930, [w:] Torrance D.
[red.], Great Scottish…, op. cit., s. 98-99.
315 Ibidem, tłum. wł. Warto jednak podkreślić, że sformułowanie, które przetłumaczyłem jako naród szkocki, zostało użyte w podwójnym znaczeniu: etnicznym czy też tożsamościowym i politycznym (oryginalnie: Scots Nation and People). Oznacza to, że w NPS w ramach pewnych kompromisów nie
Takie sformułowanie nie przesądzało o formie ustrojowej Szkocji – nie wykluczało ustanowienia autonomicznego Parlamentu Szkockiego, ale i nie przekreślało dążeń niepodległościowych.
NPS startowała w wyborach do Izby Gmin w latach 1929-1933, ale nie osiągała zadowalających wyników, ponieważ nie uzyskała ani jednego miejsca w parlamencie316. John MacCormick, chcąc poprawić skuteczność polityczną partii, dążył do utworzenia koalicji z członkami innych ugrupowań. Sekretarz Narodowej Partii Szkocji doprowadził do porozumienia z członkami Partii Szkockiej – nieformalnego zrzeszenia, którego członkowie popierali Home Rule niezależnie od przynależności politycznej. Należeli do niego przede wszystkim torysi: diuk Montrose i Andrew Dewar Gibb oraz liberał Alexander MacEwan, którzy odżegnywali się od pro-niepodległościowych i lewicowych poglądów większości działaczy NPS. Ustanowienie Parlamentu Szkockiego miało – w ich przekonaniu – doprowadzić do wzmocnienia Zjednoczonego Królestwa i Imperium Brytyjskiego317. Charakter zrzeszenia najlepiej obrazuje rezolucja z 1932 roku, przeforsowana przez Alexandra MacEwana:
„Pozostajemy zgodni, że wobec wciąż wzrastających obciążeń nakładanych na Parlament Zjednoczonego Królestwa, czego następstwem jest nierozwiązywanie wielu problemów, dla pomyślności w zarządzaniu, w przemyśle oraz w sprawach społecznych Szkocji uzasadniony jest postulat ustanowienia Parlamentu w Szkocji, który posiadałby pełną kontrolę nad wszystkimi szkockimi sprawami. Pragniemy jednocześnie utrzymania i pozostawienia w nienaruszonym stanie lojalności Szkocji wobec Korony i Imperium. Poza tym zgadzamy się, że separacja w stosunku do Anglii nastąpiłaby ze szkodą dla interesów narodowych oraz stosunków handlowych, zatem należy jej się sprzeciwiać”318.
Z tego samego założenia wychodził Andrew Dewar Gibb – nauczyciel akademicki, który sympatyzował ze środowiskami torysowskimi, a w czasie I wojny światowej był adiutantem Winstona Churchilla. W latach 20. XX wieku bez odrzucano całkowicie odwoływania się do narodu szkockiego w kategoriach tożsamościowych, w tym także etnicznych czy kulturowych.
316 Lynch P., SNP: The History…, op. cit., s. 40-41.
317 Zob. szerzej: Brand J., The National Movement…, op. cit., s. 214-220; Finlay R.J., Independent and Free…, op. cit., s. 130; Lynch P., SNP: The History…, op. cit., s. 42-43;
318 Cyt. za: Brand J., The National Movement…, op. cit., s. 215, tłum. wł.
powodzenia kandydował do Izby Gmin z ramienia Partii Konserwatywnej i pozostawał do pewnego stopnia zafascynowany faszyzmem319. Był jednak zdania, że utrata wpływu na zarządzanie imperium nie leży w interesie Szkocji. Odczuwał wręcz dumę z budowy imperium kolonialnego, twierdząc w 1930 roku:
„(…) pozycja Szkocji jako Matki Narodów Imperium powinna być chroniona wszelkimi siłami. Anglia i Szkocja posiadają wyjątkową pozycję twórców i obrońców Imperium (…). Irlandia i Walia, zwykłe satrapie Anglii, nie mogą aspirować do tej pozycji. (…) szkockie interesy pozostają związane ze wszystkimi koloniami”320.
Ostatecznie Johnowi MacCormickowi udało się wypracować porozumienie, dzięki któremu NPS w 1933 roku stała się ugrupowaniem bliższym idei szkockiej autonomii narodowej. Niepodległość nie została wykluczona, lecz mogła pozostawać jedynie dalekosiężnym celem, a dewolucja w zakresie stanowienia prawa zaledwie etapem do jej osiągnięcia. Pragmatyczne stanowisko nie spodobało się fundamentalistom związanym z dawną Szkocką Ligą Narodową i przyczyniło się do zmniejszenia liczebności NPS o 1/5 w okresie bezpośrednio przed fuzją z Partią Szkocką321.
3.5 Sekretarz do spraw Szkocji i Biuro do spraw Szkocji. Początek dewolucji w