Szkocki Kongres Narodowy. Pozostałe ugrupowania skupiające szkockich nacjonalistów nacjonalistów

Szkockiej Partii Narodowej nie pomagała nie tylko znacząca i w dużej mierze konkurencyjna aktywność Konwentu Szkockiego (a następnie Przymierza Szkockiego), ale także dalsza fragmentacja w środowisku samych nacjonalistów szkockich. Warto zwrócić uwagę, że w Szkocji w latach 40. i 50. XX wieku działało kilka pomniejszych organizacji nacjonalistycznych, których członkowie bywali wcześniej związani z SNP.

Do pewnego stopnia konkurencyjny charakter mieli Szkoccy Patrioci (ang. Scottish Patriots), którym przewodziła Wendy Wood – założycielka SNP, a następnie bezpartyjna nacjonalistka. Szkoccy Patrioci nie utworzyli sformalizowanej organizacji na wzór partii politycznej i domagali się odnowienia szkockiej państwowości w ramach masowych manifestacji i poprzez akty nieposłuszeństwa obywatelskiego. Podobny charakter miała Scottish Watch – organizacja założona przez Wendy Wood w latach 30.

XX wieku³⁹⁰. W latach 50. XX wieku zawiązały się inne, bardziej radykalne ugrupowania jak Young Scots czy Fianna na-h Alba, ale brak dowodów, aby uciekały się do przemocy jako środka nacisku politycznego³⁹¹. Tego rodzaju organizacje były nieliczne i nie mogły skutecznie wyeliminować Szkockiej Partii Narodowej z gry

388 Zob. szerzej: Brand J., The National Movement…, op. cit., s. 248-249; Harvie C., No Gods…, op. cit., s. 108; Lynch P., SNP: the History…, op. cit., s. 84; Mitchell J., The Scottish Question, op. cit., s. 104-105.

389 Na tym tle doszło do sporu sądowego w sprawie: John MacCormick przeciwko Lord Advocat. Lider Konwentu Szkockiego zaskarżył The Royal Titles Act z 1953 roku uznając, iż królowa nie powinna w Szkocji posługiwać się tytułem Elżbiety II, ponieważ Elżbieta z dynastii Tudorów nigdy nie była królową Szkocji. Ostatecznie sąd nie przyznał racji Johnowi MacCormickowi i Ianowi Hamiltonowi uznając m. in., że Tratkat o Unii nie przewidywał zachowania szkockiej numeracji monarchów.

Zaskarżenie ustawy było jednak zagraniem taktycznym, mającym skupić uwagę mediów, gdy początkowy impet Przymierza Szkockiego zaczął wygasać (zob. Mitchell J., The Scottish Question, op.

cit., s. 105-106).

390 Zob. szerzej: Brand J., The National Movement…, op. cit., s. 230-234; Mitchell J., The Scottish Question, op. cit., s. 104; Hanham H.J., Scottish Nationalism, op. cit., s. 178. Scottish Watch z lat 30. XX wieku nie należy mylić z organizacją o tej samej nazwie, założoną w latach 90. XX wieku, nawiązującą do haseł rasistowskich i anty-angielskich (zob. Barbies P., McHugh J., Tyldesley M., Encyclopedia…, op.

cit., s. 407-408).

391 Brand J., The National Movement…, op. cit., s. 251.

politycznej. Stanowiły natomiast alternatywę dla części środowisk nacjonalistycznych i utrudniały ich konsolidację w ramach partii Roberta McIntyre’a.

W 1950 roku z partii wystąpił Roland E. Muirhead, zakładając Szkocki Kongres Narodowy (ang. Scottish National Congress). Nowopowstała organizacja miała przypominać SHRA – agitować za wprowadzeniem Home Rule i wzorować się na działalności Kongresu Narodowego Mahatmy Gandhiego, stosując pacyfistyczne metody nacisku politycznego. Ocena poglądów jego członków nie jest jednak jednoznaczna. Kongres sympatyzował z ruchami antykolonialnymi, współpracował ze Szkockimi Patriotami i Wendy Wood. Był jednak bardzo nieliczny i nie mógł zagrozić SNP, ani powtórzyć sukcesów inicjatywy Johna MacCormicka³⁹². Roland E. Muirhead pod koniec życia przeszedł na pozycje bliższe nacjonalizmowi szkockiemu, zakładając kolejną niezależną od Szkockiej Partii Narodowej organizację. W 1957 roku utworzył Szkockie Tymczasowe Zgromadzenie Wyborcze (ang. Scottish Provisional Constituent Assembly), mające opracować projekt konstytucji Szkocji.

Projekt Konstytucji Niepodległej Szkocji (ang. A Draft Constitution for an Independent Scotland) został ostatecznie opracowany w 1964 roku i bez wątpienia nawiązywał do pryncypiów nacjonalizmu szkockiego – odrębności państwowości szkockiej i suwerenności narodu szkockiego. Naród szkocki nie był przez projektodawców pojmowany w sensie tożsamościowym (w szczególności etnicznym), lecz politycznym – obywatelstwo szkockie miały otrzymać wszystkie osoby stale mieszkające w Szkocji w dniu ogłoszenia konstytucji.

Ustrój niepodległej Szkocji miał mieć nie tylko demokratyczny, ale i liberalny charakter. Konstytucja miała gwarantować podstawowe wolności i prawa człowieka:

wolność wyznania, równość wobec prawa, wolność słowa, wolność mediów, wolność zgromadzeń czy zrzeszania się, tajemnicę korespondencji, prawo do prywatności czy domniemanie niewinności oskarżonego. W projekcie wyraźnie widoczne są akcenty lewicowe, bliskie założycielowi Szkockiego Tymczasowego Zgromadzenia Wyborczego – państwo miało odpowiadać za rozwój służb publicznych (służby zdrowia, edukacji) oraz za dobrobyt obywateli. Projekt zakładał zachowanie monarchii, rozdział władzy ustawodawczej (Zgromadzenie Narodowe – składające się z komisarzy wybieranych w wyborach proporcjonalnych przez obywateli, którzy ukończyli 18 lat), wykonawczej (Egzekutywa składająca się z premiera i sekretarzy stanu) i sądowniczej

392 Zob. szerzej: Lynch P., SNP: The History…, op. cit., s. 89-90;

(sędziowie podlegaliby wyłącznie prawu i konstytucji)³⁹³. Wspomniany projekt, opracowany w zaciszu bibliotecznych gabinetów, nie miał doniosłości politycznej.

Wysiłek zgromadzenia nie poszedł jednak w zapomnienie. W dalszej części rozprawy będzie można przekonać się, że czerpali z niego politycy SNP w późniejszym okresie.

Szkocka Partia Narodowa została jednak opuszczona nie tylko przez bardziej umiarkowanych działaczy prawicowych czy lewicowych. W latach 50. XX wieku przestała spełniać oczekiwania politycznych radykałów. W 1955 roku w partii uformowała się dysydencka Grupa’55 (ang. 55 Group), składająca się głównie z młodych aktywistów, niezadowolonych ze słabych wyników wyborczych. Ostatecznie dysydenci zostali wydaleni ze struktur Szkockiej Partii Narodowej i założyli własne ugrupowanie – Nacjonalistyczną Partię Szkocji (ang. Nationalist Party of Scotland).

Nowa partia nie odegrała żadnej roli – zdecydował o tym jej wyraźny radykalizm polityczny, niewielka liczebność oraz fakt, że jej członkowie skupiali się niemal wyłącznie w Edynburgu³⁹⁴.

4.6 Podsumowanie

W latach 1934-1960 szkocka myśl narodowa nie pozostawała zupełnie marginalna, jednak wokół postulatów utworzenia Parlamentu (Zgromadzenia) Szkockiego nie udało się zbudować silnego ugrupowania (ewentualnie koalicji ugrupowań), które skutecznie doprowadziłoby do zmian ustrojowych. Szkocka Partia Narodowa, która miała jednoczyć szkocki ruch narodowy i wyrażała aspiracje do stania się ważnym ogniwem w życiu publicznym, zaczęła ulegać fragmentacji po zaledwie ośmiu latach funkcjonowania. Ocena skutków rozłamu z 1942 roku pozostaje zróżnicowana³⁹⁵.

393 Pełny tekst projektu: Szkockie Zgromadzenie Konstytucyjne, A Draft Constitution for an Independent Scotland, http://www.constitutionalcommission.org/resources.php, dostęp: 10.10.2014.

394 Zob. szerzej: Lynch P., SNP: The History…, op. cit., s. 90; Stradowski M., Przystanek niepodległość…, op. cit., s. 144. Grupie’55 (a następnie Nacjonalistycznej Partii Szkocji) z pewnością nie pomogła silnie anty-angielska, rasistowska wręcz retoryka. Najlepszym jej przykładem jest ulotka o znamiennym tytule The English: Are They Human? (zob.: Ibidem).

395 Część badaczy uważa, że Szkocka Partia Narodowa po rozłamie z 1942 roku stała się bardziej skonsolidowana. Jednocześnie wzmocnienie struktur pozwoliło partii przetrwać i odnosić późniejsze sukcesy wyborcze; partia potrafiła też współpracować z innymi ugrupowaniami szkockiego ruchu narodowego (zob. Mitchell J., Strategies…, op. cit., s. 190-191; Stradowski M., Przystanek niepodległość…, op. cit., s. 129-133). Inni uważają, że SNP była skazana na porażkę w rywalizacji ze Konwentem Szkockim. Większość wyborców wolała dążyć do wprowadzenia Home Rule niż do zerwania unii z 1707 roku. Zwracano też uwagę, że SNP była słaba pod względem finansowym i organizacyjnym, rozłam nie przyniósł poprawy wyników wyborczych i powodował dalszą fragmentację szkockiego ruchu narodowego. Harold J. Hanham uznał wręcz, że największym sukcesem SNP w latach 1942-1964 było to, że w ogóle przetrwała (zob. Bennie L., Johns R., Mitchell J., The Scottish National…, op. cit., s. 22-23; Lynch P., The paradox…, [w:]: History Scotland, t. 3, nr 6, listopad/grudzień, 2003, s.

Wprawdzie tuż po rozłamie liczba członków SNP wzrosła o 60%³⁹⁶, jednak nie można mieć wątpliwości, że wciąż było to ugrupowanie nieliczne i nie potrafiło nawiązać skutecznej rywalizacji z partiami unionistycznymi.

Początkowo Szkocka Partia Narodowa była ugrupowaniem skupiających zarówno zwolenników nacjonalizmu szkockiego jak i idei szkockiej autonomii narodowej. Pod przywództwem Roberta McIntyre’a w latach 40. XX wieku przyjęła rezolucję o zakazie podwójnego członkostwa, przeszła na pozycje nacjonalistyczne, a w programach gospodarczych zdecydowała się na minimalizację planowania i interwencjonizmu gospodarczego. Taka wolta nie spodobała się wielu dotychczasowym zwolennikom SNP o poglądach lewicowych.

Ta ostatnia uwaga pozostaje ogromnie ważna w kontekście rozwoju nacjonalizmu szkockiego na przestrzeni XX i XXI stulecia. Rozwój ugrupowań odwołujących się do nacjonalizmu szkockiego najczęściej szedł w parze z kryzysem partii lewicowych o charakterze unionistycznym (ogólno-brytyjskim). Warto zwrócić uwagę, że postulaty socjalne i ustrojowe często mieściły się w zakresie tej samej narracji politycznej, bowiem działacze lewicowi – od umiarkowanych socjalistów po radykalnych komunistów – utrzymywali ożywiony kontakt z organizacjami nawiązującymi do szkockiej myśli narodowej. Związki lewicy szkockiej ze Szkockim Stowarzyszeniem na rzecz Home Rule (Roland Muirhead, Robert Bontine Cunninghame Graham, Thomas Johnston, pastor James Barr), Szkocką Ligą Narodową (Thomas Gibson), a później Narodową Partią Szkocji czy Szkocką Partią Narodową (Douglas Young) nie mogą być uznawane za zbieg okoliczności. W szkockim ruchu narodowym doskonale mieścili się słynący z komunistycznych sympatii Hugh MacDiarmid (właściwie Christopher Murray Grieve) czy Ian MacLean³⁹⁷. Nawet Robert McIntyre w młodości przejawiał fascynację trockizmem, ale ostatecznie uznał, że ochrona własności prywatnej jest ważniejsza niż dążenie do powstania społeczeństwa bezklasowego³⁹⁸.

Na tym tle należy postawić tezę, że postulaty zapewnienia suwerenności narodu szkockiego nie stanowiły dla większości działaczy szkockiego ruchu narodowego wartości samej w sobie, lecz łączyły się z konkretnymi celami gospodarczymi.

39-42; Lynch P., SNP: The History…, op. cit., s. 95-96; Hanham H.J., Scottish Nationalism, op. cit., s.

178-180).

396 Hanham H.J., Scottish Nationalism, op. cit., s. 173.

397 Zob. szerzej w Rozdziale II.

398 Hanham H.J., Scottish Nationalism, op. cit., s. 173.

Ustanowienie Parlamentu Szkockiego – organu ustawodawczego niepodległej czy autonomicznej Szkocji, miało służyć poprawie sytuacji gospodarczej, a co za tym idzie – wzrostowi stopy życiowej narodu szkockiego.

Korzyści wynikające z takiego aliansu były obustronne. Działacze o poglądach lewicowych otrzymali forum do dyskusji nad problemami szkockimi. Mieli także możliwość naświetlania tych problemów dzięki ugrupowaniom wydającym własną prasę, organizującym masowe manifestacje czy startującym w wyborach. Otrzymali również potencjalne rozwiązanie problemów – reformę ustrojową Zjednoczonego Królestwa albo ogłoszenie niepodległości Szkocji. Tymczasem ugrupowania składające się na szkocki ruch narodowy otrzymały niezbędne wsparcie od strony organizacyjnej, tym cenniejsze, że pierwsze tego rodzaju organizacje miały płynną strukturę, nie charakteryzowały się sformalizowanym członkostwem ani stabilnymi źródłami finansowania.

Drogi między lewicą polityczną a zwolennikami szkockiej myśli narodowej zaczęły rozchodzić się w latach 40. XX wieku. Szkocka Partia Narodowa – ze swoim programem opartym na minimalizacji planowania gospodarczego, indywidualizmie i korporacjonizmie – nie wydawała się atrakcyjna. Socjaliści woleli poprzeć Partię Pracy, wyrażającą politykę nacjonalizacji, centralizacji oraz planowania gospodarczego – strategii zapewniającej dużej części szkockiego społeczeństwa wzrost poziomu życia za pośrednictwem rządu w Londynie.

To właśnie rozwój projektu państwa opiekuńczego sprawił, że brytyjska tożsamość narodowa w Szkocji utrzymała się mimo rozpadu Imperium Brytyjskiego i trwała dzięki swego rodzaju kontraktowi między społeczeństwem a państwem.

W praktyce wiązało się to z centralizacją administracji i dewolucją w zakresie wyłącznie władzy wykonawczej. Wspomniane procesy były ze sobą powiązane – rozbudowa Biura do spraw Szkocji i wzrost uprawnień Sekretarza Stanu do spraw Szkocji wiązały się z coraz silniejszym uzależnieniem tych instytucji od rządu.

Duża część społeczeństwa szkockiego odbierała nowy model gospodarczy entuzjastycznie lub po prostu kierowała się racjonalizmem. Ewentualne zapoczątkowanie dewolucji w zakresie stanowienia prawa czy ogłoszenie niepodległości Szkocji mogło przyczynić się do utraty znaczących dotacji budżetowych z Londynu. Na tym tle panowało przekonanie, że Szkocja nie byłaby w stanie pokrywać wydatków socjalnych na poziomie państwa opiekuńczego bez pomocy Anglii. W latach 1945-1960 panowało także przekonanie, iż model ustrojowy związany z rozwojem

państwa opiekuńczego dostatecznie chroni interesy narodu szkockiego, co nie czyniło nacjonalizmu szkockiego atrakcyjnym.

Szkocka Partia Narodowa nie mogła skutecznie postawić się w roli partii protestu, ponieważ w tej roli występował Konwent Szkocki – inicjatywa Johna MacCormicka, która na przełomie lat 40. i 50. XX wieku skupiała przeważnie zwolenników idei szkockiej autonomii narodowej. Były to środowiska związane z konserwatystami i liberałami, które raczej odżegnywały się od nacjonalizmu szkockiego, a zarazem sprzeciwiały się nadmiernej centralizacji.

Warto zwrócić uwagę, że począwszy od lat 30. XX wieku nacjonaliści szkoccy odwoływali się do narodu szkockiego jako wspólnoty politycznej (obywatelskiej), za to znacznie mniejszą wagę przywiązywali do elementów składających się na szkocką tożsamość narodową; praktycznie nie odwoływali się do przekonań i wyobrażeń o charakterze ekskluzywnym, głównie etnicznym czy kulturowym. Jest to szczególnie widoczne na tle programów SNP, która odwoływała się właściwie wyłącznie do przekonań i wyobrażeń o charakterze inkluzyjnym, związanym z doskonałymi zdolnościami Szkotów do zarządzania własnymi sprawami czy wyjątkowości szkockiego systemu oświaty. Poza tym zwolennicy nacjonalizmu szkockiego nie kwestionowali ani podstawowych wartości liberalno-demokratycznych (instytucji wolnych wyborów, pluralizmu religijnego), a swoje cele chcieli osiągać najczęściej w ramach rywalizacji politycznej, w granicach obowiązującego prawa. Polityczną ekstremę stanowiły tylko nieliczne grupy, których obecność w życiu publicznym można odnotować najwyżej w kategoriach ciekawostki historycznej.