Nacjonalizm szkocki należy odróżnić od szkockiej myśli narodowej. Zakres znaczeniowy tych pojęć pokrywa się tylko częściowo, co sprawia, że nacjonalizm można uznać za jedną z ideologii składających się na szkocką myśl narodową.
Przez szkocką myśl narodową należy rozumieć zbiór ideologii politycznych, dla których wspólny mianownik stanowią następujące poglądy:
1) Szkoci stanowią odrębny, suwerenny naród,
2) Szkoci powinni mieć możliwość samodzielnego zarządzania własnymi sprawami, przynajmniej w ograniczonym zakresie,
3) Szkoci powinni posiadać własne, wybieralne Zgromadzenie (Parlament), stanowiące prawo dla Szkocji i mające co najmniej autonomiczny charakter w stosunku do Parlamentu Zjednoczonego Królestwa.
Na tle powyższego zestawienia należy wyprowadzić wniosek, że nacjonalizm szkocki jest najdalej idącą ideologią, która mieści się w ramach szkockiej myśli narodowej. Charakteryzuje się dążeniami separatystycznymi a dewolucja w zakresie stanowienia prawa może być uważana przez nacjonalistów co najwyżej za środek celu – osiągnięcia niepodległości Szkocji. Celem szkockich nacjonalistów jest doprowadzenie do rozpadu Zjednoczonego Królestwa poprzez zerwanie angielsko-szkockiej unii realnej z 1707 roku, jakkolwiek w ostatnich latach nie wyklucza się zachowania pewnych związków instytucjonalnych między Szkocją a pozostałą częścią Zjednoczonego Królestwa, przypominającymi model konfederacji.
Do grona rzeczników szkockiej myśli narodowej mogą należeć zwolennicy mniej radykalnych rozwiązań ustrojowych jak dewolucja w zakresie stanowienia prawa.
Postulat dewolucji musi jednak dotyczyć władzy wykonawczej i stanowienia prawa.
Poza tym podstawowy cel dewolucji: zachowanie integralności Zjednoczonego Królestwa musi być argumentowany przez pryzmat woli suwerennego narodu szkockiego. Zwolenników dewolucji w zakresie stanowienia prawa można wszakże podzielić pod względem postrzegania tego procesu; w szkockim życiu politycznym można spotkać się z całym spektrum poglądów – od uznania, że dotychczasowy zakres kompetencji Parlamentu Szkockiego jest wystarczający, aż po twierdzenia, że parlament ten powinien posiadać kompetencje stanowienia prawa w maksymalnym zakresie, jaki można pogodzić z zachowaniem jedności Zjednoczonego Królestwa, tzn. z wyłączeniem spraw obronności, polityki zagranicznej i finansów dotyczących pozostałych części państwa (tzw. postulat maksymalnej dewolucji, ang. Devo-max).
Szkocka myśl narodowa częściowo obejmuje zwolenników Home Rule – postulatu popularnego najpierw w latach 1888-1928, a następnie w latach 1942-1953 dzięki Konwentowi Szkockiemu. W dalszej części rozprawy można będzie przekonać się, że zwolennicy Home Rule w Szkocji do 1916 roku nie próbowali powiązać postulatu ustanowienia Parlamentu Szkockiego z wolą suwerennego narodu szkockiego i początkowo trudno było uważać ich za zwolenników szkockiej myśli narodowej.
Niezależnie od powyższego celem zwolenników Home Rule było ustanowienie Parlamentu Szkockiego posiadającego pełnię autonomii w zakresie stanowienia prawa140.
Trzeba jednak nadmienić, że zwolennicy dewolucji w zakresie stanowienia prawa (niezależnie od proponowanego zakresu kompetencji Parlamentu lub Zgromadzenia Szkockiego) czy Home Rule nie zawsze musieli pozostawać zwolennikami szkockiej myśli narodowej. Potrzeba utworzenia Zgromadzenia (Parlamentu) Szkockiego dawała się uzasadnić nie tylko wolą suwerennego narodu szkockiego, ale także w oderwaniu od niej. W dalszej części rozprawy wykażę, że do 1916 roku szkoccy zwolennicy Home Rule argumentowali, że reforma jest konieczna dla wzmocnienia jedności Zjednoczonego Królestwa i odciążenia Parlamentu Szkockiego, który nie miał czasu na zajmowanie się sprawami szkockimi. Podobnie w latach 70. XX wieku niektórzy politycy Partii Pracy czy Partii Konserwatywnej w dewolucji w zakresie stanowienia prawa widzieli jedynie początek procesu służącego ułatwieniu kontroli działań władzy przez obywateli, przeniesieniu zarządzania i planowania gospodarczego na niższy poziom i umożliwieniu budowania bardziej
140 Początki ideologii Home Rule wiążą się z działaniami rządu Williama Gladstone’a na rzecz ustanowienia w Irlandii autonomicznego parlamentu o bardzo szerokim zakresie uprawnień. W dalszej kolejności narodził się pomysł, aby Home Rule zaszczepić na grunt szkocki czy walijski (tzw. Home Rule dla wszystkich, ang. Home Rule All Around) (zob. Morton G., The First Home Rule Movement in Scotland 1886-1918, [w:] Dickinson H.T., Lynch M. [red.], The Challenge…, op. cit., s. 115).
Proponowane rozwiązania związane z Home Rule były w gruncie rzeczy bardzo zbliżone do dewolucji w zakresie stanowienia prawa – oba cechowały się asymetrycznym charakterem (nie przewidywano wprowadzenia Home Rule w Anglii) i miały doprowadzić do poszerzenia zakresu samorządności peryferyjnych regionów Zjednoczonego Królestwa. Często określenia dewolucja i Home Rule stosowane są zamiennie, jakkolwiek Home Rule kojarzone jest raczej z maksymalnym zakresem dewolucji (tzw.
Devo-max). Osobiście dewolucję utożsamiam z pewnym procesem polityczno-ustrojowym, natomiast Home Rule z jednorazową reformą ustrojową. W rozprawie określenia Home Rule używać będę zamiennie z określeniem dewolucja w zakresie stanowienia prawa w odniesieniu do okresu 1888-1953.
Wyrażenia dewolucja w zakresie stanowienia prawa będę używał wyłącznie w odniesieniu do późniejszego okresu. Dewolucja w zakresie władzy wykonawczej posiada za to znacznie dłuższą historię i wiąże się z powołaniem Sekretarza do spraw Szkocji, a następnie ustanowieniem Biura do Spraw Szkocji w II połowie XIX wieku.
sprawiedliwego społeczeństwa. Źródłem tego procesu nie miała być jednak wola narodu szkockiego, lecz ustawa Parlamentu Zjednoczonego Królestwa.
Skoro zatem nie wszyscy zwolennicy dewolucji w zakresie stanowienia prawa czy Home Rule uważali wolę narodu szkockiego za legitymizację dla ustanowienia autonomicznego Parlamentu Szkockiego, należy zastanowić się, w jaki sposób pojmować zbiór ideologii, które – poza nacjonalizmem szkockim – składają się na szkocką myśl narodową. Zadanie to nie jest łatwe, zwłaszcza że sami zwolennicy dewolucji w zakresie stanowienia prawa mogą spierać się, w jakim tempie proces ten powinien przebiegać i jaki zakres kompetencji Parlamentu Szkockiego zadowalałby naród szkocki. Na tym tle można spotkać się z bardzo szerokim spektrum poglądów – od zwolenników zachowania dotychczasowych kompetencji Parlamentu Szkockiego, aż po piewców maksymalnej autonomii, pozwalającej zachować formalną jedność Zjednoczonego Królestwa. Próba klasyfikacji zwolenników autonomii Szkocji na poszczególne grupy, w zależności od poglądów na skończoność procesu dewolucji, byłaby zadaniem niewdzięcznym, zdecydowanie wykraczającym poza ramy niniejszej rozprawy. Mogłoby też prowadzić do nadmiernego mnożenia pojęć; w skrajnym przypadku wywód mógłby wydać się trudny w odbiorze czy wręcz niezrozumiały.
Dla uproszczenia można przyjąć wspólną definicję idei szkockiej autonomii narodowej: zbiór ideologii politycznych, dla których wspólny mianownik stanowią następujące poglądy:
1) Szkoci stanowią odrębny, suwerenny naród,
2) Szkoci powinni mieć możliwość samodzielnego zarządzania własnymi sprawami w ograniczonym zakresie,
3) Szkoci powinni posiadać własne, wybieralne Zgromadzenie (Parlament), stanowiące prawo dla Szkocji, przy zachowaniu politycznej jedności Zjednoczonego Królestwa.
W powyższym ujęciu doskonale mieszczą się zwolennicy dewolucji w zakresie stanowienia prawa (niezależnie od proponowanego stopnia autonomii), podobnie jak zwolennicy Home Rule z I połowy XX wieku (wszakże pod warunkiem uznawania woli narodu szkockiego za nadrzędną zasadę konstytucyjną).
W dalszej kolejności należy wyróżnić szkocki ruch narodowy czyli wszelkie formy aktywności politycznej, wykorzystywane przez przedstawicieli szkockiej myśli narodowej, np. konwenty, partie polityczne czy ruchy społeczne. Szkocki ruch narodowy – podobnie jak szkocka myśl narodowa – ma charakter niejednolity, często
nie może być kojarzony z członkostwem w jednej organizacji w określonym okresie czasu. Przedstawiciele szkockiego ruchu narodowego uczestniczyli wprawdzie we wspólnych przedsięwzięciach politycznych141, ale często należeli do konkurujących ugrupowań, obierających zupełnie inne cele i realizujących odmienne strategie142.
Poza tym nacjonalizm często przeciwstawiany jest unionizmowi, który w realiach szkockiego życia politycznego jest pojęciem niezwykle pojemnym. Najprościej byłoby sformułować definicję negatywną i stwierdzić, że unionizm jest przeciwieństwem nacjonalizmu. Poglądy polityków kojarzonych z partiami uznawanymi za unionistyczne (głównie Partii Pracy, Partii Konserwatywnej i Liberalnych Demokratów) są niejednolite. W każdej z tych partii mieliśmy do czynienia ze zwolennikami i przeciwnikami dewolucji w zakresie stanowienia prawa. Obecnie, gdy dewolucja w tym zakresie jawi się jako proces nieodwracalny, ewentualne podziały czy spory uwidaczniają się w kwestii przyznania dalszych kompetencji Parlamentowi Szkockiemu; dotyczą nie tyle zasadności dewolucji, co kwestii jak daleko proces ten powinien prowadzić. Żadne z wymienionych ugrupowań nie dąży programowo do rozpadu Zjednoczonego Królestwa, jakkolwiek trudno uznawać unionizm za jednolitą ideologię, opartą na jasnych pryncypiach – zwłaszcza wobec postępującej erozji tradycyjnych symboli związanych z brytyjskością. Dość powiedzieć, że sprzeciw polityków unionistycznych wobec niepodległości Szkocji sprowadzał się przede wszystkim do kampanii negatywnej, opartej na argumentach natury gospodarczej,
141 Do wyjątków należy początkowa działalność Szkockiej Partii Narodowej, która w latach 1932-1942 ideologicznie skupiała osoby związane nie tylko z nacjonalizmem szkockim, ale także z innymi ideologiami składającymi się na szeroko rozumianą szkocką myśl narodową – należeli do niej zarówno zwolennicy niepodległości Szkocji jak i propagatorzy Home Rule (zob. m. in. Lynch P., SNP: The History…, op. cit., ss. 39, 45). Innym wyjątkiem jest kampania Scotland FORward przed referendum z 1997 roku, dotyczącym ustanowienia Parlamentu Szkockiego. Kampania prowadzona była wspólnie przez polityków Partii Pracy, Szkockiej Partii Narodowej i Liberalnych Demokratów (zob. m. in.
Mitchell J., The Scottish Question, op. cit., 249; Jones P., A Start…, [w:]: Scottish Affairs, nr 21, jesień 1997, s. 5-6, Jones P., Harvie C., The Road…, op. cit., s. 180; Harvie C., No Gods And Precious Few Heroes. Twentieth Century Scotland, Edynburg 2000, s. 182).
142 Najlepszym tego przykładem jest rozłam w Szkockiej Partii Narodowej; w 1942 roku wystąpił z niej John MacCormick oraz jego zwolennicy, którzy wspólnie utworzyli Konwent Szkocki. Odtąd SNP stała się partią z przewagą nacjonalistów szkockich; Konwent Szkocki zaczął stanowić ruch społeczny, skupiający zwolenników szerzej rozumianej szkockiej myśli narodowej (zob. m. in. Brand J., The Scottish…, op. cit., s. 240-245, Hanham H.J., Scottish Nationalism, op. cit., s. 167-172; Lynch P., SNP:
The History…, op. cit., s. 60-61). Poza tym symptomatyczne jest utworzenie Szkockiego Konwentu Narodowego w 1987 roku, w którym działali politycy Partii Pracy, Sojuszu Liberałów i Socjaldemokratów oraz Zielonych, skupionych wokół idei szkockiej autonomii narodowej; konwent został jednak zbojkotowany przez polityków SNP, odwołujących się programowo do nacjonalizmu szkockiego (zob. m. in. Devine T.M., The Scottish Nation…, op. cit., s. 612; Mitchell J., Strategies…, op.
cit., s. 238; Wilson G., SNP the Turbulent…, op. cit., s. 240-243).
politycznej i historycznej. Wypadałoby raczej uznać, że unionizm jest postawą polityczną charakteryzującą się dążeniami do zachowania jedności Zjednoczonego Królestwa. Wspominając o partiach unionistycznych będę miał na myśli ugrupowania posiadające swoje struktury na terenie całego Zjednoczonego Królestwa, a nie wyłącznie w jednym z jego regionów; będzie to zatem synonim określenia partie ogólno-brytyjskie.
Nacjonalizmu szkockiego nie należy jednak utożsamiać wyłącznie z separatyzmem. Szkocka Partia Narodowa nie jest jedynym szkockim ugrupowaniem, które w kampanii poprzedzającej referendum z 18 września 2014 roku opowiedziało się za ogłoszeniem niepodległości. Stanowisko pro-niepodległościowe zajęła też Szkocka Partia Socjalistyczna (ang. Scottish Socialist Party, SSP), która nie opiera swojej argumentacji na zasadzie suwerenności narodu szkockiego, lecz raczej na odwoływaniu się do kwestii klasowych, retoryki anty-kapitalistycznej i możliwości wprowadzenia w Szkocji gospodarki socjalistycznej143. Za niepodległością Szkocji opowiadała się Szkocka Partia Zielonych (ang. Scottish Green Party), ale nie jest to ugrupowanie kierujące się retoryką narodową, lecz lewicową, sprawiedliwościową – podstawowymi jej celami są sprawiedliwość ekologiczna, społeczna i gospodarcza144. Ponadto w latach 1998-2007 nawet w Anglii około 20% mieszkańców uważało, że najlepszym rozwiązaniem konstytucyjnym dla Szkocji będzie jej niepodległość145. Trudno zapewne łączyć tak dużą liczbę mieszkańców Anglii z motywacjami wynikającymi z nacjonalizmu szkockiego.
143 https://www.scottishsocialistparty.org/about-us/, dostęp: 3.01.2016.
144 Scottish Green Party Policy Summary 2015, ss. 2, 4, https://www.scottishgreens.org.uk/policy/, dostęp: 3.01.2016.
145 Jeffery C., An outbreak… [w:] Political insight, t. 1, nr 1, kwiecień, 2010, s. 34.
2 Szkocja w latach 1707-1885. Kształtowanie się przekonań i wyobrażeń składających się na szkocką tożsamość narodową.
2.1 Wstęp
Nie sposób w pełni zrozumieć specyfiki nacjonalizmu szkockiego bez przeprowadzenia analizy rozwoju historii Szkocji. Istotne jest zbadanie relacji między kształtowaniem się tożsamości narodowej mieszkańców Szkocji a rozwojem Imperium Brytyjskiego i państwowości brytyjskiej. Analiza ta umożliwi odpowiedź na pytanie, jaki rodzaj tożsamości narodowej charakteryzował mieszkańców Szkocji u progu XX wieku – czy mieliśmy do czynienia bardziej ze szkocką czy raczej z brytyjską tożsamością narodową.
Wspomniana analiza dostarczy odpowiedzi na pytanie, które wydarzenia historyczne miały wpływ na rozwój szkockiej czy brytyjskiej tożsamości narodowej, a które padły ofiarą zbiorowej amnezji czy – parafrazując Ernesta Renana – swego rodzaju błędu historycznego. Badanie pozwoli też lepiej zrozumieć, dlaczego szkocka myśl narodowa zaczęła rozwijać się dopiero u progu XX stulecia. Odtworzenie przebiegu procesów historycznych, społecznych, gospodarczych czy kulturowych, jakie zachodziły po drugiej stronie rzeki Tweed sprawi, że będzie można odpowiedzieć na tak postawione pytania.
Rozważenia wymaga kwestia postaci brytyjskiego systemu politycznego. Stein Rokkan i Derek Urwin wyróżniają dwa zasadnicze (do pewnego stopnia konkurencyjne) sposoby pojmowania kształtu ustrojowego państw, charakteryzujących się wewnętrzną jednolitością:
„1. Państwo unitarne, zbudowane wokół jednoznacznego centrum politycznego, które cieszy się dominacją ekonomiczną i dąży do mniej lub bardziej niezachwianej polityki administracyjnej standaryzacji. Wszystkie regiony państwa są traktowane jednakowo a wszystkie instytucje są kontrolowane bezpośrednio z centrum.
2. Państwo unii nie jest rezultatem prostego podboju dynastycznego.
Inkorporacja co najmniej części jego terytorium została osiągnięta poprzez personalną unię dynastyczną, np. przez traktaty, małżeństwa lub dziedziczenie.
Integracja daleka jest od doskonałości. Kiedy na większości jego terytorium następuje standaryzacja administracji, konsekwencje unii personalnej pociągają za sobą przetrwanie na pewnych obszarach praw sprzed zawarcia unii oraz
infrastruktury instytucjonalnej, która zabezpiecza pewien stopień autonomii regionalnej”146.
Do wspomnianego podziału często odwołują się badacze w odniesieniu do pozycji Szkocji w brytyjskim systemie politycznym147. Koncepcja państwa unii wiąże się z tradycyjnymi poglądami konstytucyjnymi – zgodnie z nimi Zjednoczone Królestwo w latach 1707-1997 było państwem o charakterze silnie scentralizowanym, wspieranym zasadą suwerenności parlamentu, posiadającego monopol w zakresie stanowienia prawa148. Teza ta nie była w pełni akceptowana w życiu publicznym – część polityków w Szkocji odwołuje się do zasady suwerenności narodu szkockiego jako źródła legitymizacji systemu politycznego w Szkocji oraz podkreśla długie tradycje związane z istnieniem odrębnych instytucji szkockich149. Sami twórcy tego
146 Rokkan S., Urwin D., The Politics of Territorial Identity: Studies in European Regionalism, Londyn, Beverly Hills, New Dehli 1982, s. 11.
147 Zob. m. in. Béland D., Lecours A., Nationalism and Social Policy. The Politic of Territorial Identity, Oxford 2010, s. 94; Bogdanor V., The New British Constitution, Portland 2009, s. 273; Heald D., MacLean A., Scotland’s Fiscal Relationships with England and the United Kingdom, [w:] Miller W.L.
[red.], Anglo-Scottish Relations, from 1900 to Devolution and Beyond, Oxford 2005, s. 95; Keating M., Managing… [w:] Keating M., Salmon T.C., The Dynamics…, op. cit., s. 22-23; MacLean I., Financing the Union: Goschen, Barnet and Beyond [w:] Miller W.L. [red], Anglo-Scottish…, op. cit., s. 81-82;
Mitchell J., From Unitary State to Union State: Labour’s Changing View of the United Kingdom and Its Implications, [w:]: Regional Studies, t. 30, nr 6, październik 1996, s. 607.
148 Myśl o unitarnym charakterze Zjednoczonego Królestwa w powiązaniu z zasadą suwerenności parlamentu przypisuje się Albertowi Vennowi Dicey’owi, którego stadium – będące w zasadzie opisem funkcjonowania konstytucji brytyjskiej – zostało opublikowane po raz pierwszy w 1885 roku (zob.
szerzej: Dicey A.V., Introduction…, op. cit., s. 3-35). Pogląd ten w stosunku do okresu przypadającego na lata 1707-1997 podzielają niektórzy późniejsi autorzy (zob. m. in. Forman F.N., Constitutional Change in the UK, Londyn, Nowy Jork 2002, s. 33; O’Neill M., Devolution and British Politics, Londyn, Nowy Jork 2013, s. 3). Do grona zwolenników takiego postrzegania konstytucji brytyjskiej należy zaliczyć polityków wywodzących się często z różnych partii. Tam Dalyell – jeden z najbardziej wyrazistych polityków Partii Pracy w latach 70. i 80. XX wieku, był przeciwnikiem dewolucji w zakresie stanowienia prawa i twierdził, że nie można jej pogodzić z brytyjskim modelem państwa unitarnego (zob. Dalyell T., Devolution. The End of Britain?, Londyn 1977, s. 256). Margaret Thatcher – premier Zjednoczonego Królestwa w latach 1979-1990 i lider Partii Konserwatywnej twierdziła, że suwerenność należy do Parlamentu Zjednoczonego Królestwa a wszelkie ruchy polityczne i społeczne dążące do ustanowienia autonomicznego Zgromadzenia (Parlamentu) Szkockiego godzą w jedność i stabilność polityczną Zjednoczonego Królestwa (zob. Thatcher M., Moje lata na Downing Street, Warszawa 2012, s. 644;
Thatcher M., Speech to the Scottish Conservative Party Conference, 13.05.1988, [w:] Harris R. [red.], The Collected Speeches of Margaret Thatcher, Nowy Jork 1997, s. 306-307; Thatcher dismisses ‘Union at risk’ claim, [w:] The Glasgow Herald, 10.01.1989, s. 3; Thatcher M., Don’t Wreck the Heritage We All Share [w:] The Scotsman, 9.11.1997, s. 17).
149 Do podobnej retoryki odwoływała się Szkocka Komisja Konstytucyjna (powstała na bazie Szkockiego Konwentu Konstytucyjnego), w której uczestniczyli przedstawiciele m. in. Partii Pracy, Sojuszu Liberałów i Socjaldemokratów, Zielonych, szkockich kościołów czy związków zawodowych. W raporcie Roszczenie Prawa dla Szkocji z 1988 roku członkowie komisji argumentowali, że unia z 1707 roku ma charakter kontraktowy, co z kolei powinno obligować rząd brytyjski do respektowania szkockiej
podziału skłaniają się w stronę twierdzenia, że Zjednoczonemu Królestwu bliżej do państwa unii150.
Wstępnie należy postawić tezę, że unia z 1707 roku ulegała stopniowym zmianom. Jeszcze w połowie XIX wieku w Szkocji funkcjonowało wiele instytucji pamiętających czasy przed połączeniem się Szkocji i Anglii oraz posiadających realny wpływ na życie publiczne. Szkocka tożsamość narodowa w XVIII i XIX wieku kształtowała się równolegle z tożsamością brytyjską. W dodatku nie były to tożsamości w pełni konkurencyjne. Większość wyobrażeń i przekonań, które w II połowie XIX wieku składały się na szkocką tożsamość narodową, konstytuowały także tożsamość brytyjską, co zapewniało stabilność unii brytyjskiej. Nacjonalizm szkocki przed rokiem 1914 nie występował w przestrzeni publicznej, natomiast idea szkockiej autonomii narodowej zaczynała kształtować się w latach 80. XIX wieku.