Kwestia ceny a baśń Żelazne trzewiczki

Podczas gdy Ziarno prawdy jest przykładem przetworzenia całej baśni, niektóre opowiadania Sapkowskiego zawierają jedynie zapożyczony baśniowy motyw, wokół którego zostaje zbudowana dalsza opowieść. Dzieje się tak w przypadku Kwestii ceny oraz Krańca świata. Opowiadanie Kwestia ceny najczęściej kojarzy się z baśnią braci Grimm o księciu zaklętym w żabę (zob. Gemra 2001: 180).

Można je też jednak zestawić z utworem Januszewskiej pt. Żelazne trzewiczki (Januszewska 1952: 67–85), który jest polską – choć znacznie różniącą się od niemieckiej – wersją tej baśni, czerpiącą z rodzimego folkloru i osadzoną w wiejskich realiach²¹.

U Januszewskiej główną bohaterką jest córka gospodarza, Jasna. Usi-łuje ona zaczerpnąć ze studni wodę dla chorego ojca, jednak woda żąda, by w zamian dziewczyna została jej żoną. Jasna zgadza się, po czym o północy do jej chaty puka „krówka, cała od blasku srebrzysta” (Januszewska 1952: 72), która zamienia się w młodzieńca i przyznaje, że jest tym, kto poprosił Jasną o rękę, gdy przyszła do studni. Przed świtem bohater ponownie przybiera krowią postać i odchodzi. Powtarza się to każdej nocy, aż do chwili, gdy sio-stra Jasnej, by odkryć sekret młodzieńca, wrzuca do pieca jego krowią skórę.

Wtedy bohater wyjawia, że w postaci krówki więzi go czar, który wkrótce przestałby działać, ale ponieważ jego tajemnica została odkryta, musi on udać się na służbę do złej wiedźmy. Dalsza część baśni to podróż Jasnej, która wkłada żelazne trzewiczki i udaje się na poszukiwanie młodzieńca. Po wielu perypetiach dociera do miejsca, gdzie przebywa jej narzeczony, a łącząca ich miłość powoduje, że czar wiedźmy traci moc i bohater może powrócić z Jasną do domu.

Kwestia ceny zostaje osnuta wokół głównego motywu tej baśni, a więc pojawienia się tajemniczego przybysza, którego w zwierzęcym ciele więzi

20 Jak twierdzi Katarzyna Kaczor, „[n]a skutek „urealnienia” baśni niemożliwe staje się poko-chanie Bestii przez człowieka, ponieważ ludzie, sugerując się pozorami, nie potrafią dostrzec prawdy i pokochać pomimo odstręczającej powierzchowności. […] tylko bestia jest w stanie pokochać Bestię, nie dostrzega bowiem jej odmienności, będącej zwykle powodem odrzucenia”

(Kaczor 2006: 120). Warto też wspomnieć, że podobny motyw miłości dwóch „bestii” pojawia się też we wspomnianej Córce Rappacciniego, gdzie piękna Beatrice o trującym oddechu może obcować jedynie z Giovannim, który tak samo jak ona staje się potworem uodpornionym na truciznę i niebezpiecznym dla innych żywych istot. Jednak Beatrice płaci za to życiem, wypijając antidotum od Giovanniego, które okazuje się dla niej zabójcze.

21 Tak jak u braci Grimm, w Żelaznych trzewiczkach pojawiają się motywy: 1) studni, do której zagląda protagonistka; 2) obietnicy poślubienia tego, kto pomaga jej zaczerpnąć wody (u braci Grimm: wydobyć ze studni zabawkę – złotą kulę); 3) przybycia do protagonistki oblu-bieńca zamienionego w zwierzę, który nie ujawnia swojej prawdziwej tożsamości i oczekuje dotrzymania obietnicy; 4) zdjęcia klątwy z bohatera i jego ślubu z protagonistką.

162

klątwa. Sapkowski swoje opowiadanie obleka jednak w stereotypowy gotycki kostium, gdyż akcja utworu rozgrywa się na zamku w Cintrze, który – jak dowiaduje się wiedźmin – jest nawiedzony: „Straszydło. Mówią, małe garbate, kolczaste jak jeż. Nocą po zamku łazi, brzęka łańcuchami. Pojękuje i stęka w komnatach” (Sapkowski 2000b: 125). Sekret „zjawy” zostaje odkryty w czasie uczty, podczas której zalotnicy ubiegają się o rękę królewny Pavetty, a dołącza do nich tajemniczy rycerz, odmawiający odkrycia swojej twarzy przed północą. Gdy nadchodzi odpowiedni moment, zebranym ukazuje się oblicze bohatera – „potworny pysk” (Sapkowski 2000b: 158) Jeża, który wraz z wybiciem północy odzyskuje ludzkie oblicze. Motyw ten ma więcej wspólnego właśnie z Żelaznymi trzewiczkami niż z baśnią braci Grimm, gdyż u Sapkowskiego postać nieznajomego także podlega ściśle ustalonym ogra-niczeniom: od północy do świtu jest on normalnym człowiekiem, natomiast za dnia Jeżem, który swoim wyglądem przeraża otoczenie. W opowiadaniu jest on także ofiarą klątwy, jednak – inaczej niż w utworze Januszewskiej – nie wie, kto i dlaczego ją na niego nałożył. Trzeba też zaznaczyć, że w Kwestii ceny bohater ten zostaje przedstawiony nieco inaczej niż w baśni, i nie chodzi tu jedynie o to, w jakie zwierzę zamienia się o świcie. Podczas gdy u Janu-szewskiej przybiera on postać łagodnej krówki, budzącej raczej ciekawość niż strach protagonistki²², tutaj Jeż jest kolejnym z potworów, które licznie występują w opowiadaniach Sapkowskiego. Mroczny klimat opowiadania zostaje więc w ten sposób podtrzymany, a nawet wzmocniony. Budzące grozę

22 Podobnie w baśni braci Grimm pojawiająca się żaba nie przeraża swoim wyglądem, a w królewnie budzi nie tyle strach, co raczej odrazę; zob. Grimm, Grimm 1982: 19–22.

Ilustracja 14. Ilustracja Olgi Siemaszko do baśni Hanny Januszewskiej pt. Żelazne trzewiczki. Źródło: Januszewska 1952: 69

1. „Ostatnie życzenie” i „Miecz przeznaczenia” 163

pojawienie się bohatera na uczcie dałoby się bowiem porównać z ukazaniem się przerażającej zjawy w powieści gotyckiej, zwłaszcza że Jeż początkowo skrywa swoje oblicze, tym bardziej niepokojąc biesiadników.

Z baśnią Januszewskiej opowiadanie Sapkowskiego łączy też kwestia relacji między Pavettą a Jeżem. Tak samo jak w Żelaznych trzewiczkach, bohaterka jest tu przyrzeczona nieznajomemu, chociaż obietnica ta nie pochodzi, jak w baśni, od niej samej, a od jej ojca, który niegdyś w rewanżu za wyświadczoną przez Jeża pomoc zgodził się przekazać mu to, czego nie spodziewa się zastać w domu – a czym okazała się nowonarodzona córka²³. Warto jednak podkreślić, że – podobnie jak u Januszewskiej – bohaterka dobrowolnie przystaje na potajemne schadzki z zaczarowanym nieznajomym²⁴, o czym po fakcie dowiadują się goście zebrani na uczcie, a w końcu postana-wia oddać mu rękę. Tym samym klątwa zostaje zdjęta, jednak zakończenie opowiadania nie jest tak jednoznaczne jak w przypadku baśni, gdzie nic nie przesłania szczęścia pary protagonistów. U Sapkowskiego historia ta zata-cza krąg, gdy wiedźmin, powołując się na kwestię przeznaczenia, w zamian za uratowanie życia Jeżowi upomina się o przekazanie mu tego, co bohater już posiada, a o czym nie jeszcze nie wie – i oczywiście chodzi tu o dziecko, którego oczekuje Pavetta.

Wzmianki o roli przeznaczenia, które często pojawiają się w utworach o wiedźminie, są tym, co odróżnia opowiadanie Sapkowskiego od baśni i co nadaje tej historii mroczny wydźwięk. O ile w utworze Januszewskiej poszcze-gólne zdarzenia są w większości konsekwencją decyzji bohaterów²⁵, o tyle w Kwestii ceny niemal wszystko, co się dzieje, to właśnie wynik działania przeznaczenia, będącego nieznaną siłą, która steruje poczynaniami postaci, i – jak zostaje podkreślone w opowiadaniu – jest potężniejsza „od królewskiej woli” (Sapkowski 2000b: 138). Dlatego też nawet gdy Pavetta dobrowolnie postanawia pozostać z Jeżem (tylko za jej zgodą może być wypełnione Prawo Niespodzianki), już po chwili przeznaczenie daje o sobie znać, przekazując wiedźminowi prawo do jej jeszcze nienarodzonego dziecka. Również Geralt, upominając się o „niespodziankę”, zapowiada, że wróci do Cintry, by przekonać się, czy przeznaczenie było dla niego łaskawe. Zatem podczas gdy w Żelaznych trzewiczkach finał baśni to po prostu pochwała dobroci Jasnej i jej wierności danemu słowu, w zakończeniu Kwestii ceny pojawia się zupełnie inne

prze-23 Jest to nawiązanie do odrębnej baśni o dziecku-niespodziance, gdyż, jak wskazuje Anna Gemra, „Sapkowski nigdy nie poprzestaje na przywołaniu wyłącznie jednej opowieści źródlo-wej. Korzeni tego tekstu można poszukiwać również w baśni Antoniego Glifiskiego O dobrym kmiotku, jego synu Niespodzianku i o Madeju. W obu osią fabularną jest Prawo Niespodzianki, polegające na tym, że uratowana z ciężkiej opresji osoba dobrowolnie przyrzeka wybawcy, że odda mu to, co zastanie po powrocie do domu, a czego się nie spodziewała. W ten sposób ma się zrealizować przeznaczenie” (Gemra 2001: 180).

24 Zupełnie inaczej niż w baśni braci Grimm, gdzie królewna nie ma zamiaru spełnić obietnicy i odrzuca towarzystwo żaby, jednak zostaje zmuszona do tego, by z nią przebywać.

25 Jasna postanawia złożyć obietnicę wodzie, dotrzymać jej i spotykać się z zaczarowanym młodzieńcem, a także wyruszyć na jego poszukiwania.

164

słanie, typowe dla romantycznego postrzegania rzeczywistości. Bohatero-wie nie mają większego wpływu na swoje życie, są w istocie marionetkami, podlegającymi tajemniczej mocy, określanej przez Geralta jako „ślepy los”

(Sapkowski 2000b: 149), który decyduje o ich szczęściu lub klęsce. Świat przedstawiony w opowiadaniu jest więc o wiele bardziej skomplikowany niż w baśni, a kwestia nagrody otrzymanej za czynione dobro czy kary poniesionej za zło przestaje być oczywista i jednoznaczna.