Kształcenie ustawiczne w zakresie treści muzycznych

Jak już pisano, współczesny nauczyciel – jako refleksyjny i krytyczny praktyk – nie powinien [nie może – przyp. aut.] poprzestać na wiedzy i umiejętnościach wyniesionych w toku kształcenia zawodowego, przy czym postulat ten dotyczy wszystkich obszarów jego kompetencji. Jak słusznie zauważa Anna Pikała, pełne [kompletne, kompleksowe – przyp.

aut.] przygotowanie do pełnienia roli nauczyciela jest trudne do jednoznacznego zdefiniowania, a przy tym – jako, że dotyczy całego człowieka – należy je postrzegać całościowo oraz procesualnie, a ponadto w aspekcie społecznym – jest on bowiem [ważną – przyp. aut.] częścią społeczeństwa⁴⁷⁹. Ustawiczne – ciągłe – dokształcanie i doskonalenie się wpisane jest w istotę zawodu nauczyciela [w ogóle], stanowi ono wyraz kompetencji samokształceniowych, które przejawiają się w dążeniu nie tylko do utrzymania sprawności zawodowej, ale i nieustające wzbogacanie wiedzy i umiejętności w zakresie wybranej specjalności⁴⁸⁰. Bardzo wyraźnie zatem – także zdaniem autora niniejszej dysertacji – widać potrzebę ustawicznego doskonalenia się na tle zachodzących przemian. Przykładowo:

błyskawiczny rozwój technologii z jednej strony wymusza jej wykorzystywanie w obszarach, w których dotychczas radzono sobie bez niej (oświata wydaje się być dobrym na to przykładem), a z drugiej strony implikuje konieczność bezustannej adaptacji – poznawanie coraz to nowszych rozwiązań. W nauce – i nie tylko – mamy do czynienia z postępującą specjalizacją, będącą naturalną konsekwencją pogłębienia wiedzy.

W pedagogice – na skutek przemian – przechodzi się obecnie od koncepcji oświaty adaptacyjnej, utrwalającej schematy, do koncepcji oświaty humanistycznej, co w sposób oczywisty implikuje zmiany w hierarchii celów oraz ich zakresie⁴⁸¹. Innymi słowy:

od współczesnego nauczyciela wymaga się tak wielu różnorodnych kompetencji, że musi on pracować nad ich rozwojem bądź utrzymaniem przez całe swoje życie. Takie i podobne, a tożsame w warstwie znaczeniowej postulaty są od dawna formułowane w bogatej literaturze przedmiotu pod adresem współczesnego nauczyciela, zaś ich zasadności nie podważa się.

Problematykę poświęconą kształceniu ustawicznemu dorosłych w ogóle - także temu rodzajowi kształcenia nauczycieli - w aspekcie ogólnym, ponadto bardziej w odniesieniu do nauczycieli różnych poziomów i typów szkół, nie tyle przedszkoli – możemy spotkać

479 A. Pikała, Dokształcanie, doskonalenie zawodowe nauczycieli powszechnego wychowania estetycznego w kontekście potrzeb i uwarunkowań społeczno-kulturalnych, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2008, s. 7, 11.

480 B. Oelszlaeger-Kosturek, O nabywaniu kompetencji refleksyjnego praktyka (w kontekście kształcenia nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej i wychowania przedszkolnego), [w:] Wybrane zagadnienia jakości kształcenia i dokształcania, W. Kojs, E. Rostańska, K. Wójcik, red., Wyższa Szkoła Biznesu w Dąbrowie Górniczej, Dąbrowa Górnicza 2014, s. 112.

481 A. Pikała, Dokształcanie, doskonalenie zawodowe nauczycieli…, s. 23.

145

(m. in.) w pracach autorów takich, jak Stanisław Krawcewicz (1979)⁴⁸², Andrzej Cieślak (1981)⁴⁸³, Ewa Solarczyk-Ambrozik (2009⁴⁸⁴, 2013⁴⁸⁵) Tomasz Grad (2009)⁴⁸⁶, Józef Bednarek (2010)⁴⁸⁷ czy Wanda Jakubaszek (2016)⁴⁸⁸. Należy jednak zauważyć, że większość publikacji odnoszących się do kształcenia ustawicznego nauczycieli to (pro)pozycje metodyczne oraz różnego rodzaju kompendia czy repetytoria, adresowane do wszystkich tych, którzy – dzięki refleksyjności i (auto)krytycyzmowi – świadomi (postulowanej już w tej pracy) potrzeby uczenia się przez całe życie, wychodzą jej naprzeciw.

W tym miejscu warto wspomnieć, że kompetencje muzyczne, które powinien posiadać nauczyciel przedszkola – jako specyficzne – możliwe są do uzyskania w toku wieloletniej edukacji, a ponadto wymagają utrwalania. Nowoczesność systemów oświatowych przejawia się zaś – między innymi (jak już pisano wyżej) – nie tylko w trosce o nabycie niezbędnych w toku pracy zawodowej poszczególnych rodzajów kompetencji, ale też w staraniu o podtrzymanie i utrzymanie ich na określonym poziomie w ciągu całego życia zawodowego.

Jak słusznie zauważa dalej A. Pikała, kształcenie nauczycieli muzyki, sztuki, wiedzy o kulturze [a zatem i nauczycieli przedszkola, gdyż wszystkie te role muszą oni de facto wypełniać – przyp. aut.] trwa nieprzerwanie przez cały czas zawodowej aktywności⁴⁸⁹. Jak już pisano, obecna edukacja nauczycieli tego etapu nie poświęca muzyce dostatecznie dużo miejsca i czasu, przy tym nikt nie wątpi w doniosłość i rolę muzyki w wielostronnym rozwoju dziecka – jest ona postrzegana jako bardzo użyteczna, zaś wysokie kompetencje muzyczne należą wśród pedagogów do szczególnie pożądanych⁴⁹⁰. Tak więc świadomość własnej niedoskonałości, ale też i godna pochwały chęć poszerzenia własnych horyzontów i możliwości stwarza przestrzeń, w której dokonuje się ustawiczne kształcenie w zakresie treści muzycznych.

Zanim jednak przejdziemy do dalszych rozważań, dokonajmy próby jednoznacznego

482 S. Krawcewicz, Kształcenie ustawiczne nauczycieli, Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia”, Warszawa 1979.

483 A. Cieślak, Rozwój teorii i praktyki kształcenia ustawicznego, WSiP, Warszawa 1981.

484 E. Solarczyk-Ambrozik, Kształcenie ustawiczne w perspektywie globalnej i lokalnej: między wymogami rynku a indywidualnymi strategiami edukacyjnymi, Wyd. Naukowe Uniwersytetu A. Mickiewicza, Poznań 2009.

485 E. Solarczyk-Ambrozik, red., Całożyciowe uczenie się jako wyzwanie dla teorii i praktyki edukacyjnej, Wyd. Naukowe Uniwersytetu A. Mickiewicza, Poznań 2013.

486 T. Grad, oprac., Kształcenie ustawiczne w regionie: publikacja pokonferencyjna, Regionalny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli „WOM”, Katowice 2009.

487 J. Bednarek, Multimedialne kształcenie ustawiczne nauczycieli: teoria, badania, praktyka, Wyd. Wyższej Szkoły Pedagogicznej TWP, Warszawa 2010.

488 W. Jakubaszek, Człowiek w kontekście całożyciowej edukacji: teoria i praktyka, Wyd. Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego, Kraków 2016.

489 A. Pikała, Dokształcanie, doskonalenie zawodowe nauczycieli…, s. 65.

490 Źródło: badania własne, liczne rozmowy z dyrektorami przedszkoli, nauczycielami wychowania przedszkolnego oraz studentami kierunku wychowanie przedszkolne w latach 2013-2018.

146

uporządkowania pojęć istotnych dla tego podrozdziału, są one bowiem często rozumiane i stosowane intuicyjnie, co przyczynia się do zacierania i tak nie zawsze dostatecznie ostrych granic znaczeniowych. Poniżej zasygnalizowano jedynie terminologię przyjętą dla potrzeb niniejszej pracy, zaś szersze omówienie tej tematyki – które nie jest [zdaniem autora] w tym miejscu niezbędne – można znaleźć m. in. w publikacjach Roberta Kwaśnicy, Tadeusza Nowackiego, Wincentego Okonia czy wzmiankowanej powyżej A. Pikały.

Przez kształcenie ustawiczne (inne określenia równoważne to m. in. edukacja permanentna, ustawiczna, kształcenie ciągłe, kształcenie przez całe życie⁴⁹¹) będziemy rozumieli – za Zygmuntem Wiatrowskim – „(…) proces systematycznego uczenia się następujący po zakończeniu obowiązku szkolnego lub wydłużonej edukacji stacjonarnej i trwający przez cały okres aktywności zawodowej, a często także dłużej (…)”⁴⁹². Ten sam autor w edukacji ustawicznej dorosłych wyróżnia:

 dokształcanie – będące procesem „(…) podwyższania kwalifikacji formalnych, a szczególnie proces teoretycznego dopełniania kwalifikacji zawodowych (…)”, zwieńczany otrzymaniem stosownych dokumentów potwierdzających posiadanie wybranych kwalifikacji formalnych [i świadczących o posiadaniu odpowiednich kompetencji – przyp. aut.];

 doskonalenie – rozumiane jako „(…) proces systematycznego aktualizowania, poszerzania i pogłębiania wiadomości i umiejętności oraz sprawności ogólnych i zawodowych (…), związany z zawodem wykonywanym (…), umożliwiający stopniowe dochodzenie do mistrzostwa w danym zawodzie (…)” – może ono pełnić funkcję adaptacyjną (wdrożeniową), wyrównawczą, renowacyjną i rekonstrukcyjną;

 przekwalifikowanie – „(…) proces edukacyjny lub prawny, prowadzący do zmiany zawodu lub specjalności, a tym samym do zmiany kwalifikacji i kompetencji zawodowych”⁴⁹³.

Wszelkiego rodzaju działania, mające na celu utrzymanie/aktualizowanie bądź podnoszenie własnych kompetencji może odbywać się także w drodze samokształcenia, które jest procesem cechującym się celowością, planowością, samokrytycyzmem i samokontrolą.

Krytycyzm w samokształceniu dotyczyć może treści, źródeł informacji, tempa i czasu [przeznaczonego na ów proces – przyp. aut.] oraz efektywności procesu. Nauczyciel

491 A. Pikała, Dokształcanie, doskonalenie zawodowe nauczycieli…, s. 32.

492 Z. Wiatrowski, Kształcenie ustawiczne dorosłych, [w:] Encyklopedia pedagogiczna XXI w., T. II, …, op. cit., s. 906.

493 Ibidem, s. 909-910.

147

przejawia samodzielność w zakresie programowania procesu samokształcenia i jego celów, form i metod uczenia się oraz kontroli wyników⁴⁹⁴.

Kształcenie ustawiczne nauczycieli przedszkola w zakresie treści muzycznych może dokonywać się zarówno w drodze dokształcania – np. poprzez uczestnictwo w studiach II stopnia, co wiąże się z koniecznością zaliczenia kolejnych zajęć muzycznych, jak i w drodze przekwalifikowania – gdy zainteresowany nauczyciel nabywa dodatkowych kwalifikacji, np. do prowadzenia zajęć rytmicznych, wydaje się jednak, że najczęściej dokonuje się poprzez ustawiczne doskonalenie oraz samokształcenie.

W codziennej praktyce edukacyjnej przyjęło się różnicować doskonalenie zawodowe nauczycieli na wewnętrzne (tzw. WDN) oraz zewnętrzne.

Wewnętrzne doskonalenie nauczycieli na ogół przybiera formę cyklicznych spotkań grona pedagogicznego danej placówki, podczas których każdy nauczyciel – zgodnie z ustalonym wcześniej harmonogramem oraz z profilem własnych zainteresowań opracowuje pewien istotny z punktu widzenia praktyki pedagogicznej temat. Zdarza się – szczególnie tam, gdzie pracują nauczyciele posiadający pewne kwalifikacje muzyczne – że tematykę WDN stanowią zagadnienia związane z szeroko pojętą edukacją muzyczną. Autor niniejszej dysertacji spotkał się w toku prowadzonych badań z takimi tematami, jak wykorzystanie instrumentarium Orffa w przedszkolu, przybliżenie teoretycznych założeń wybranych systemów kształcenia muzycznego, propozycje opracowań wybranych pozycji repertuarowych – taneczne, wokalne oraz z wykorzystaniem instrumentarium Orffa, malowanie muzyki – integrowanie różnych elementów sztuki czy choćby kreatywna orkiestra – muzyczne wykorzystanie przedmiotów z najbliższego otoczenia dziecka. Zdarza się też, że ktoś, kto uczestniczył niedawno w interesującym warsztacie muzycznym, dzieli się nabytymi tam umiejętnościami, bywa także, iż referowane są artykuły bądź publikacje książkowe poświęcone różnorodnym zagadnieniom – w tym muzycznym. Mimo niewątpliwej potencjalnej przydatności, spotkania poświęcone wewnętrznemu doskonaleniu zawodowemu nie cieszą się wśród nauczycieli dużą popularnością – często są odbierane jako uciążliwy (a czasem i krępujący, bo związany z koniecznością wystąpienia na forum grona pedagogicznego) obowiązek, z którego po prostu trzeba się wywiązać⁴⁹⁵.

Zewnętrzne doskonalenie nauczycieli przyjmuje różnorodne formy organizacyjne, jak szkolenia, warsztaty, kursy, konferencje, panele dyskusyjne, studia podyplomowe

494 A. Pikała, Dokształcanie, doskonalenie zawodowe nauczycieli…, s. 31.

495 Źródło: badania własne, liczne rozmowy przeprowadzone z nauczycielami wychowania przedszkolnego oraz dyrektorami przedszkoli w latach 2013-2018.

148

(kwalifikacyjne i doskonalące) itp., przy czym prowadzone jest przez specjalistów zewnętrznych – zatrudnionych poza daną placówką przedszkolną. Często są to wyspecjalizowane w takich działaniach podmioty prowadzące samodzielną działalność gospodarczą, jak różnego rodzaju firmy edukacyjne, ale też pracownicy instytucji takich, jak np. Regionalny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli „WOM” w Katowicach, w szczególności zatrudnieni tam nauczyciele-doradcy metodyczni. Propozycje tematyczne kursów, szkoleń czy warsztatów rozsyłane są najczęściej drogę mailową do dyrektorów przedszkoli, którzy następnie zapoznają z aktualną ofertą personel pedagogiczny. Na ogół nauczyciele wybierają z oferty taką tematykę, którą są zainteresowani lub w której chcieliby podnieść poziom swojej wiedzy i umiejętności, co bywa rezultatem autorefleksji. Niestety, zdarza się też, że główną motywacją do uczestnictwa w tego typu spotkaniach są wymogi związane z uzyskiwaniem kolejnych stopni awansu zawodowego, co dotyczy zwłaszcza nauczycieli młodszych stażem.

Uczestnictwo w zewnętrznym doskonaleniu zawodowym często związane jest z kosztami.

Koszty te – w całości bądź w części – bywają pokrywane przez przedszkole zgłaszające udział swojego nauczyciela w takiej formie doskonalenia zawodowego, zależy to jednak – w przypadku placówek publicznych – od budżetu przewidzianego w danym roku na tego typu wydatki. Bywa też, że nauczyciele – bardzo zainteresowani daną tematyką – sami finansują swój udział w szkoleniu bądź warsztatach, co jednak czasem przyczynia się do wzrostu postawy niezadowolenia lub niedocenienia⁴⁹⁶.

Oferta tematyczna szkoleń i warsztatów obejmujących zagadnienia związane z wczesną edukacją muzyczną jest z jednej strony zróżnicowana, z drugiej zaś – dynamiczna.

Pojawiają się nowe propozycje ujęć tematycznych, inne znikają z ofert. Poniżej przytoczono kilka przykładowych propozycji, obecnych w ofercie edukacyjnej w roku szkolnym 2017/18, należy jednak liczyć się z ich potencjalną efemerycznością oraz ewolucją.

W ofercie Regionalnego Ośrodka Doskonalenia Nauczycieli „WOM” w Katowicach na rok szkolny 2017/18 pojawiły się następujące propozycje szkoleń nawiązujące do tematyki związanej z wczesną edukacją muzyczną:

 „Logorytmika i emisja głosu”;

 „Edukacja regionalna w przedszkolu. Zabawy ludowe, plastyczne, muzyczne i obrzędy w pracy z dzieckiem”;

 „Tańcz, rysuj, graj i żyj radośnie”;

 „Zabawy taneczne i wybrane tańce towarzyskie w edukacji przedszkolnej”;

496 Źródło: badania własne, liczne rozmowy przeprowadzone z nauczycielami wychowania przedszkolnego w latach 2013-2018.

149

 „Gry i zabawy ruchowe na cztery pory roku”;

 „Fiku-miku mały smyku – zabawy integracyjne i muzyczno-ruchowe dla najmłodszych przedszkolaków”;

 „Zabawy przedszkolaków w różnych porach roku – inspiracje muzyczno-plastyczne (zabawy jesienne, zimowe i wiosenne);

 „Edukacja muzyczna przedszkolaków – metodyka w praktyce”;

 „Muzyka dla smyka – zabawy muzyczno-ruchowe dla przedszkolaka”;

 „Kreatywny przedszkolak – zabawy z elementami plastyki i muzyki”⁴⁹⁷.

Znacznie uboższą pod względem treści muzycznych ofertę zaprezentował w tym samym roku szkolnym Regionalny Ośrodek Metodyczno-Edukacyjny „Metis” w Katowicach.

Wśród tytułów wpasowujących się w poruszaną tu tematykę znalazły się jedynie następujące:

 "Ruszam się i uczę" – zabawy grafomotoryczne;

 „Tańce izraelskie w pracy profilaktyczno-terapeutycznej z dziećmi i młodzieżą”⁴⁹⁸.

Bogatą ofertę szkoleń muzycznych skierowanych do nauczycieli wychowania przedszkolnego prezentuje Studio Muzyki i Tańca „Rytm”. Szkolenia te – choć w większości oparte na aktywności wokalnej i ruchowo-tanecznej, obejmują też opracowania utworów na dzwonki diatoniczne oraz dziecięce instrumenty perkusyjne. Do osób dorosłych – w tym także do nauczycieli – adresowana jest propozycja nauki gry na pianinie, ponadto firma organizuje studia podyplomowe w zakresie rytmiki i tańca w wychowaniu muzyczno-ruchowym dzieci⁴⁹⁹.

Rzecz jasna, zasygnalizowane wyżej propozycje różnych form doskonalenia zawodowego nie wyczerpują zapewne – ani nawet nie przybliżają się – do ukazania pełnej oferty szkoleń z zakresu muzyki dla nauczycieli wychowania przedszkolnego, dają one jednak pewien obraz wybranego fragmentu rzeczywistości edukacyjnej. Na ich podstawie – a także na podstawie doświadczeń zawodowych autora niniejszej dysertacji – można pokusić się o stwierdzenie, że przeważają działania oparte na aktywności wokalnej i taneczno-ruchowej, wspierające szeroko pojmowaną kreatywność dziecka oraz integrujące różne elementy sztuki. Wydaje się, że stosunkowo niewiele uwagi poświęca się muzykowaniu z wykorzystaniem instrumentarium Orffa, nauce gry na instrumentach melodycznych –

497 Źródło: Internet, http://www.womkat.edu.pl/resources/upload/dokumenty/Informator.pdf, [data dostępu: 10. X 2017 r.].

498 Źródło: Internet, https://www.metis.pl/szkolenia/Itemid,7/, [data dostępu: 10. X 2017 r.].

499 Źródło: Internet, http://rytm.edu.pl/warsztaty/, [data dostępu: 10. X 2017 r.].

150

skierowanej do nauczycieli wychowania przedszkolnego czy choćby poznawaniu bądź utrwalaniu elementarnych zasad muzyki i ćwiczeniom w posługiwaniu się zapisem nutowym.

Z drugiej strony – obserwując liczne imprezy artystyczne z udziałem dzieci przedszkolnych, jak prezentacje czy konkursy – można bez trudu dostrzec, że preferowanymi przez nauczycieli aktywnościami muzycznymi są śpiew i taniec bądź ruch przy muzyce.

Ogromny postęp w rozwoju technicznym, którego jesteśmy świadkami, niewątpliwie sprzyja samokształceniu, podejmowanemu przez co bardziej świadomych i autorefleksyjnych nauczycieli. Oto bowiem do ich dyspozycji oddano nie tylko biblioteki, ale też różnego rodzaju kursy multimedialne, a także rozmaite platformy wymiany doświadczeń, fora internetowe, portale społecznościowe i tym podobne środki, dzięki którym można podzielić się wiedzą i doświadczeniami oraz zobaczyć, jak pracują inni nauczyciele. Jako przykład takich działań można wymienić bogate w różnorodne treści strony internetowe Stowarzyszenia Nauczycieli Muzyki⁵⁰⁰, Polskiego Stowarzyszenia Edukacji i Animacji Muzycznej⁵⁰¹ czy Muzykoteki Szkolnej⁵⁰² (prowadzonej przez Narodowy Instytut Audiowizualny⁵⁰³), gdzie także można znaleźć materiały pomocne w pracy nauczyciela wychowania przedszkolnego. Nauczyciele o ugruntowanych, zaawansowanych umiejętnościach muzycznych mogą skorzystać z kursów czy szkoleń oferowanych przez Stowarzyszenie Pedagogów i Miłośników Rytmiki⁵⁰⁴. Już z samych doświadczeń zawodowych autora wynika, że nauczyciele przedszkoli chętnie poszukują w Internecie inspiracji (bądź i gotowych rozwiązań) z zakresu edukacji muzycznej, zwłaszcza scenariuszy inscenizacji, choreografii układów tanecznych oraz podkładów muzycznych do tańców, piosenek i instrumentacji⁵⁰⁵.

Podsumowując ten podrozdział należy podkreślić, że zmianom w rzeczywistości edukacyjnej powinny towarzyszyć odpowiadające im zmiany w całym systemie kształcenia nauczycieli, w tym także w ich szeroko pojmowanym kształceniu ustawicznym, wyrażanym poprzez doskonalenie wewnętrzne i zewnętrzne – we wszystkich możliwych formach. Aby było to możliwe, potrzebna jest – ustawiczna jak samo kształcenie – refleksja nad kierunkiem zmian, nad generowanymi przez nie potrzebami i priorytetami edukacyjnymi, a także nad własną zawodową świadomością.

500 Źródło: Internet, http://snmuzyki.pl/snm/, [data dostępu: 01. XI 2017 r.].

501 Źródło: Internet, http://www.pseiam.pl/index.php, [data dostępu: 01. XI 2017 r.].

502 Źródło: Internet, http://www.muzykotekaszkolna.pl, [data dostępu: 01. XI 2017 r.].

503 Źródło: Internet, http://www.nina.gov.pl, [data dostępu: 01. XI 2017 r.].

504 Źródło: Internet, https://spimr.pl, [data dostępu: 03. IV 2018 r.].

505 Źródło: badania własne, liczne rozmowy przeprowadzone z nauczycielami wychowania przedszkolnego w latach 2013-2017.

151

3.4. Wspieranie działań muzycznych nauczycieli przedszkola