Wspieranie działań muzycznych nauczycieli przedszkola

Podejmowane przez nauczycieli przedszkola wysiłki ukierunkowane na szeroko rozumiane wychowanie muzyczne w przedszkolu przybierają różną postać. Przejawiają się one zarówno w (już omówionym) ustawicznym podnoszeniu własnych kompetencji, jak też w realizowaniu treści muzycznych wynikających ze wskazań podstawy programowej, a także w licznych aktywnościach wykraczających swym zasięgiem poza placówkę. Można więc tu zaliczyć zarówno prowadzenie zajęć muzycznych – podstawowych oraz rozszerzonych – realizowanych zarówno przez nauczycieli przedszkola, jak i pedagogów muzycznych (wewnętrznych i zewnętrznych)⁵⁰⁶, jak też organizowanie inscenizacji (ilustrowanych aktywnościami muzycznymi), okolicznościowych występów, konkursów muzycznych, prezentacji, spotkań z muzykami, wyjazdów do filharmonii bądź udział w innych koncertach czy pozostałych wydarzeniach społeczno-kulturalnych. Wiele spośród tych i podobnych działań – zwłaszcza w przypadku przedszkoli publicznych – nie mogłoby dojść do skutku bez życzliwej postawy całych instytucji oraz innych podmiotów, wspierających w ten czy inny sposób nauczycieli przedszkoli w ich trudnej i odpowiedzialnej misji.

Na podstawie powyższego wyliczenia można przyjąć, że do instytucji i podmiotów (potencjalnie) wspierających nauczycieli wychowania przedszkolnego w szeroko rozumianym wychowaniu muzycznym należą: domy kultury, teatry, filharmonie, szkoły i ogniska muzyczne, pozostałe szkoły podstawowe i ponadpodstawowe, szkoły wyższe, inne przedszkola, nauczyciele specjaliści – instruktorzy rytmiki i tańca, stowarzyszenia – np. Polska Rada Muzyczna, Stowarzyszenie Nauczycieli Muzyki oraz Polskie Stowarzyszenie Edukacji i Animacji Muzycznej (o których więcej napisano w rozdziale 3.5), wreszcie rodzice dzieci przedszkolnych. Rzecz jasna, w zależności od lokalnych uwarunkowań przywołana lista może podlegać modyfikacji.

Współpraca z domami kultury i innymi podobnymi ośrodkami najczęściej polega na organizowaniu różnego rodzaju konkursów muzycznych oraz przedstawień i koncertów dla dzieci przedszkolnych. Instytucje te ponadto zatrudniają specjalistów z zakresu muzyki oraz choreografii, którzy prowadzą dodatkowe zajęcia dla dzieci, ale mogą też podzielić się swoją wiedzą i umiejętnościami z tymi nauczycielami, którzy nawiążą z nimi kontakt

506 M. Kisiel, Rytmika w przedszkolu środkiem rozwijania predyspozycji muzycznych małego dziecka, [w:] Pedagogika przedszkolna i wczesnoszkolna w sytuacji zmiany społecznej, kulturowej i oświatowej: studia – rozprawy – praktyka, S. Juszczyk, M. Kisiel, A. Budniak, red., Katedra Pedagogiki Wczesnoszkolnej i Pedagogiki Mediów, Uniwersytet Śląski, Katowice 2011, s. 153.

152

i zasygnalizują taką potrzebę. Domy kultury organizują też – w ramach autopromocji – widowiska muzyczno-ruchowe przygotowane przez swoich instruktorów, na które zapraszane są dzieci przedszkolne⁵⁰⁷.

Podobnie ma się rzecz z teatrem, gdzie odbywają się spektakle dla dzieci, ale też różnorakie koncerty, a także – jak ma to miejsce w Teatrze Małym w Tychach – cykliczne imprezy przeznaczone dla najmłodszych, jak np. „Prezentacje Artystyczne Przedszkolaków”,

„Jasełka Przedszkolaków” czy „Konkurs Pieśni Patriotycznej i Wojskowej”, podczas których mali artyści zdobywają swoje pierwsze bezcenne doświadczenia związane z występami na prawdziwej scenie. Wypada w tym miejscu zaznaczyć, że imprezy te bardzo szybko przyjęły się w środowisku lokalnym, zdobywając duże uznanie rodziców dzieci przedszkolnych, którzy doceniają pracę swych pociech i nauczycieli, czemu wielokrotnie dawano wyraz w licznych rozmowach z autorem tej pracy⁵⁰⁸. Imprezy te – choć nie zawsze mają charakter konkursu – motywują też nauczycieli przedszkoli do intensywniejszej pracy, często skoncentrowanej na aktywnościach muzycznych (głównie na tańcu, ruchu przy muzyce i śpiewie), co z kolei – w pewnych przypadkach – skłania do autorefleksji nad własnymi kompetencjami muzycznymi⁵⁰⁹.

Kolejną instytucją, która z powodzeniem wspiera wysiłki śląskich nauczycieli przedszkoli na niwie wczesnej edukacji muzycznej, jest Filharmonia Śląska, działająca od 1945 roku. Jest ona integralnym elementem strategii i polityki kulturalnej regionu, którego głównym zadaniem jest krzewienie i upowszechnianie kultury muzycznej. Realizacja tego szczytnego celu dokonuje się na wielu płaszczyznach. Jedną z nich jest organizowanie edukacyjnych koncertów dedykowanych dla najmłodszych słuchaczy, połączonych z pogadanką i zabawami. Przykładowe tytuły cykli to „Filharmonia Malucha”, „Dźwiękowy Domek Malucha” („Śpiewam, słucham, gram, maluję, tańczę” – zajęcia ogólnorozwojowe dla dzieci od lat 3), „Dźwiękowy Domek Emocji” (cykl zajęć dla dzieci od 4 do 6 lat oraz od 7 do 9 lat, stanowiący połączenie edukacji muzycznej metodami Dalcroze`a i Orffa z elementami arteterapii) czy „Muzyczne przedszkole” (cykl 45-minutowych koncertów tematycznych, wyjaśniających różne muzyczne kwestie, połączonych z aktywnym słuchaniem muzyki)⁵¹⁰.

507 Praktykę taką zaobserwowano m. in. w Tychach, gdzie ma miejsce współpraca Domu Kultury nr 1 z Teatrem Małym.

508 Źródło: badania własne, rozmowy z rodzicami dzieci przedszkolnych uczęszczających do tyskich przedszkoli, prowadzone przy okazji imprez artystycznych dla przedszkolaków w latach 2013-2018.

509 Źródło: badania własne, rozmowy z nauczycielami wychowania przedszkolnego zatrudnionymi w tyskich przedszkolach, prowadzone przy okazji imprez artystycznych dla przedszkolaków w latach 2013-2018.

510 Źródło: Internet, http://www.filharmonia-slaska.eu, [data dostępu: 11. X 2017 r.].

153

Szkoły i ogniska muzyczne również należą do grona instytucji współpracujących z przedszkolami w budzeniu zaciekawienia oraz zainteresowania muzyką. Podobnie, jak wzmiankowana już Filharmonia Śląska – choć na mniejszą skalę – organizują tematyczne koncerty dla przedszkolaków w wykonaniu zatrudnionych tam nauczycieli oraz uczniów, dla których jest to doskonała okazja do kształcącego występu przed prawdziwą – obcą – publicznością. Zdarza się też, że doświadczeni nauczyciele-instrumentaliści odwiedzają okoliczne przedszkola, dokonując obserwacji dzieci pod kątem potencjalnych uzdolnień muzycznych (co na ogół przypada na okres poprzedzający rekrutację do szkół muzycznych).

Bywa, że przeprowadzają oni krótkie pogadanki z dziećmi głównie najstarszych grup przedszkolnych, oceniając w formie zabawowej ewentualną przydatność do dalszego kształcenia muzycznego. Rodzicom dzieci dobrze pod tym względem rokujących rozdawane są następnie – za pośrednictwem nauczycieli wychowania przedszkolnego - ulotki informujące o terminach i wymaganiach rekrutacyjnych⁵¹¹.

Szkoły – zwłaszcza podstawowe – także organizują czasem inscenizacje dla swoich młodszych kolegów, bywa też, że odwiedzają zaprzyjaźnione przedszkola z programem artystycznym, w którym na ogół nie brakuje aktywności muzycznych. Niejednokrotnie wydarzenie takie powiązane jest z promocją placówki. Spotkania te są również skrupulatnie wykorzystywaną przez nauczycieli przedszkola okazją do zaprezentowania własnego dorobku artystycznego w postaci zaplanowanego, a niekiedy nawet spontanicznego występu.

Zdaniem autora niniejszej dysertacji bardzo pożądana jest współpraca szkół wyższych kształcących przyszłe kadry pedagogiczne dla przedszkoli z tymi właśnie placówkami w zakresie edukacji muzycznej. Przebiega ona wprawdzie – najczęściej na zasadzie praktyk asystenckich bądź śródrocznych – ale jako szczególnie wartościowa – tak z punktu widzenia korzyści studenta, jak i najmłodszych, a także zainteresowanej kadry nauczycielskiej – jawią się inicjatywy niektórych nauczycieli akademickich, realizujących przedmioty muzyczne w toku kształcenia przyszłych nauczycieli, polegające na opracowywaniu tematycznych inscenizacji dla przedszkolaków. W trakcie tych przedstawień studenci – pracując metodą projektów – mają możliwość nie tylko podniesienia własnych kompetencji muzycznych oraz lepszego rozpoznania własnych mocnych i słabszych stron w zakresie poszczególnych aktywności muzycznych, ale też i skonfrontowania własnych umiejętności z autentycznymi reakcjami dzieci. Przedszkolaki chętnie i na ogół z zainteresowaniem uczestniczą w takich imprezach, uważnie obserwując, jak powstaje na żywo prawdziwa muzyka oraz jak łączy się

511 Źródło: badania własne, rozmowy z dyrektorami katowickich przedszkoli w latach 2013-2018.

154

dźwięk z kolorem, ruchem i słowem. Nauczyciele przedszkola z kolei mają okazję zaobserwować wzorowo prowadzone zajęcia, mogą też zasięgnąć porady wysokiej klasy specjalistów w dziedzinie edukacji muzycznej⁵¹².

Wzajemne wspieranie oddziaływań muzycznych na poziomie wychowania przedszkolnego zachodzi też na płaszczyźnie współpracy między przedszkolami. Przestrzenie kontaktu – choć w gruncie rzeczy wielorakie – często otwierają się podczas organizowania różnego rodzaju konkursów międzyprzedszkolnych, związanych z aktywnościami muzycznymi. Stwarza to nie tylko okazję do autoprezentacji, ale też do zasięgnięcia cennej porady u osób bardziej doświadczonych, być może sprawniej poruszających się na gruncie szeroko pojmowanej muzyki. Bywa, że w kontekście takich sytuacji dochodzi nie tylko do wymiany poglądów i doświadczeń, ale też konkretnych materiałów, jak np. wykorzystane podczas występów podkłady muzyczne czy rozwiązania choreograficzne.

Osobne miejsce wśród podmiotów potencjalnie wspierających nauczycieli przedszkola w realizacji ich działań muzycznych stanowią nauczyciele będący specjalistami w zakresie wychowania muzycznego. Osoby te – do 2013 roku – współpracowały z placówkami publicznymi na różnych zasadach, często występując jako podmioty prowadzące samodzielną działalność gospodarczą lub też zatrudniane przez różnego rodzaju firmy zewnętrzne. Praca tych osób polegała na prowadzeniu tzw. zajęć dodatkowych (pozabudżetowych – finansowanych przez zainteresowanych rodziców) z różnych zakresów – w obszarze działań muzycznych najczęściej była to rytmika i różnorakie zajęcia taneczne (taniec nowoczesny, towarzyski, hip-hop itp.), które to zajęcia odbywały się raz lub dwa razy w tygodniu – stosownie do ustaleń poczynionych z dyrekcją placówki. Dla wielu specjalistów z zakresu edukacji muzycznej praca taka była przez wiele lat głównym źródłem utrzymania, zresztą – mimo relatywnie niewysokiej ceny zajęć (na ogół zajęcia muzyczne były znacznie tańsze od językowych czy sportowych) dochody ze współpracy z kilkoma przedszkolami znacznie przekraczały tradycyjne pensje nauczycieli etatowych, zwłaszcza zaś tych o niższych stopniach awansu zawodowego. Bardzo często pedagodzy ci służyli wszechstronną pomocą nauczycielom przedszkola, którzy czuli się o wiele pewniej, mając do swojej dyspozycji specjalistę. Pomoc ta – oprócz porad z zakresu metodyki i dydaktyki wychowania muzycznego – obejmowała też udział w przygotowaniach do konkursów, inscenizacji i innych występów z wykorzystaniem aktywności muzycznej, najczęściej też nauczyciele specjaliści

512 Źródło: badania własne, rozmowy z dyrektorami katowickich przedszkoli oraz z wykładowcą akademickim przedmiotów muzycznych z dnia 14. II 2017 r., a także obserwacja bezpośrednia różnorakich imprez okolicznościowych i artystycznych z udziałem dzieci przedszkolnych w latach 2011-2018.

155

wykonywali na żywo (bądź nagrywali) kompletny, niejednokrotnie profesjonalny akompaniament. Zdarzało się też niekiedy, że nauczyciele przedszkola – szczególnie ci o niższej samoocenie w obszarze muzyki – powoli wycofywali się z realizowania treści muzycznych, pozostawiając je profesjonalistom (co – zdaniem autora niniejszej dysertacji – nie jest zjawiskiem korzystnym)⁵¹³. Współprowadzone wśród nauczycieli tyskich przedszkoli przez autora tej pracy w roku szkolnym 2011/12 badania pokazały, że aż 99% respondentów wskazywało na istnienie realnej potrzeby posiłkowania się współpracą z zewnętrznym pedagogiem artystycznym – przede wszystkim w zakresie prowadzenia zajęć z rytmiki (80,60%) oraz pracy z dziećmi zdolnymi (59,70%), ale też w przygotowywaniu okolicznościowych imprez artystycznych (32,84%), tematycznych audycji muzycznych (30,85%), systematycznym prowadzeniu zajęć umuzykalniających (25,87%) i organizowaniu poranków muzycznych (16,92%)⁵¹⁴. Dla przedszkoli publicznych sytuacja zmieniła się radykalnie wraz z wejściem w życie ustawy z dnia 13 czerwca 2013 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz niektórych innych ustaw (potocznie zwanej „ustawą przedszkolną”)⁵¹⁵, która m. in. wprowadziła ujednoliconą stawkę odpłatności za godziny zajęć wykraczające poza czas przewidziany na realizację podstawy programowej.

Ograniczyło to znacznie możliwości organizowania wszelkich zajęć pozabudżetowych w publicznych placówkach, co wywołało ożywioną dyskusję zarówno w środowisku pedagogów, jak i rodziców. Zgodnie z interpretacją Ministra Edukacji Narodowej wskazano na bogactwo treści obowiązującej wówczas podstawy programowej wychowania przedszkolnego, podkreślając, że zajęcia umuzykalniające, plastyczne, taneczne (i inne) znajdują się w tej podstawie i powinny być realizowane przez nauczycieli przedszkoli.

Podkreślono też, że „(…)zasadne jest w pierwszej kolejności wykorzystanie kompetencji nauczycieli zatrudnionych w danym przedszkolu lub nauczycieli poszukujących zatrudnienia, w tym nauczycieli języków obcych (…)”, ponadto uznano, iż „(…) przedszkole nadal może i powinno rozszerzać swoją statutową ofertę edukacyjną, w tym o zajęcia dodatkowe uwzględniające potrzeby i możliwości rozwojowe dzieci (…)”, jednak koszty pobytu dziecka w przedszkolu podczas tych zajęć nie mogą przekraczać kwoty 1 zł. za godzinę. Prócz tego jednoznacznie stwierdzono, że „Dyrektor przedszkola może wynająć podmiotowi

513 Źródło: badania własne, rozmowy z nauczycielami wychowania przedszkolnego oraz z podmiotami zewnętrznymi prowadzącymi zajęcia pozabudżetowe w latach 2011-2013.

514 K. Wilk, M. Kisiel, Jednoosobowa firma edukacyjna szansą na zatrudnienie dla absolwentów kierunków pedagogiczno-artystycznych, [w:] Rynek pracy pedagogów. Bariery i perspektywy, A. Watoła, K. Wójcik, red., Wyższa Szkoła Biznesu w Dąbrowie Górniczej, Dąbrowa Górnicza 2012, s. 48-49.

515 Ustawa z dnia 13 czerwca 2013 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. 2013 r., poz. 827).

156

zewnętrznemu salę/pomieszczenie na prowadzenie działalności edukacyjnej (…)”, wówczas jednak „(…) działalność ta powinna być prowadzona po zakończeniu zajęć wychowania przedszkolnego oferowanych przez przedszkole”⁵¹⁶. Nietrudno zauważyć, że tak zarysowana sytuacja prawna nie pozostawiła większości firm edukacyjnych, zajmujących się dotychczas organizacją i prowadzeniem zajęć pozabudżetowych w przedszkolach, czasu ani miejsca na realizację dotychczasowej działalności, co zresztą oceniano w szeroko pojętym środowisku wszystkich zainteresowanych bardzo różnie (będzie o tym mowa w części badawczej niniejszej dysertacji). W związku z zaostrzonym wskutek powyższego obrazem deficytów niektóre samorządy stworzyły teoretyczne możliwości zatrudnienia w publicznych placówkach wychowania przedszkolnego odrębnych specjalistów – zwłaszcza z zakresu edukacji muzycznej oraz języka angielskiego, jednak według stawki godzinowej na zasadach określonych w „Karcie Nauczyciela” (np. Katowice). Ponieważ poszczególne przedszkola mogły zatrudnić takiego nauczyciela specjalistę w bardzo niewielkim wymiarze czasu pracy (przeciętnie około 2,5-3 godz. tygodniowo), ponadto wynagrodzenie nie uwzględniało jakichkolwiek kosztów dojazdu, zdarzały się (tu i ówdzie trwają do nadal) sytuacje, gdy nie udało się pozyskać specjalisty, tym samym zarówno edukacja muzyczna dzieci, jak i (ceniona przez większość nauczycieli wychowania przedszkolnego) szeroko rozumiana współpraca pedagogów różnych specjalności uległa znacznym ograniczeniom lub nawet ustała całkowicie⁵¹⁷. Autor tej pracy spotkał się też z sytuacją, gdy przedszkole zatrudniło na stanowisku technicznym osobę bez przygotowania pedagogicznego, legitymującą się średnim wykształceniem muzycznym, w charakterze akompaniatora – zajęcia muzyczne prowadził wówczas nauczyciel grupy przedszkolnej, zaś akompaniator – zgodnie z charakterem swojej pracy – ograniczał swój udział do gry na instrumencie⁵¹⁸. Dążąc do podsumowania należy stwierdzić, że w niektórych przedszkolach publicznych udało się pozyskać nauczycieli o podwójnych kwalifikacjach, co w aspekcie wspierania działań muzycznych pozostałych pedagogów – jak i w obszarze szeroko pojętego ogólnego rozwoju zawodowego obu stron – pozwala dobrze rokować na przyszłość, choć należy także mieć świadomość, iż od 2013 roku oferta edukacyjna przedszkoli niepublicznych jest znacznie bogatsza niż placówek budżetowych – za sprawą nieskrępowanego dostępu do wszelkiego

516 List Ministra Edukacji Narodowej z dnia 13 września dotyczący zajęć dodatkowych w przedszkolach, źródło:

Internet, http://www.kuratorium.waw.pl/pl/informacje/aktualnosci/2970,List-Ministra-Edukacji-Narodowej-w-sprawie-zajec-dodatkowych-w-przedszkolach.html, [data dostępu: 11. X 2017 r.].

517 Źródło: badania własne, rozmowy z dyrektorami śląskich przedszkoli publicznych prowadzone w latach 2012-17.

518 Źródło: badania własne, arkusz obserwacji zajęć muzycznych, Zabrze, 17. XII 2015 r., rozmowa z dyrektorem przedszkola, nauczycielem-wychowawcą grupy oraz z akompaniatorem, w tym samym dniu.

157 rodzaju zajęć dodatkowych.

Ostatnią wymienioną w tym podrozdziale grupą udzielającą wsparcia nauczycielom przedszkola w obszarze działań muzycznych są rodzice dzieci przedszkolnych, którzy motywują pedagogów pracujących z ich dziećmi, doceniając ich wysiłek – co na ogół ma miejsce przy okazji wszelkich uroczystości przedszkolnych oraz występów i konkursów, ale też sponsorują i organizują zarówno zaplecze materialne (np. instrumenty, nagłośnienie, materiały itp.), jak i wydarzenia kulturalne – koncerty, wyjazdy, konkursy, spotkania okolicznościowe i inne. Zdarza się, że rodzice będący zawodowymi muzykami nieodpłatnie przyjeżdżają do przedszkola z koncertami bądź zajęciami muzycznymi. Z wieloletnich doświadczeń zawodowych autora niniejszej dysertacji wynika, że zakres działalności pozytywnie zaangażowanych rodziców w obszarze wspierania działań nauczycieli – także muzycznych – jest bardzo szeroki i trudny do przecenienia.

Z rozważań przedstawionych w tym podrozdziale wynika, że nauczyciele przedszkola generalnie są świadomi potrzeby wsparcia ich wysiłków na niwie edukacji muzycznej najmłodszych, nie są też w tym względzie osamotnieni. Jednak uzyskanie takiego wsparcia w wielu przypadkach wymaga od nich – poza wielokierunkową autorefleksyjnością – szerokich umiejętności w zakresie komunikacji interpersonalnej, które stanowią istotną część kompetencji każdego pedagoga.

3.5. Oczekiwania społeczne względem nauczyciela przedszkola w zakresie edukacji