Kształtowanie się i istota zasad prawa Unii Europejskiej

Celem tej części pracy jest wykazanie, że zasady ogólne prawa unijnego188

stanowią ważny element acquis de lʼUnion (dawnego acquis commentaire). Uznawane są one za źródła pierwotnego prawa unijnego, a zatem za normy, które– tak jak traktaty – znajdują się w pozycji hierarchicznie wyższej od prawa pochodnego189

.

Początkowo TEWG zawierał nieliczne normy uznawane za podstawę prawną zasad ogólnych prawa wspólnotowego i były to wyłącznie tzw. swobody traktatowe (zasady

188 W niniejszej pracy pojęcie „prawo unijne” oznacza przepisy prawa Wspólnot Europejskich (prawo wspólnotowe) oraz przepisy funkcjonujące od wejścia w życie (1 grudnia 2009 r.) traktatu z Lizbony podpisanego 13 grudnia 20007 r., zmieniającego Traktat o Unii Europejskiej i Traktat Ustanawiający Wspólnotę Europejską (Dz.U.UE C z dnia 17 grudnia 2007 r., 2007/C, 306/01). W niniejszej pracy te dwie grupy norm powoływane są jako prawo unijne.

189

135 swobody: przepływu towarów, wykonywania działalności gospodarczej, przepływu kapitału). Pozostałe zasady prawa unijnego były dekodowane w orzecznictwie TSUE, co w doktrynie uznawane jest za jedno z najważniejszych osiągnięć Trybunału190

. Potrzeba odkodowania zasad ogólnych w orzecznictwie TSUE wynikała z tego, że traktaty w wielu kwestiach objętych zakresem prawa unijnego nie zawierały szczegółowej regulacji, co wynikałoz wielu kompromisów pomiędzy państwami założycielami Unii oraz państwami do niej przystępującymi.

Traktatem z Maastricht do TWE wprowadzono przepisy ustanawiające następujące zasady funkcjonowania Unii: kompetencji przyznanych, pomocniczości i proporcjonalności (art. 3b ust. 1–3 TWE). Od traktatu z Lizbony zasady te znalazły się w art. 3b TUE (obecnie art. 5 TUE). W TFUE pojęcie „zasady ogólne” użyte jest jeden raz w art. 340 (dawny art. 288 TWE) regulującym odpowiedzialność deliktową Unii. Przepis ten w zdaniu drugim stanowi: „W dziedzinie odpowiedzialności pozaumownej Unia powinna naprawić, zgodnie z zasadami ogólnymi, wspólnymi dla prawa Państw Członkowskich szkody wyrządzone przez jej instytucje lub jej pracowników”. W literaturze podkreśla się, że w przepisie tym nie chodzi o zasady ogólne prawa unijnego, lecz wspólne dla państw członkowskich, które traktowane są jako jedno ze źródeł tych zasad ogólnych191. Należy zauważyć, że wyżej wskazane przepisy stanowią źródło i podstawę prawną tylko dla niewielkiej części zasad ogólnych prawa unijnego, a także, że pozostałe zasady, np. dotyczące stosowania prawa unijnego, pewności prawa, ochrony zaufania, ochrony wolności, jawności czy równowagi instytucjonalnej, nie mają wyraźnej podstawy prawnej i nadal są zasadami orzeczniczymi dekodowanymi przez TSUE z ogółu regulacji prawa unijnego, systemów prawa państw członkowskich, prawa międzynarodowego – w szczególności z umów międzynarodowych, których stroną są państwa członkowskie i Unia192

.

W literaturze podkreśla się ich związek z wartościami podstawowymi dla porządku prawnego Unii (wcześniej Wspólnoty) oraz ich fundamentalną rolę w tym porządku¹⁹³. Zwraca się przy tym uwagę na ich niedookreślony i ogólny charakter, który powoduje, że na użytek konkretnych spraw zasady muszą zostać „dookreślone”,„dekodowane”, „konstatowane” przez sądy194

. Zasady ogólne prawa unijnego określane są jako niepisane

190 J. Nienartowicz-Maliszewska, Zasada proporcjonalności w prawie Wspólnot Europejskich, Toruń 2007, s. 30 i literatura tam podana.

191

P. Kent, Law of the European Union, London 1996, s. 31.

192J. Nienartowicz-Maliszewska, Zasada proporcjonalności w prawie…, s. 33 i nast.

193 K. Wójtowicz, T. Koncewicz, Trybunał Sprawiedliwości i Sąd Pierwszej Instancji Wspólnot Europejskich, Warszawa 2003, s. 17 i n.

136 zasady, uznane przez TSUE, które mają wyższy status prawny z uwagi na to, że mogą być powoływane jako standard w badaniu ważności aktów wspólnotowych oraz aktów państw członkowskich regulujących sytuacje faktyczne objęte zakresem prawa wspólnotowego195

. Według Zdzisława Brodeckiego zasady ogólne prawa unijnego są to zasady prawa, które ze względu na ich naturę i walory Trybunał Sprawiedliwości i Sąd Pierwszej Instancji traktują jako samoistne źródła prawa196

.Odnoszą się one wyłącznie do UE (ustrojowe, strukturalne, instytucjonalne, stosowania prawa Unii) oraz są zapożyczone z prawa

międzynarodowego i krajowego197. W orzecznictwie TSUE można zaobserwować

posługiwanie się wszystkimi rodzajami zasad występujących w systemach prawnych

funkcjonujących w państwach członkowskich198

. W literaturze¹⁹⁹ wskazuje się na wykorzystywanie przez TSUE następujących rodzajów zasad ogólnych prawa unijnego (dawnego wspólnotowego):

– sformułowanych na podstawie przepisów prawa unijnego; – wspólnych dla systemów prawnych państw członkowskich; – ogólnych prawa międzynarodowego;

– praw podstawowych200

;

– odesłań pozaprawnych mogących pełnić rolę zasad prawa.

Wyliczenie to jednocześnie określa pochodzenie zasad ogólnych prawa unijnego, przez które należy rozumieć rodzaj norm, z których TSUE wywodzi zasady lub na ich podstawie je formułuje.

Podobnie jak w przypadku zasad ogólnych funkcjonujących w krajowych systemach prawnych czynnikiem inicjującym odwoływanie się do zasad prawa wspólnotowego kontynuowanego przez prawo unijne była niedookreśloność tego prawa stanowiąca impuls do

nadawania mu dojrzałości poprzez działalność orzeczniczą TSUE²⁰¹. W związku z

ograniczonym charakterem regulacji dotyczących zasad ogólnych prawa unijnego TSUE od początku swej działalności wskazywał, że przy rozstrzyganiu konkretnych sprawkonieczne jest ich odkrywanie, gdyż w przeciwnym razie może dojść do sytuacji, w której prawo pisane

195 A. Frąckowiak-Adamska, Zasady ogólne prawa wspólnotowego, w: Zasady ogólne prawa wspólnotowego, red. C. Mik, Toruń 2007, s.272.

196Z. Brodecki, Prawo integracji w Europie, Warszawa 2006, s. 88 nast. 197Tamże.

198Wyrok TSUE z 5 marca 1996 r. w sprawach połączonych C-46 i C-48/93 Brasserie du Pêcheur SA przeciwko Bundesrepublik Deutschland i The Queen przeciwko Secretary of State for Transport, ex parte: Factortame Ltd i innym, ECR 1996, s. I-1131.

199Zob. A. Kalisz-Prakopik, L. Leszczyński, Zasady prawa w stosowaniu prawa wspólnotowego, EPS 2005, nr 5, s. 28; A.Wróbel, Wprowadzenie do prawa Wspólnot Europejskich, Kraków 2002, s. 96.

200A. Frąckowiak-Adamska, Europejska przestrzeń sądowa a prawa człowieka, Warszawa 2012, s. 54. 201

137 nie będzie wystarczające do podjęcia decyzji orzeczniczej²⁰². Orzekanie na podstawie zasad prawa, które nie zostały wskazane wprost w przepisach prawa lub dla których niebyło normy prawnej stanowiącej podstawę prawną zasady, nosiło cechy działalności prawotwórczej. Za podstawę prawną uznania tak szerokiej kompetencji TSUE uznawany był art. 220 TWE (dawny art. 164 TEWG). Przepis ten stanowił, że Trybunał zapewnia poszanowanie prawa w interpretacji i stosowaniu niniejszego traktatu. W literaturze przyjmowano, że użyte w tym przepisie pojęcie prawo oznaczało coś więcej niż traktaty i akty prawa wtórnego, i tym „czymś” były zasady ogólne prawa unijnego203

. Obecnie w traktatach brakuje odpowiednika tego przepisu. Za drugą podstawę odkrywania przez TSUE zasad ogólnych uznaje się przepis art. 263 TFUE będący odpowiednikiem art. 230 TWE (dawny art. 173 TEWG), który za podstawę stwierdzenia nieważności aktu organów Unii wymienia „naruszenie niniejszego Traktatów lub jakiejkolwiek reguły związanej z ich stosowaniem lub nadużycie władzy”. Ostatnie dwa człony przytoczonej części art. 263 TFUE mają tak szeroki zakres, że można w nim zmieścić także zasady ogólne prawa unijnego. Wskazane podstawy nieważności są wymienione obok naruszenia traktatów, zatem swym zakresem obejmują zasady ogólne nienazwane w traktatach lub niemające w nich podstawy prawnej. O tym, że podstawą orzekania przez Trybunał są również zasady ogólne prawa unijnego, świadczy treść art. 256 ust. 3 TFUE (dawny art. 225 TWE), który stanowi, że jeżeli Sąd Pierwszej Instancji uzna, że sprawa wymaga orzeczenia co do zasad, które może mieć wpływ na jedność lub spójność prawa Unii, może on przekazać sprawę do rozpoznania Trybunałowi Sprawiedliwości.

Analiza opracowań poświęconych prawu UE prowadzi do wniosku, że brak definicji pojęcia „zasada ogólna w prawie unijnym” oraz nienazywanie zasad wprost tym mianem w przepisach prawa powodują, że pojęcie to w literaturze traktowane jest w sposób bardzo zróżnicowany204

. W doktrynie badania nad tą tematykąprowadzone były głównie w kierunku ustalenia, czy zasady te podlegają stosowaniu jako niezależne źródła prawa unijnego, czy też pełnią rolę pomocniczą w zakresie wyznaczonym przez prawo traktatowe, zwyczajowe czy sędziowskie205. Podkreśla się, że zasady ogólne prawa unijnego (wcześniej wspólnotowego) w większości są dekodowane przez TSUE z norm prawa stanowionego i stanowią jego uogólnienie206. Zasady są odkrywane przez TSUE, który czasami uznaje je za prawo zawarte

202 Wyrok TSUE z 12 lipca 1957 r. w sprawach połączonych C-7/56 i C-3-7/57 Dinecke Algera i in. przeciwko Parlament Europejski, ECR 1957–1958, s. 00039.

203T.C. Hartley, The Foundations of European Community Law, Oxford 2003, s. 134.

204Zob. J. Helios, W. Jedlicka, Zasady stosowania prawa Unii Europejskiej, Toruń 2013, s. 48. 205Tamże.

206

138 w traktatach, a czasami za prawo, które powstaje w procesie orzekania²⁰⁷. Wiele zasad obecnie skodyfikowanych w prawie stanowionym zostało sformułowanych wcześniej w orzeczeniach przez TSUE na podstawie traktatów oraz zasad prawa i wartości funkcjonujących w systemach prawnych państw członkowskich. Często też wskazuje się na zasady ogólne bez ich definiowania jako na instrument pomocniczy w procesie wykładni prawa unijnego (dawniej wspólnotowego) wykorzystywanego w orzeczeniach TSUE przy interpretacji postanowień traktatów i prawa wtórnego, a także jako instrument służący usuwaniu luk w nich występujących208. Według Stanisława Biernata zasady ogólne prawa unijnego stanowią część prawa pierwotnego²⁰⁹. Są to zasady pisane traktatowe oraz zasady dekodowane przez TSUE, który zdaniem tego autora pełni funkcję prawotwórczą. Zasady orzecznicze często rozwijane są w prawie pisanym, np. zasada proporcjonalności i pomocniczości.

Podkreśla się, że zasady ogólne UE są koncepcjami prawnymi o fundamentalnym znaczeniu, tworzącymi wspólny dla państw członkowskich substrat prawny, polityczny, filozoficzny, które są dekodowane przez TSUE210. Jednocześnie wskazuje się, że część zasad jest wyrażona expressis verbis w traktatach, np. zasada solidarności (art. 4 ust. 3 TUE), zasada pomocniczości (subsydiarności art. 5 ust. 3 TUE), proporcjonalności (art. 5 ust. 4 TUE), prawa wolności oraz zasady określone w KPP i prawa podstawowe zagwarantowane w EKPCz (odpowiednio art. 6 ust. 1 i 3 TUE). Jednak nawet w przypadku tych zasad wtraktacie z Lizbony w wyrażających je przepisach prawa stanowionegonie były określane wprost mianem zasad, lecz identyfikowano jena podstawie treści przepisów je wyrażających poprzez ich ogólny charakter jako norm postępowania i doniosłości przedmiotu regulacji tych norm. Zatem TSUE pełni doniosłą rolę w identyfikowaniu i określaniu treści także tych zasad, które swoją podstawę prawną mają w konkretnych pojedynczych przepisach traktatów lub prawa pochodnego. Najczęściej są to zasady, które wcześniej funkcjonowały wyłącznie jako zidentyfikowane w orzecznictwie TSUE i w doktrynie.

Zasady prawa unijnego łączone są z aksjologią Unii i z tego związku wywodzony jest ich fundamentalny charakter jako instytucji prawa unijnego. Jako podstawy aksjologiczne Unii wskazywane są: wolność, demokracja, państwo prawne, prawa człowieka,

207Tamże, s. 49.

208Zob. Prawo instytucjonalne Unii Europejskiej, red. M.M. Kenig-Witkowska, Warszawa 2011, s. 146; T. Tridimas, The General Principles of EU Law, Oxford 2007, s. 17 i n.; D. Wyatt, A. Dashwood, European Community Law, London 1993, s. 88.

209S. Biernat, Źródła prawa Unii Europejskiej, w: Prawo Unii Europejskiej, red. J. Barcz, Warszawa 2006, s. I-197.

139 bezpieczeństwo i wartości te są łączone z zasadami ogólnymi211

. Aksjologia prawa wspólnotowego stanowiła przedmiot badan Cezarego Mika, który jako podstawowe wartości aksjologiczne Wspólnoty (obecnie Unii) wyróżniał: wolność, demokrację, rządy prawa, prawa człowieka, poszanowanie tożsamości narodowej państw członkowskich i tożsamości europejskiej, poddawszy analizie ich odzwierciedlenie w prawie wspólnotowym²¹². Inni autorzy odwołują się do tych wartości twierdząc, że Unia jest wyrosłą z idei rządów prawa wspólnotąna nich opartych213. Jednak można się także spotkać ze stanowiskiem, według którego zasady ogólne prawa unijnego nie są oparte na paradygmacie zasady ogólnej, który nie został wykształcony w prawie unijnym214

. Wynikiem tego jest uznawanie za zasady ogólne prawa unijnego tych dyrektyw postępowania, którym TSUE w swym orzecznictwie przyznał rangę zasad ogólnych. Wskutek takiego procesu kształtowania się zasad ogólnych prawa unijnego zostały one przez niektórych autorów uznane za normy o charakterze tetycznym, którym brakuje uzasadnienia aksjologicznego. Według tego ujęcia zasadami są te dyrektywy postępowania, które TSUE za takie uzna. Wydaje się, że pogląd ten należy traktować z dużą ostrożnością, gdyż zasady w orzecznictwie TSUE niewątpliwie wiązały się z wartościami istotnymi dla procesu integracji, w szczególności z tymi realizowanymi przez zasady funkcjonujące w systemach prawa państw członkowskich. Na pewno w znacznej mierze były one specyficzne, co wynikało z charakteru prawa unijnego i samej integracji. Nie zmienia to jednak faktu, że swoiścieuregulowały funkcjonowanie Unii w tych płaszczyznach, które nie zostały unormowane w prawie pozytywnym. Obecnie najważniejsze wartości Unii wyrażone są w art. 2 i art. 6 ust. 1 i 3 TUE, zatem twierdzenie o braku aksjologii unijnej należy uznać za nieuprawnione. Nie da się pominąć okoliczności, że wartości wskazane w tym przepisie były we wcześniejszym orzecznictwie TSUE także traktowane jako doniosłe z punktu widzenia integracji europejskiej.

Niektórzy autorzy wywodzą zasady prawa unijnego z idei państwa prawa i demokracji, uznając je za zasady ustrojowe utożsamiane ze strukturalnymi, regulującymi sposób funkcjonowania Unii, nie opatrując tej tezy głębszym uzasadnieniem215

. Inni zaś nie

211M. Muszyński, Aksjologia Unii Europejskiej, w: M.Muszyński, D.E. Harasimiuk, M. Kozak, Unia Europejska. Instytucje, polityki, prawo, Warszawa 2012, s. 94–118.

212C. Mik, Europejskie prawo wspólnotowe…, s. 407–478.

213O. Hołub-Śniadach, Unia jako wspólnota prawa, w:Zasady ogólne prawa wspólnotowego…, s. 43 in.

214J. Galster, Równowaga instytucjonalna jako kategoria doktrynalna, orzecznicza i normatywna. Studium zasady Unii Europejskiej, Toruń 2008, s. 16.

215R. Grzeszczak, Prawo pierwotne Unii Europejskiej, w: A. Łazowski, A. Zawidzka-Łojek, Instytucje i porządek prawny Unii Europejskiej, Warszawa 2013, s. 124.

140 kwalifikują ich w hierarchii źródeł prawa i ograniczają się do zasad traktatowych²¹⁶.

Ciekawą koncepcję rodowodu zasad ogólnych prawa unijnego prezentują Jacek Barcik i AleksandraWentkowska²¹⁷. Nieumiejscawiają ich w hierarchii prawa UE, lecz wskazują, że wiążą się one z pojęciem sprawiedliwości (ang. equity), która wywodzi się z systemu prawa anglosaskiego i oznacza komplementarny do systemu common law sędziowski system rozstrzygania spraw w oparciu o zasady sumienia (conscience), uczciwości (fairness) i sprawiedliwości (justness)218. Jednocześnie twierdzą, że u Arystotelesa słuszność była postrzegana jako wartość służąca do korygowania niesprawiedliwego prawa, co znalazło swój wyraz w paremiiIustitia est legis soror aequitas (słuszność jest siostrą prawa i sprawiedliwości). W związku z takim postrzeganiem equity autorzy ci przypisują jej następujące funkcje:

– infra legem– funkcja związana z interpretacją prawa,

– praeter legem – funkcja związana z wypełnianiem luk w prawie,

– contra legem – funkcja związana z uzasadnieniem uprawnienia do niestosowania się do niesprawiedliwego prawa²¹⁹.

Ich zdaniem zasady ogólne prawa unijnego służą realizacji tych funkcji equity. Koncepcja ta jest szczególnie pomocna przy odnajdywaniu uzasadnienia aksjologicznego zasad, którym trudno przypisać realizację innych wartości niż słuszność i sprawiedliwość, np. omawianej w dalszej części pracy zasady równowagi instytucjonalnej.

W piśmiennictwie wskazuje się, że zasady prawa unijnego, tak jak zasady poszczególnych systemów krajowych, dla swego funkcjonowania w systemie muszą być uznane w obrocie prawnym²²⁰. Według Trevora C. Hartleya proces uznania zasady prawa unijnego jest dwuetapowy. Pierwszy etap ma charakter indukcyjny i polega na wywiedzeniu zasady z przepisów traktatowych. Drugi zaś jest dedukcyjny, polegający na rozwiązywaniu problemu na podstawie zasady i zobowiązaniu do przestrzegania jej w sprawach, które będą rozstrzygane w przyszłości.

Zasady ogólne nie zawsze są wywodzone wyłącznie z traktatów, gdyż w prawie unijnym występują zasady właściwe wyłącznie poszczególnym instytucjom prawa unijnego, np. zasada neutralności obowiązująca w podatku od wartości dodanej. Jednak zasady określone w prawie pochodnym lub na podstawie jego przepisów swe umocowanie mają

216R. Adam, Porządek prawny Unii Europejskiej. Źródła prawa Unii Europejskiej, w: R. Adam, M. Safjan, A. Tizzano, Zarys prawa Unii Europejskiej, Warszawa 2014, s. 120.

217J. Barcik, A. Wentkowska, Prawo Unii Europejskiej, Warszawa 2014, s. 220. 218Tamże.

219Tamże. 220

141 także w przepisach traktatów, ponieważ prawo pochodne w relacji do prawa pierwotnego pełni taką samą rolę, jaką w prawie krajowym ustawy i akty podstawowe w stosunku do konstytucji. Zatem na podstawie funkcji, którą spełnia dane prawo pochodne, można ustalić wartości wynikające z prawa pierwotnego, które prawo pochodne ma realizować. To z kolei pozwala ustalić, jaką zasadę prawa unijnego realizuje badane prawo pochodne, np. zasady ogólne opodatkowania podatkiem od towarów i usług realizują funkcje podatku od towarów i usług wynikające z traktatów, tj. zapewnienie pełnej realizacji zasad swobody przepływu towarów i usług (odpowiednio art. 28 i art. 56 TFUE221

). Oznacza to, że w przypadku kolizji zasady ogólnej prawa unijnego z zasadą szczegółową odnoszącą się do części tego prawa konflikt ten można sprowadzić na równorzędny poziom przez ustalenie, jaką zasadę ogólną prawa unijnego realizuje zasada szczegółowa.

Treść zasad ogólnych prawa unijnego jest determinowana przede wszystkim rolą, jaką ma spełniać Unia jako organizacja realizująca interesy ponadnarodowe. System prawa UE jest przede wszystkim ukierunkowany na realizację tych celów i ta okoliczność w znacznej mierze przesądza o treści i sposobie stosowania norm go tworzących. Dlatego normy prawa krajowego nie mogą modyfikować postanowień prawa unijnego, jednak w niektórych płaszczyznach regulacji Unia uwzględnia dorobek prawny państw członkowskich. Obecnie podstawą prawną do stosowania przez TSUE zasad konstytucyjnych państw członkowskich jest art. 6 ust. 3 TUE, który stanowi, że prawa podstawowe, zagwarantowane w europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz wynikające z tradycji konstytucyjnych wspólnych państwom członkowskim, stanowią część prawa Unii jako zasady ogólne prawa.

W prawie unijnym przed wpisaniem do traktatów zasad konstytucyjnych państw członkowskich jako źródła pochodzenia zasad ogólnych Unii, dorobek państw członkowskich w zakresie prawa konstytucyjnego także stanowił podstawę do formułowania zasad ogólnych prawa unijnego. Przykładem jest zasada proporcjonalności, która została sformułowana przez naukę prawa konstytucyjnego państw członkowskich w okresie przed powstaniem EWG. Trybunał Sprawiedliwości UE uznał ją za obowiązującą także w prawie wspólnotowym i przez znaczny czas funkcjonowałaona jako zasada niesformułowana w prawie stanowionym. Użycie w art. 6 ust. 3 TUE sformułowania „tradycje konstytucyjne” w literaturze oceniane jest jako zabieg wiążący zasady ogólne Unii z aksjologią systemów prawnych państw członkowskich, co z kolei należy uznać za determinant uznania za zasady ogólne Unii

221

142

fundamentalnych źródeł praw podstawowych zaczerpniętych z dorobku członków UE222

. W swoim wczesnym orzecznictwie TSUE podkreślał wielokrotnie, że prawo krajowe nie może stanowić podstawy orzeczeń Trybunału, gdyż stanowiłoby to naruszenie zasady pierwszeństwa prawa unijnego. Do tego rodzaju prawa zaliczał także krajowe normy

konstytucyjne będące podstawą prawną dla praw podstawowych²²³. W tym samym okresie w

orzecznictwie sformułowany został pogląd przeciwny, według którego dorobek konstytucyjny państw członkowskich mógł być podstawą prawną do wywodzenia uprawnień w sprawach wspólnotowych dotyczących praw wspólnotowych224

. To drugie stanowisko utrwaliło się w orzecznictwie TSUE, natomiast pogląd o niedopuszczalności czerpania w prawie unijnym z zasad konstytucyjnych państw członkowskich uległ szybkiemu zdezaktualizowaniu i w doktrynie został uznany za błąd wczesnego okresu funkcjonowania Wspólnot225

. W orzecznictwie TSUE oraz w opiniach Rzeczników Generalnych prezentowany był pogląd, według którego źródłem zasad ogólnych prawa unijnego są zasady ogólne systemów prawnych państw członkowskich ujmowane szeroko, a zatem nie tylko zasady konstytucyjne²²⁶. Rzecznik Generalny w opinii z 2 grudnia 1970 r. stwierdził, że „zasady krajowych systemów prawnych przyczyniają się do powstania filozoficznego, politycznego i prawnego substratu wspólnego dla państw członkowskich, z którego na drodze orzecznictwa wyłania się niepisane prawo wspólnotowe”227

.

Oceniając inspiracje prawa unijnego prawem krajowym państw członkowskich, Aleksandra Wentkowska wskazuje, że wykształciło się ius commune europaeum, które częściowo jest efektem kompilacji kultur prawnych228

. Jest to widoczne w powoływaniu się przez prawo europejskie na zasady ogólne prawa zapożyczone z krajowych porządków prawnych. Z twierdzeniem tym można łączyć pogląd o zasadach ogólnych prawa unijnego jako wspólnym mianowniku porządków prawnych państw członkowskich. Według tej koncepcji prawo unijne jest efektem działania różnych systemów prawnych i ma być

222A. Kalisz-Prakopik, L. Leszczyński, Zasady prawa w stosowaniu…, s. 28. 223

Zob. Wyrok TSUE z 4 lutego 1959 r. w sprawie C-1/58 Storck przeciwko Haute autorité, ECR 00043; Wyrok TSUE z 15 lipca 1960 r. w sprawach połączonych C-36-38 i C-40/59 Ruhrkohlenverkaufsgesellschaften, "Präsident", "Geitling", "Mausegatt", i I. Nold KG przeciwko Wysokiej Władzy EWWiS., ECR s. 00857. 224

Zob. Wyrok TSUE z 20 marca 1959 r., C-18/57 Nold przeciwko Haute autorité, ECR 1959, s. 00089; Wyrok