Aktywność szkockiego ruchu narodowego nie przyczyniła się do zapoczątkowania dewolucji w zakresie stanowienia prawa, a niepodległość Szkocji wciąż pozostawała bardziej wyrazem ekstrawagancji niż realnym projektem politycznym. Nie oznacza to jednak, że w Londynie nie dostrzegano potrzeby efektywnego rozwiązywania szkockich problemów. Problemy, na które w połowie XIX wieku uskarżali się członkowie Narodowego Stowarzyszenia na rzecz Windykacji Praw Szkockich, pozostawały aktualne. Parlament Zjednoczonego Królestwa był nadmiernie obciążony wobec dużej liczby spraw związanych nie tylko z sytuacją w samym państwie, ale także w koloniach imperialnych. Centralizacja administracji nadal postępowała, zasada suwerenności Parlamentu Zjednoczonego Królestwa pozostawała
319 Brand J., The National Movement…, op. cit., s. 217; Mitchell J., The Scottish Question, op. cit., s. 93.
320 Cyt. tłumaczę za: Devine T.M., Imperial Scotland, [w:] Devine T.M., Scotland and the Union…, op.
cit., s. 111.
321 Brand J., The National Movement…, op. cit., s. 222; Mitchell J., Strategies…, op. cit., s. 182-183.
niezagrożona, ale szkockie instytucje autonomiczne miały coraz większe problemy z dostosowywaniem coraz liczniejszych przepisów do zmieniających się realiów. Na przełomie XIX i XX wieku na horyzoncie pojawiały się nowe problemy związane ze spadkiem znaczenia brytyjskich przedsiębiorców na rynkach kolonialnych, wzrostem bezrobocia, przeludnieniem w mieszkaniach czy masowymi eksmisjami ludności wiejskiej na Wyżynach. Tego rodzaju problemom, z których część zostanie poruszona w kolejnym rozdziale, coraz trudniej było przeciwdziałać wyłącznie Parlamentowi Zjednoczonego Królestwa.
Rząd brytyjski miał zgoła inny plan reformy instytucjonalnej w Szkocji niż przedstawiciele szkockiego ruchu narodowego. W 1885 roku rząd torysów pod przewodnictwem lorda Salisbury przywrócił do życia urząd Sekretarza do spraw Szkocji. Utworzono także podległe Sekretarzowi Biuro do spraw Szkocji z siedzibą w Londynie. Reforma nie była wynikiem presji ze strony zwolenników szkockiej myśli narodowej, bo ta znajdowała się właściwie w stadium embrionalnym. Nie była też pomysłem wyłącznie konserwatystów, lecz wyrazem kompromisu ponad podziałami politycznymi. Nad przywróceniem wspomnianego urzędu pracowała już Partia Liberalna, ale wobec rozłamu w łonie partii i upadku rządu Williama Gladstone’a, proces zmian dokończyli unioniści322.
Początkowo Sekretarz do Spraw Szkocji miał symboliczne znaczenie.
W szkockiej administracji wciąż funkcjonowały lokalne rady, które w praktyce wykazywały dużą niezależność. Poza tym pierwsi Sekretarze do Spraw Szkocji byli członkami Izby Lordów i nie mieli większego wpływu na szkockie inicjatywy ustawodawcze – za większość z nich odpowiadał Lord Adwokat323. O niewielkiej roli wspomnianego urzędu świadczy fakt, że diuk Richmond i Gordon – pierwszy Sekretarz do spraw Szkocji pozostawał sceptycznie nastawiony do wspomnianej reformy;
zdecydował się objąć to stanowisko wobec nacisków premiera. Lord Salisbury przekonywał go wówczas:
322 Keating M., Midwinter A., Mitchell J., Politics and Public…, op. cit., s. 51-52.
323 Hutchinson I.C.G., Legislative and Executive Autonomy of Modern Scotland, [w:] Dickinson H.T., Lynch M. [red.], The Challenge…, op. cit., s. 133-134.
„Cała rzecz sprowadza się do zadośćuczynienia zranionej godności narodu szkockiego – czy też pewnej grupy Szkotów – która uważa, że nie zrobiliśmy dla Szkocji wszystkiego, co powinniśmy byli zrobić”324.
Pozycja prawna Sekretarza do spraw Szkocji była jednak systematycznie wzmacniana. Od 1892 roku aktywnie uczestniczył w obradach rządu, a w 1926 roku został przemianowany na Sekretarza Stanu do spraw Szkocji w randze ministra325. Reforma z 1885 roku była początkiem dewolucji wyłącznie w zakresie władzy wykonawczej, choć niektórzy autorzy mają w tej kwestii odmienne zdanie326. Rozwój tego procesu postępował przez kolejne dekady, a w jego efekcie Biuro do Spraw Szkocji zostało wyposażone w kompetencje przewidziane dla kilku ministerstw.
Rozrost Biura do spraw Szkocji powodował coraz to większą centralizację i rozbudowę administracji szkockiej. Proces ten paradoksalnie nie miał wiele wspólnego z decentralizacją, w przeciwieństwie do dewolucji w zakresie stanowienia prawa, która miała swój początek ponad sto lat później.
3.6 Podsumowanie
Szkocka myśl narodowa zaczęła kształtować się w latach 80. XIX wieku, jednak pierwsze organizacje, które odwoływały się do niej programowo, powstały dopiero w początkach następnego stulecia. Pierwszą z nich, powołującą się na ideę szkockiej autonomii narodowej, było Szkockie Stowarzyszenie na rzecz Home Rule po reaktywacji w 1916 roku. Natomiast w 1921 roku założono Szkocką Ligę Narodową – pierwsze ugrupowanie, które programowo wyrażało postulaty nacjonalistyczne.
Przyczyną wykształcenia się, a następnie rozwoju szkockiej myśli narodowej było nasilające się przekonanie, że unia brytyjska z coraz silniej scentralizowanym aparatem administracyjnym i coraz bardziej marginalizowanymi instytucjami autonomicznymi w Szkocji nie chroni dostatecznie szkockich interesów. Początkowo nawet najwięksi polityczni radykałowie odwoływali się wyłącznie do idei szkockiej autonomii narodowej, postulując ustanowienie autonomicznego Parlamentu Szkockiego. Kiedy ich starania okazywały się płonne, a kolejne projekty ustaw w
324 Keating M., Midwinter A., Mitchell J., Politics and Public…, op. cit., s. 52. Cyt. za: Bogdanor V., Devolution…, op. cit., s. 110, tłum. wł.
325 Bogdanor V., Devolution…, s. 110.
326 Zob. Keating M., Midwinter A., Mitchell J., Politics and Public…, op. cit., s. 51; Paterson L., The Autonomy…, op. cit., s. 118-119.
sprawie Home Rule były odrzucane przez parlament, coraz większa część działaczy politycznych i społecznych zaczęła przechodzić na pozycje nacjonalistyczne.
Nacjonalizm szkocki początkowo był wyrazem sentymentalizmu i tęsknoty za chwalebną w mniemaniu nacjonalistów, szkocką przeszłością. Prekursorami nacjonalizmu w Szkocji byli Ruaraidh Erskine i William Gillies, których łączyło zainteresowanie kulturą gaelicką oraz inspiracje związane z romantycznym nacjonalizmem irlandzkim, jakkolwiek różnili się co do proponowanego kształtu ustrojowego niepodległej Szkocji. Wspomniani działacze zawarli taktyczny sojusz z radykalnymi działaczami związkowymi. Założona przez nich Szkocka Liga Narodowa postrzegała naród szkocki jako wspólnotę etniczną czy kulturową. Niepodległość Szkocji miała więc wiązać się z reaktywacją kultury i języka gaelickiego oraz wiary katolickiej, co jednocześnie pokrywałoby się z odnową całego narodu.
Taki program nie mógł jednak przypaść do gustu mieszkańcom Nizin, którzy w większości posługiwali się językiem angielskim, pozostawali protestantami i zmagali się z bardziej przyziemnymi problemami jak wzrost bezrobocia, fatalne warunki mieszkaniowe czy utrudnienia w dostępie do opieki medycznej. Szkocka Liga Narodowa szybko została zdominowana przez działaczy ze środkowej i południowej Szkocji, którzy wprawdzie odwoływali się do suwerenności narodu szkockiego, ale naród ten pojmowali w kategoriach wspólnoty politycznej (obywatelskiej), natomiast kwestie tożsamościowe (szczególnie etniczne czy kulturowe) przestały odgrywać istotną rolę. Niepodległość Szkocji była uzasadniana głównie względami gospodarczymi.
Narodowa Partia Szkocji – powstała z połączenia różnych odłamów szkockiego ruchu narodowego – programowo odwoływała się do narodu szkockiego jako wspólnoty obywatelskiej (jakkolwiek można było znaleźć w niej także działaczy pojmujących naród w kategoriach etnicznych), a swoje cele zamierzała realizować legalnie, w ramach rywalizacji politycznej.
Także związek szkockiego ruchu narodowego w przeważającej części z lewicą polityczną i socjalizmem nie wydaje się przypadkowy. Trzon aktywistów SHRA pod przewodnictwem Rolanda Muirheada, SNL czy w późniejszym okresie NPS stanowili działacze o poglądach lewicowych. Ustanowienie Parlamentu Szkockiego miało także uzasadnienie gospodarcze i społeczne – nowy organ byłby nie tylko wyrazicielem woli politycznej narodu szkockiego, ale miał przyczynić się do poprawy warunków socjalnych w Szkocji. W dalszej części rozprawy można będzie przekonać się, że
późniejsze, masowe poparcie działaczy o poglądach lewicowych dla centralistycznej Partii Pracy zahamowało rozwój szkockiego ruchu narodowego (w tym nacjonalizmu szkockiego).
Szkocki ruch narodowy w latach 1886-1929 pozostawał jednak na uboczu życia politycznego. Było to związane z brakiem woli podjęcia bardziej śmiałych reform ustrojowych przez rząd brytyjski. Poza tym w początkach XX wieku Szkoci deklarowali najczęściej podwójną – szkocką i brytyjską tożsamość narodową, co też hamowało rozwój doktryn składających się na szkocką myśl narodową. Imperium Brytyjskie nie chyliło się jeszcze ku upadkowi, natomiast podstawowe wyobrażenia i przekonania składające się na obie tożsamości narodowe nie były konkurencyjne.
Przekonanie o doskonałych zdolnościach Szkotów w zakresie zarządzania dotyczyło zarówno spraw szkockich jak i sytuacji w koloniach, z którymi Szkoci byli bardzo związani. Nacjonaliści szkoccy czy zwolennicy idei szkockiej autonomii narodowej nie wyobrażali sobie, aby Szkocja przestała być częścią Brytyjskiej Wspólnoty Narodów i została pozbawiona udziału w zarządzaniu wspólnym imperium. Niepodległość czy dewolucja w zakresie stanowienia prawa miały jedynie spowodować, by projekt ten był realizowany na bardziej partnerskich zasadach.
Poza tym większościowa ordynacja wyborcza nie ułatwiała działalności zwolennikom szkockiej myśli narodowej. Żadna spośród partii unionistycznych (Partia Liberalna, Partia Pracy czy Partia Konserwatywna) nie wyrażała entuzjazmu dla wprowadzenia bardziej śmiałych reform ustrojowych w Szkocji. Wynikało to stąd, że na przełomie XIX i XX stulecia elity polityczne postrzegały problemy szkockie jako część polityki brytyjskiej. Podziały polityczne wynikały przede wszystkim z sympatii czy antypatii do programów poszczególnych ugrupowań, które nie szły w parze z kwestiami tożsamości narodowych327.
327 Począwszy od II połowy XVIII wieku Szkotów kandydowało do parlamentu z angielskich okręgów wyborczych, natomiast wielu Anglików zdobywało mandaty w Szkocji. Na przełomie XIX i XX stulecia coraz większa liczba angielskich polityków z Partii Liberalnej kandydowała do Izby Gmin ze szkockich okręgów wyborczych, gdyż po kryzysie związanym z propozycjami wprowadzenia Home Rule w Irlandii ugrupowanie to traciło w Anglii znaczenie polityczne (zob. Colley L., Britons…, op. cit., s. 127;
Hutchison I.C.G., Anglo-Scottish…, [w:] Smout T.C., Anglo-Scottish…, op. cit., s. 249-252). Najlepszym dowodem jest kandydowanie Williama Gladstone’a do Izby Gmin ze szkockiego okręgu Midlothian.
Poza tym w latach 1800-1914 trzech Szkotów piastowało urząd premiera Zjednoczonego Królestwa i trzech objęło stanowisko kanclerza w rządach brytyjskich (zob. Hutchison I.C.G., Anglo-Scottish…, [w:]
Smout T.C., Anglo-Scottish…, op. cit., s. 247). Na tym tle nie sposób podzielić poglądu Marcina Stradowskiego jakoby po likwidacji parlamentu Szkoci stracili wpływ na politykę (zob. Stradowski M., Przystanek niepodległość…, op. cit., s. 80). Wbrew pozorom pełnili ważne funkcje ministerialne, elity
polityczne miały charakter nie tyle angielski czy szkocki, co brytyjski. Parlament szkocki sprzed 1707 roku nie miał w pełni reprezentatywnego charakteru – skupiał głównie ziemiaństwo i bogatych mieszczan. Trudno uznać, aby społeczeństwo szkockie mogło wówczas w pełni realizować swoje cele dzięki instytucji wyborów parlamentarnych. Podobnie rzecz się miała z Parlamentem Zjednoczonego Królestwa – Izba Gmin w pełni zdemokratyzowała się dopiero po reformach wyborczych w XX wieku, jednak nie daje to podstaw do twierdzenia jakoby Anglicy (mam na myśli społeczeństwo angielskie) nie posiadali realnego wpływu na politykę.