Zasady prawa w koncepcji prawa Ronalda Dworkina

wywodzenia rodowodu zasad prawa z reguły uznania może dotyczyć jedynie tych zasad, które nie mają własnej reguły uznania, czyli takich, które często są krótkotrwałe lub zmieniane oraz rozpoznawane jedynie przez długotrwałą praktykę systemu dostarczającego ich najlepszego uzasadnienia⁴⁰. Hart dopuszcza kryterium interpretacyjnebędące jednym z warunków reguły uznania zasad prawa. Argumentuje to tym, że wnioskowanie o zasadzie jako pasującej do systemu prawa i go uzasadniającej wymaga ustalenia stanu prawnego, do którego dana zasada się odnosi.To z kolei obliguje do interpretacji prawa i ustalenia dla jego przepisów reguł uznania. Zatem zasady mają oparcie w regułach uznania norm, które uzasadniają41

.

4. Zasady prawa w koncepcji prawa Ronalda Dworkina

Teoria zasad prawa autorstwa ucznia Herberta Lionela Adolphusa Harta amerykańskiego filozofa prawa Ronalda Dworkina oceniana jest jako śmiała próba przeciwstawienia się pozytywistycznej koncepcji prawa jego nauczyciela42. Jej główną wartością jest stworzenie modelu prawa łączącego w sobie zalety koncepcji prawnonaturalnych i pozytywistycznych⁴³.

W stworzonej przez siebie koncepcji prawa Dworkin zakwestionował zasadność jego rozpoznawania na podstawie reguł uznaniarozumianych jako normy społeczne, którymi posługują się sędziowie. Koncepcja prawa stworzona przez Dworkina opiera się na

rozszerzeniu granic pojęcia normy i rozmyciu granic prawa i moralności44

. Dla Dworkinowskiej koncepcji prawa oprócz zwykłych norm prawnychkluczowe znaczenie ma rozróżnienie norm o charakterze bardziej ogólnym, tj. zasad prawa45

. Teoria ta opiera się na założeniu, że prawo składa się głównie z reguł, które według naszego nazewnictwa można określić mianem zwykłych norm prawa niewykazujących cech zasad prawa. Podstawą sformułowania tej tezy było stwierdzenie Dworkina, że w praktyce występują tzw. trudne sprawy, które nie mogą być rozstrzygnięte wyłącznie w świetle postanowień reguł, gdyż na ich podstawie można uzyskać więcej niż jedno rozwiązanie. Jako przykład Dworkin wskazał sprawę Riggs przeciwko Palmer, w której sąd amerykański pod koniec XIX w.miał orzec o

40M.Korycka-Zirk, Teorie zasad prawa…, s. 45.

41M.Korycka-Zirk, Reguły prawne jako istota pojęcia prawa w ujęciu H.L.A. Harta,„Studia Iuridica Toruniensia” 2010, t.6, s. 95.

42Por. S. Tkacz, O zintegrowanej koncepcji zasad prawa w polskim prawoznawstwie, Toruń 2014, s. 35.

43W dalszej części pracy prezentowana koncepcja Ronalda Dworkina została przedstawiona na podstawie opracowania M. Dybowski,Ronalda Dworkina koncepcja zasad prawa, RPEiS 2001, nr 3, s. 99, chyba że z przypisów będzie wynikało inaczej.

44M. Zirk-Sadowski, Wprowadzenie do filozofii …, s. 167. 45

41 tym, czy spadkobiercą może być osoba, która zabiła spadkodawcę w celu uzyskania spadku. Orzeczenie to zapadło w stanie prawnym, w którym nie przewidziano możliwości pozbawienia takiej osoby prawa do dziedziczenia. W sprawie tej sąd, odwołując się do celów, jakie stawiał przed sobą ustawodawca tworząc przepisy prawa spadkowego, orzekł, że sprawca śmierci spadkodawcy działający bezpośrednio w celu uzyskania spadku nie może być spadkobiercą. Podstawą tego orzeczenia była wywiedziona przez sąd zasada, według której nikt nie może czerpać korzyści z wyrządzonego przez siebie zła46

.

W koncepcji prawa Dworkina w trudnych sprawach organy stosujące prawo mają obowiązek posłużyć się zasadami prawa i na ich podstawie znaleźć jak najlepsze rozstrzygnięcie. Zadaniem tych organów jest poszukiwanie jak najlepszego rozstrzygnięcia sprawy. Jego zdaniem sędziowie na przestrzeni czasu stosują prawo w taki sposób, że do poszukiwań najlepszych rozwiązań spraw prowadzonych przez nich już wcześniej dodają własny wkład w tym zakresie. Poszukując najlepszych rozstrzygnięć, stosują niebędące regułami zasady.

Zasady (principles) są to normy oparte na moralności, których obowiązywanie wynika z instytucjonalnej historii danej społeczności47

rozumianej jako dorobek społeczeństwa w postaci jego praw, instytucji i podstawowych zasad politycznych. Według Dworkina zasady dotyczą zagadnień stanowiących podstawy systemu prawa, mających większą wagę niż te podpadające pod reguły, i z tego powodu uzyskują pierwszeństwo w stosowaniu przed regułami. Zasady i polityki nie tworzą podziału rozłącznego, dlatego w systemie prawa mogą występować dyrektywy mające cechy obydwu tych kategorii. Sam Dworkin, odróżniając zasady od reguł, posługuje się pojęciem zasad w szerokim ujęciu, które obejmuje również inne standardy niż zasady sensu stricto48

.

Rozstrzygnie spraw trudnych wymaga od organu stosującego prawo odwołania się do standardów ogólnych niebędących regułami i wydania rozstrzygnięcia, które będzie najbardziej pasowało do tradycji prawnej danego społeczeństwa. Rozstrzygnięcie to musi być oparte na najmocniej uzasadnionej interpretacji tej tradycji, asędzia, dążąc do ustalenia jej treści, ma obowiązek odwołać się do innych decyzji z zakresu stosowania prawa, które zapadały w podobnych sprawach, i ustalić, jakie reguły lub zasady stanowiły podstawy tych

46Zob. M. Pełka, Konflikt uprawnień w teorii prawa Ronalda Dworkina, Warszawa2012, s. 22 i n.; Z. Tobor, W poszukiwaniu intencji prawodawcy, Warszawa 2013, s. 67–70. Tobor w powołanej pracy wskazuje, że w Polsce wystąpiła podobna sprawa, w której zabójca wystąpił o przyznanie mu renty rodzinnej po zamordowanej osobie. Obowiązujące prawo nie przewidywało takiego przypadku jako sytuacji, w której renta nie przysługuje. Sąd odmówił przyznania renty, opierając swoje rozstrzygnięcie na prawie natury i zasadach konstytucyjnych. 47M. Korycka-Zirk, Teorie zasad prawa…, s. 62.

42 rozstrzygnięć. Podmiot ten w tym procesie musi dążyć do wydania decyzji zgodnej z obowiązującą kulturą prawną i teoriami politycznymi, uwzględniającej założenia danego systemu prawa, które wyrażane są przez zasady prawa.

Różnica między regułami i zasadami ma charakter logiczny i polegana odmiennym funkcjonowaniu obu tych rodzajów norm w procesie stosowania prawa⁴⁹. W tym miejscu należy podkreślić, że zdaniem Dworkina zasady zawsze stanowią obowiązujące normy prawne będące częścią systemu prawnego, które sądy powinny uwzględniać przy podejmowaniu decyzji i rozstrzyganiu sporów. Odstępstwo od nich może być podstawą stwierdzenia wadliwości rozstrzygnięcia, przy podejmowaniu którego je pominięto50. Podział na reguły i zasady opiera się na następujących kryteriach: sposobie, w jaki wywierają skutki prawne, doniosłości i sposobie rozstrzygania kolizji norm.

Skutki prawne reguł występują według wzorca „wszystko albo nic” (all or nothing), co oznacza, że organ stosujący prawo – po stwierdzeniu, że jakiś stan faktyczny mieści się w zakresie hipotezy reguły – ma obowiązek określić skutki prawne tego stanu zgodnie z treścią reguły. W takiej sytuacji ma ona pełne zastosowanie i organ nie ma wpływu na zakres jej zastosowania. Istotą stosowania reguły jest ustalenie, czy w sprawie wystąpił stan faktyczny opisany w jej hipotezie, a ocena zakresu zastosowania reguły wymaga zawsze stwierdzenia, czy stosuje się ją w całości do danego stanu faktyczne czy też nie i wykluczone jest jakieś gradacja stosowania reguły⁵¹. Reguły mają ściśle określony zakres stosowania. Jeżeli występują wyjątki od reguł, to są one precyzyjnie określone w innych regułach i można wskazać ich konkretną liczbę. Regułę podlegającą zastosowaniu w danej sprawie tworzy reguła, której hipoteza obejmuje stan faktyczny występujący w tej sprawie, oraz wyjątki od tej reguły, jeżeli takowe występują.

W inny sposób sytuację prawną adresata norm prawa kształtują zasady, które działają według wzorca „mniej lub bardziej” (more or less). Zasady jako pewne ogólne wskazówki postępowania, wzorce do spełnienia, stanowią jeden z argumentów w dyskursie prawniczym. Te ich cechy sprawiają, że nie określają w sposób definitywny skutków prawnych spełnienia przesłanek ich zastosowania. W tym wyraża się m.in. ich ogólność. Ogólny charakter zasad sprawia, że przy rozstrzyganiu danej sprawy należy rozważać stopień spełnienia zasady w badanej sprawie. zawsze trzeba je uwzględniać przy rozstrzyganiu danej sprawy. Konsekwencją tego jest konieczność wzięcia pod uwagę zasady prawa przy rozstrzyganiu

49M. Pełka, Konflikt uprawnień…, s. 26. 50S. Tkacz, O zintegrowanej koncepcji…, s. 37. 51

43 sprawy zasady, gdy w sprawie wystąpi sytuacja objęta zakresem tej zasady prawa. Jednakże należy ją traktować jako rację argumentacyjną, która nie przesądza w sposób kategoryczny o kształcie decyzji organu stosującego prawo, gdyż w procesie stosowania mogą także występować inne zasady, które w danej sytuacji także mogą mieć zastosowanie. W takiej sytuacji dojdzie do przeważenia jednych zasad nad innymi zasadami, wskutek czego zasady te nie znajdą w ogóle zastosowania lub zastosowanie w ograniczonym zakresie. O tym, że dana zasada uzyska pierwszeństwo stosowania w sprawie, przed innymi równieżdo niej pasującymi, decydują indywidualne okoliczności sprawy. Przeważenie zasady w danej sprawie nie oznacza, że będzie ona miała pierwszeństwo w stosowaniu przed innymi zasadami we wszystkich takich samych sprawach. W innych sprawach zasada, która uzyskała prymat może, zależnie od okoliczności zostać przeważona przez inną zasadę. Jednakże w innych sprawach zasady przeważone mogę mieć zastosowanie i przeważyć nad innymi dając podstawy do sformułowania rozstrzygnięcia sprawy przez organ stosujący prawo. Zasada może znaleźć zastosowanie w sprawie w pewnym tylko zakresie, który może zostać ograniczony koniecznością uwzględnienia przy rozstrzygnięciu sprawy także innej zasady. Te cechy zasad powodują, że są one uznawane za normy niekonkluzywne (podważalne)52

. Zasady z uwagi na ich model stosowania nie mają wyjątków, lecz zasady przeciwne (konkurujące).

Kryterium rozróżnienia reguł i zasad jest ich doniosłość (waga). Zasady w odróżnieniu od reguł mają doniosły charakter i wymiar wagi. Waga zasady decyduje o możliwości jej zastosowania do rozstrzygnięcia konkretnej sprawy. Źródłem wagi zasad jest ich instytucjonalne poparcie, które głównie czerpie swą moc z ilości wskazań i odwołań w aktach pochodzących od instytucji prawnych53

. Waga zasad nie jest tożsama z ich obowiązywaniem, a jej ustalenie jest trudne, niedające się ująć w prosty wzorzec. Zasady mają różną wagę, są względne i zależą od okoliczności mających wpływ na stwierdzenie, że w danej sprawie powinna przeważyć dana zasada. Okoliczności te mogą sprawić, że dla rozstrzygnięcia sprawy konieczne się stanie zastosowanie kretnej zasady prawa. Wówczas możemy mówić, że w danej sprawie zasada ta zyskała wagę tak doniosłą, że miała ona wpływ na określenie sytuacji prawnej stron stosunku prawnego. Zasady w procesie stosowania prawa podlegają ważeniu, które polega na ustaleniu przesłanek przemawiających za zastosowaniem danej zasady w sprawie przed innymi zasadami. Wybór zasady najbardziej pasującej do

52G. Maroń, Zasady prawa.Pojmowanie i typologie a rola w wykładni i orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, Poznań 2011, s. 31–32.

44 rozstrzygnięcia sprawy wymaga ważenia zasad mogących mieć w niej zastosowanie. Ważenie jest procesem zmierzającym do poszukiwania racji argumentacyjnych opartych na zasadzie, które najlepiej uzasadnią rozstrzygnięcie podjęte w sprawie. Należy odróżnić doniosłość zasad od funkcji pełnionych przez reguły w systemie prawa. Wszystkie reguły, niezależnie od pełnionych funkcji, mają jeden ściśle określony model stosowania, który wyraża się w obowiązku zastosowania reguły do stanu faktycznego opisanego w jej hipotezie. Reguły nie podlegają ważeniu – wszystkie są jednakowo ważne, jeżeli spełnione są przesłanki ich stosowania.

Kolejnym kryterium rozróżnienia zasad i reguł jest kolizja norm. Kolizja reguł ma miejsce wtedy, gdy dwie reguły przewidują wykluczające się konsekwencje prawne – wówczas nie mogą być one uznane za obowiązujące, ponieważ reguły obowiązują z

jednakową mocą54

. W kontekście postulatu spójności i niesprzeczności systemu prowadzi to do tego, że konieczna jest eliminacja (derogacja) jednej z pozostających w kolizji reguł. W takim przypadku kolizje te są rozstrzygane przy pomocy metareguł (reguły kolizyjne pierwszego i drugiego stopnia), które pozwalają na stwierdzenie, że w danej sprawie reguła nie ma w ogóle zastosowania. Kolizja reguł może być też rozstrzygnięta przez odwołanie się do zasad stanowiących uzasadnienie funkcjonowania tych reguł – wygra ta reguła, która potwierdzona jest przez zasadę o większej wadze lub doniosłości. Rozstrzygnięcie konfliktu reguł odbywa się poza samymi regułami pozostającymi w konflikcie, poprzez odniesienie się do innych norm, a także zasad je wspierających⁵⁵. Konflikt reguł prowadzi zawsze do stwierdzenia, że któraś z nich jest nieważna.

Konflikt zasad występuje wtedy, gdy w sprawie za relewantne uznawane są dwie lub więcej zasad i rozstrzygnięcia wynikające z zastosowania każdej z nich nie mogą być wzajemnie pogodzone. W takim przypadku sąd ma obowiązek dokonać ważenia zasad w celu ustalenia tej zasady, która w danej sprawie będzie miała zastosowanie. Zatem konflikt zasad rozstrzygany jest na podstawie samych zasad i jego rozstrzygnięcie nie prowadzi do stwierdzenia, że któraś z nich jest nieważna. Konflikt wygrywa ta zasada, która ma mocniejsze instytucjonalne uzasadnienia zastosowania w danej sprawie.

W praktyce czasami trudno odróżnić zasady od reguł. Problem ten występuje w sytuacji, gdy reguły posługują się pojęciami nieostrymi, np. „niedbalstwo”, „należyta staranność”, „ważny interes”. Ich użycie nie zmienia jednak reguł w zasady, gdyż nadal zachowują one swoje opisane wcześniej cechy odróżniające je od zasad. Interpretacja reguł

54J. Stelmach, R. Sarkowicz, Filozofia prawa XIX i XX wieku, Kraków 1998, s. 53. 55

45 często odbywa się w kontekście wspierających je zasad. Racjonalny ustawodawca powinien wprowadzać do sytemu reguły zgodne in abstracto z zasadami. Okoliczność występowania niezgodności reguł z zasadami świadczy o tym, że ustalenie znaczenia reguł i zasad in

abstracto stwarza poważne trudności i nie zawsze jest możliwe⁵⁶. Konflikt reguł z zasadami nie oznacza konfliktu wagi tych norm, gdyż – jak już wskazano – reguły nie mają wagi w takim znaczeniu jak waga zasad, lecz konflikt reguły i wspierających ją zasad z inną zasadą lub zasadami. Zatem istotą tego konfliktu jest konkurowanie zasad.

W ujęciu Dworkina podstawą obowiązywania reguł jest ich pochodzenie od instytucji uprawnionych do tworzenia prawa. Reguły obowiązują w wyniku uchwalenia przez organ

ustawodawczy lub poprzez ich sformułowanie w orzeczeniu precedensowym.

Skutkiemstwierdzenia obowiązywania reguły jest obowiązek akceptacji wynikających z niej

konsekwencji prawnych⁵⁷. Zdaniem Dworkina zasady prawa są normami prawnymi nie dzięki

regule uznania, lecz poprzez autorytet tych zasad, który wynika z instytucjonalnego poparcia i ich treści. Treść zasad wiąże je z moralnością polityczną, którą według naszego tradycyjnego nazewnictwa można interpretować jako kulturę prawną społeczeństwa, tradycję prawa oraz wartości rozwijane przez społeczeństwo za pomocą prawa. Moralność polityczna jest źródłem „zasadniczości” zasad, dla których nie można znaleźć prostego uzasadnienia w regułach, np. zasada według której nikt nie powinien czerpać korzyści z własnych zachowań niezgodnych z prawem. Ujmowanie niektórych zasad w tekstach aktów prawnych oznacza uznanie autorytetu tych zasad, jednakże nie oznacza to, że zasady te zyskały status norm prawnych przez zadziałanie w stosunku do nich reguły uznania. W tym wypadku ujęcie reguły w akcie prawa wskazuje tylko na potwierdzenie „zasadniczości” danej normy, która swoją moc instytucjonalną nadal czerpie z moralności politycznej. Ujęcie zasady w tekście aktu prawnego może upodobnić ją do reguły. Należy podkreślić, że nazwanie w tekście prawnym normy zasadą prawa w sytuacji, gdy norma ta nie będzie spełniać powyżej przedstawionych cech zasady prawa, będzie skutkować tym, że w procesie stosowania prawa norma ta nie będzie zasadą.

Źródłem obowiązywania zasad według Dworkina są: 1) wcześniejsze decyzje sądowe, w których zasady te powołano jako podstawy rozstrzygnięcia określające zakres, wagę i sposób interpretacji tych zasad, 2) mające charakter twierdzeń indukcyjnych oficjalne wypowiedzi organów władzy publicznej (legislatywy, sądów, organów władzy wykonawczej, agencji rządowych), wskazujące na funkcjonowanie zasad prawa, 3) występujące w

56Tamże, s. 69.

46 społeczeństwie lub jego reprezentatywnej części przekonanie o funkcjonowaniu konkretnych zasad prawa⁵⁸.

Z uwagi na to, że zasady nie obowiązują w taki sposób jak reguły, nie mogą być też tak jak reguły zmienione lub uchylone. W przypadku zasad prawa może dojść do zmniejszenia doniosłości albo upadku danej zasady prawa, które skutkować będą raczej zmniejszeniem poczucia stosowności tej zasady niż jej anulowaniem59

.

Oprócz zasad prawa występują wymogi polityki prawnej (policy), które są dyrektywami ogólnymi postępowania stawiającymi przed prawem cele do osiągnięcia. Cele te mają charakter polityczny, np. zwiększenie bezpieczeństwa obywateli, postęp gospodarczy, ochrona miejsc pracy, usprawnienie funkcjonowania administracji. Zasady są natomiast standardami, które obowiązują nie z uwagi na założenia polityczne, lecz ze względu na postulaty płynące z moralności, np. wymogi sprawiedliwości, bezstronności, uczciwości. Zasady są wypowiedziami opisującymi uprawnienia przysługujące podmiotom prawa, natomiast wymogi polityki prawnej są wypowiedziami opisującymi cele prawa. Na podstawie zasad prawa można żądać określonego zachowania od innych podmiotów. Takiego żądania nie można oprzeć na politykach prawnych60

.

Istotnym zagadnieniem w Dworkinowskiej teorii zasad prawa jest rozstrzyganie trudnych spraw, czyli takich, które nie mogą być rozstrzygnięte wyłącznie na podstawie obowiązujących reguł. Sytuacja taka ma miejsce, gdy brakuje reguły obejmującej swym zakresem określony stan faktyczny będący przedmiotem sprawy sądowej, a także wtedy, gdy istniejące reguły obejmujące ten stan nie pozwalają sformułować jednoznacznego rozstrzygnięcia. Dworkin nie zgadza się z pozytywistycznym twierdzeniem, że otwarta tekstowość reguł sprawia, że nie ma podstaw prawnych do rozstrzygnięcia spraw, co zmusza sędziego do orzekania w ramach swobodnego uznania itworzenia nowego prawa. Zdaniem Dworkina w takich sprawach istnieje jedyne słuszne rozstrzygnięcie oparte na prawie, a sędziowie muszą odnaleźć jego podstawę. Cel ten można osiągnąć, posługując się zasadami prawa, które mają ogólny charakter i pozwalają na odczytanie, jaka byłaby wola ustawodawcy, gdyby tworzył on przepis nadający się do rozstrzygnięcia trudnej sprawy. Wolę tę można poznać na podstawie moralności politycznej odczytywanej z decyzji stosowania prawa, poglądów organów stosujących i stanowiących prawo oraz z wypowiedzi doktryny. Wola ta sama w sobie stanowi prawo pozwalające sędziemu sformułować normę

58Tamże, s. 34. 59Tamże, s. 35. 60Tamże, s. 41.

47 rozstrzygającą trudną sprawę. Zatem sędzia, działając w warunkach dyskrecjonalizmu sędziowskiego, działa w warunkach uznania związanego prawem. Dworkin odrzuca więc tezę o dyskrecjonalności w mocnym znaczeniu, według której sędzia rozstrzyga sprawy bez podstawy prawnej w sytuacji, gdy żadna ze stron nie ma prawa do określonego rozstrzygnięcia sprawy. Sędzia musi rozumieć, czego w takich sprawach wymagają zasady prawa, przede wszystkim te niewyrażone wprost w tekście aktów prawnych. Problemem jest tylko brak metody odkrycia jedynego słusznego rozstrzygnięcia, gdyż często wśród sędziów nie mazgody co do sposobu rozstrzygnięcia trudnych spraw⁶¹. Problemem są także uwarunkowania orzekania powodujące niemożność osiągnięcia wśród sędziów zgody co do sposobu rozstrzygnięcia62

.

Przyjęcie tezy o braku jedynego słusznego rozstrzygnięcia w ocenie Dworkina oznaczałoby odrzucenie jego tezy o prawach, która sprowadza się do stwierdzenia, że orzeczenia sądowe realizują prawa polityczne. Jednym z nich jest prawo jednostki do wygrania procesu w konkretnej sprawie. Brak jedynego słusznego rozstrzygnięcia skutkowałby brakiem prawa do wygrania procesu63. Teza ta jest konsekwencją założenia o zupełności systemu prawa.

W poszukiwaniu jedynego słusznego rozstrzygnięcia sędziowie tak muszą interpretować ustawy, aby odnajdywaćw nich nie przekonania i intencje osób je tworzących i uchwalających, lecz poszukiwać przekonań politycznych, które ukazałyby interpretowaną ustawę w jak najlepszym świetle na tle ogólnej historii politycznej64. To samo dotyczy aktów praktyki prawniczej. Szukanie najlepszego uzasadnienia dla tych przejawów działalności prawniczej jest tworzeniem ocen wartościujących, pozwalających znaleźć instytucjonalne uzasadnienie dla poszukiwanego przez sędziego uprawnienia⁶⁵. Oznacza to, że w procesie odnajdywania prawa sędziowie muszą sięgać do zasad prawa opartych na moralności politycznej obowiązującej w danym społeczeństwie, które stworzyło system prawa, a w ramach którego sędziowie poszukują rozwiązania trudnej sprawy. Przekonanie Dworkina o jedności społeczeństwa i prawa pozwala uznać moralność polityczną społeczeństwa za źródło pochodzenia zasad prawa.

Zdaniem Dworkina uwzględnienie w systemie prawa zasad prawa stwarza