Początki nacjonalizmu szkockiego wiążą się z tzw. kwestią ziemską na Wyżynach – potrzebami zapewnienia skutecznej ochrony prawnej dzierżawcom (zagrodnikom) przed ich masowymi eksmisjami wskutek nadmiernego podwyższania czynszu przez właścicieli ziemskich. Masowe protesty doprowadziły do nagłośnienia kwestii ziemskiej w Parlamencie Zjednoczonego Królestwa i wprowadzenia ustaw, które miały chronić dzierżawców przed omnipotencją ziemiaństwa296. W latach 80. XIX wieku powstała Liga Ziemska Wyżyn (ang. Highland Land League) – jej przedstawiciele nagłośnili kwestię ziemską w Izbie Gmin i uważali, że problem może zostać rozwiązany dzięki dewolucji w zakresie stanowienia prawa. Duży wpływ na jej działalność wywierały stowarzyszenia irlandzkie, zmagające się z podobnym problemem. Współpraca przyczyniła się do przeniesienia na grunt szkocki zjawiska nazywanego renesansem gaelickim. Szkocka Liga Ziemska w latach 1883-1895 promowała celtyckie zwyczaje, muzykę, sztukę czy sposób ubierania się. Podobną działalność można przypisać kilku pomniejszym organizacjom297.
Do najaktywniejszych działaczy związanych z renesansem gaelickim zaliczał się Ruaraidh Erskine, który urodził się w Londynie jako drugi syn piątego hrabiego Mar.
294 Ibidem.
295 Brand J., The National…, op. cit., s. 180; Mitchell J., Strategies…, op. cit., s. 120. O próbach wprowadzenia Home Rule w Szkocji w latach 1918-1927, zob. szerzej: Coupland R., Welsh and Scottish…, op. cit., s. 398-400.
296 Kolejne ustawy na korzyść dzierżawców były uchwalane w 1886, 1897, 1911 i 1919 roku (zob.
szerzej: Cameron E.A., Civil Society, Protest and Parliament: Housing and Land in Modern Scotland, [w:] Dickinson H.T., Lynch M., The Challenge…, op. cit., ss. 123-127, 129-130).
297 Brand J., The National…, op. cit., s. 183; Hanham H.J., Scottish Nationalism,, op. cit., s. 123-124.
Zafascynowany nacjonalizmem irlandzkim i legendami jakobickimi, postawił sobie za cel odrodzenie katolicyzmu i kultury gaelickiej w Szkocji, co utożsamiał z odrodzeniem narodowym. Początkowo był zwolennikiem wprowadzenia w Zjednoczonym Królestwie systemu federalnego, ale po I wojnie światowej przeszedł na pozycje nacjonalistyczne (jakkolwiek nie zmienił swoich monarchistycznych sympatii). Mimo dość idealistycznych zapędów potrafił jednak wykazać się pewną dozą realizmu politycznego, dążąc do zainteresowania swoimi pomysłami przedstawicieli ruchu robotniczego i związków zawodowych – w tym celu podjął współpracę z Ianem MacLeanem, ale przerwała ją śmierć socjalisty w 1923 roku298.
Ruaraidh Erskine współpracował także z innymi Szkotami posługującymi się językiem gaelickim, dążącymi do popularyzacji i odrodzenia tradycyjnej kultury oraz odnowienia szkockiej państwowości. Wśród nich najważniejszą rolę odgrywał William Gillies. Ten zwolennik republikanizmu i nacjonalizmu irlandzkiego czynnie wspierał powstanie wielkanocne w Irlandii, natomiast po powrocie do Szkocji próbował realizować się w działalności politycznej i publicystycznej; był autorem kilku sztuk w języku gaelickim i redaktorem czasopisma Scots Independent, w którym publikował wspólnie z Ruaraidhem Erskinem299. W 1921 roku wspólnie założyli Szkocką Ligę Narodową (ang. Scots National League – SNL), opowiadającą się za niepodległością Szkocji. Była to pierwsza organizacja, która programowo nawiązywała do nacjonalizmu szkockiego. Początkowo do SNL należeli głównie działacze posługujący się językiem gaelickim, pochodzący z Wyżyn, ale mieszkający stale w Londynie jak William Gillies, Agnus Clark czy Hugh Paterson. Otrzymali jednak wsparcie niektórych radykalnych socjalistów pokroju Iana MacLeana. Organizacja wyraźnie odwoływała się do motywów o charakterze etnicznym czy kulturowym, związanych z góralskością i przeważnie w tych kategoriach postrzegano naród szkocki300.
SNL zakładała także lokalne rady w Glasgow czy Edynburgu, które szybko zaczęły przyjmować nowocześniejszy charakter. Stało się tak głównie za sprawą aktywistów skupionych wokół Thomasa H. Gibsona – przedsiębiorcy z Glasgow, który początkowo należał do SHRA, ale zniechęcił się brakiem efektów jego działalności.
Ostatecznie poważnie zaangażował się w działalność SNL, przekształcił ją w partię
298 Brand J., The National…, op. cit., s. 183-184; Hanham H.J., Scottish Nationalism, op. cit., s. 136-140.
299 Brand J., The National…, op. cit., s. 184.
300 Brand J., The National…, op. cit., s. 185-186; Finlay R., Independent and Free – Scottish Politics and the Origins of the Scottish National party 1918-1945, Edynburg 1994, s. 40; Hanham H.J., Scottish Nationalism, op. cit., s. 142-143.
i przeforsował zakaz jednoczesnego członkostwa w innych ugrupowaniach. Poza tym doprowadził do zmiany retoryki partii w taki sposób, aby niepodległość wydała się bardziej atrakcyjna dla anglojęzycznych mieszkańców Szkocji i nie kojarzyła się z realizacją założeń związanych z etnicznością. Nacjonalizm SNL z etnicznego czy kulturowego przekształcił się w polityczny (obywatelski) – starano się przedstawić niepodległość jako pełnię samorealizacji narodu szkockiego i atrakcyjny projekt gospodarczy. Także w czasopiśmie Scots Independent publikacje dotyczące kultury celtyckiej i języka gaelickiego zeszły na drugi dalszy – gazeta stała się forum dyskusyjnym dla szerzej pojmowanego ruchu narodowego. Siedziba SNL została przeniesiona do Glasgow, co tym bardziej zachęciło Szkotów z Nizin do udziału w całym przedsięwzięciu301. Nie była to jednak zmiana, którą można uznać za nieoczekiwaną. Szkocja pozostawała silnie zurbanizowana i w przeciwieństwie do Irlandii kwestia ziemska w powiązaniu z promowaniem celtyckich wzorców kulturowych nie mogły wzbudzić masowego zainteresowania302.
W 1925 roku nastąpiła zmiana strategii i przekształcenie organizacji w partię polityczną, co wymuszało zmianę modelu dążeń do niepodległości – zdobycie większości szkockich mandatów w Parlamencie Zjednoczonego Królestwa miało uprawniać członków SNL do proklamowania niepodległości Szkocji303. Stanowisko to przypomina późniejszą politykę Szkockiej Partii Narodowej i współcześnie należałoby raczej określić je raczej mianem fundamentalistycznego – niepodległość miała być osiągnięta bez konieczności wprowadzania autonomii. Była to pierwsza organizacja nacjonalistyczna, która zdecydowała się podjąć aktywność w ramach rywalizacji wyborczej i poddać swój program woli narodu szkockiego jako wspólnoty politycznej – ogółu wyborców szkockich. Wola ta miała wyrażać się w akcie głosowania.
Rezygnacja z argumentacji w kategoriach etnicznych spowodowała odejście części nacjonalistów do Szkockiego Ruchu Narodowego (ang. Scottish National Movement – SNM), założonego w 1926 roku przez dziennikarza i poetę Lewisa Spence’a. Organizacja ta skupiała głównie politycznych romantyków i ludzi pióra, lecz
301 Zob. szerzej: Brand J., The National…, op. cit., s. 186-188; Lynch P., SNP: The History…, op. cit., s. 37-38.
302 Dość wspomnieć, że na przełomie XIX i XX wieku w Szkocji z pracy na roli utrzymywało się ok.
10% społeczeństwa – w dodatku większość była bardziej pracownikami najemnymi niż chłopstwem.
Tymczasem
w Irlandii problem ten dotykał około 70% społeczeństwa (zob. Harvie C., Jones P., The Road…, op. cit., s. 26).
303 Ibidem.
miała kompletnie marginalny charakter – przy życiu utrzymywały ją przede wszystkim środki założyciela i jego znajomych304. Podstawowe cele Szkockiego Ruch Narodowego zostały wyrażone w jednej z broszur:
„1. Przywrócenie Szkocji należnego jej miejsca w społeczności międzynarodowej jako niepodległego państwa i uznanie jej za państwo niepodległe w ramach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów.
2. Przywrócenie niezależnego parlamentu narodowego z siedzibą w Szkocji.
3. Szerzenie propagandy w związku z istotnym znaczeniem takich spraw jak kwestia ziemska, rolnictwo, leśnictwo czy rybołówstwo.
4. Odrodzenie sentymentu narodowego, studiów nad historią Szkocji, wsparcie szkockiej sztuki, literatury i muzyki.
5. Ochrona i odrodzenie języka Scots”305.
SNM niewątpliwie miał nacjonalistyczny charakter, priorytetem było odnowienie szkockiej państwowości przy zachowaniu silnych związków z Brytyjską Wspólnotą Narodów. Przyczyną marginalnego poparcia był nacisk na rozwiązywanie problemów charakterystycznych dla Wyżyn oraz kwestie kulturowe przy jednoczesnym braku zainteresowania problemami zurbanizowanej części Szkocji, takimi jak fatalna sytuacja mieszkaniowa czy problemy z dostępem do służby zdrowia.
Warto wspomnieć także o Szkockim Stowarzyszeniu Nacjonalistycznym przy Uniwersytecie w Glasgow (ang. Glasgow University Nationalist Scottish Association – GUNSA). Była to organizacja zrzeszająca studentów Uniwersytetu w Glasgow, która nawiązywała bardziej do etnicznego czy kulturowego niż politycznego pojmowania narodu szkockiego. Studenci należący do stowarzyszenia byli na tyle wpływowi, że popierani przez nich kandydaci poważnie liczyli się w rywalizacji o stanowisko rektora Uniwersytetu w Glasgow306. Grupa cieszyła się wsparciem Johna MacCormicka – znakomitego mówcy, posiadającego niewątpliwe talenty polityczne i oddziałującego na rozwój szkockiego ruchu narodowego do połowy XX wieku307.
304 Brand J., The National…, op. cit., s. 189-190; Hanham H.J., Scottish Nationalism, op. cit., s. 148-149;
Lynch P., SNP: The History…, op. cit., s. 38.
305 Cyt. za: Brand J., The National…, op. cit., s. 189-190, tłum wł.
306 W 1928 roku popierany przez GUNSA Robert Bontine Cunningham Graham nieznacznie przegrał rywalizację o posadę rektora Uniwersytetu w Glasgow; w 1931 roku wygrał natomiast inny faworyt stowarzyszenia – Compton MacKenzie, związany z tzw. literackim nacjonalizmem (zob. Brand J., The National…, op. cit. s. 211).
307 Na temat GUNSA, zob. szerzej: Brand J., The National…, op. cit. s. 209-211.
Mimo istnienia kilku opisanych powyżej organizacji oraz grupy indywidualistów pokroju Charlesa Murray’a Grieve’a (vel Hugh McDiarmind) czy Comptona MacKenzie’go308, ruch narodowy był marginalny i nie miał wystarczającej siły przebicia na scenie politycznej. Wyraźne rozdrobnienie ruchu i nieskuteczna agitacja na rzecz Home Rule ze strony SHRA skłoniły zwolenników szkockiej myśli narodowej do utworzenia wspólnej partii politycznej309. Kluczową rolę w procesie jednoczenia szkockiego ruchu narodowego odegrali Roland E. Muirhead (SHRA), Thomas H. Gibson (SNL) i John MacCormick, mający za sobą aktywistów z GUSNA310. Ostatecznie w 1928 roku doszło do utworzenia Narodowej Partii Szkocji, skupiającej zarówno nacjonalistów jak i mniej radykalnych zwolenników szkockiej myśli narodowej.