Ziarno prawdy a baśń O córce kupca i o potworze

Baśń Januszewskiej pt. O córce kupca i o potworze (Januszewska 1952: 49–65) to polska wersja Pięknej i Bestii, której fabułę można streścić w kilku zdaniach.

Bogaty kupiec obiecuje przywieźć swojej najmłodszej córce kwiat z zamorskiej podróży. Kiedy wraca do domu, opowiada, jak stał się rozbitkiem i trafił do zaczarowanego zamku potwora o ludzkiej postaci i rybim bądź jaszczurzym pysku. Kupiec zerwał kwiat z jego ogrodu, za co – by ocalić życie – musi oddać bestii najmłodszą córkę. Chcąc uratować ojca, dziewczyna zgadza się zamiesz-kać w zamku potwora. Ten zdradza jej, że dawniej był morskim rozbójnikiem, na którego pewien obrabowany rybak rzucił czar. Córka kupca, przez wzgląd na dobroć potwora, żałującego swoich czynów, postanawia z nim pozostać, a wtedy czar przestaje działać i bestia odzyskuje ludzką postać.

11 Warto zaznaczyć, że nawiązaniem do romantycznego sposobu tworzenia opowieści są też u Sapkowskiego motta (w romantycznej literaturze stanowiące istotną część utworu), choć pojawiają się one nie w opowiadaniach, ale dopiero w pięciotomowej sadze o wiedźminie.

Co więcej, autor często zapożycza je z podobnych źródeł, co romantycy (folklor, baśnie, Biblia, literatura średniowieczna, twórczość Goethego) lub z samej literatury romantycznej (Edgar Allan Poe). Na temat roli motta w cyklu o wiedźminie zob. Roszczynialska 2009: 51–77; o mot-tach w kontekście romantyzmu zob. szczególnie Roszczynialska 2009: 53–54.

12 To z kolei zbliża opowiadania Sapkowskiego do amerykańskich utworów romantycznych, które niekiedy są prozatorskimi wersjami starych legend, ballad i podań; por. np. twórczość Washingtona Irvinga, przekształcającego w humorystyczne opowiadanie niemiecką balladę o Lenorze.

156

Ilustracja 13. Ilustracja Olgi Siemaszko do baśni Hanny Januszewskiej pt. O córce kupca i o potworze. Źródło: Januszewska 1952: okładka

1. „Ostatnie życzenie” i „Miecz przeznaczenia” 157

W Ziarnie prawdy ten baśniowy schemat nie tylko jest odwrócony¹³, podobnie jak miało to miejsce w Wiedźminie, lecz także baśń zostaje ujęta w klamrę zupełnie nowej opowieści w melancholijnym klimacie czarnego romantyzmu. Podróżnikiem jest tu nie kupiec, a wiedźmin, który przemie-rzając las, dokonuje makabrycznego odkrycia, wieszczonego przez „gotycką”

i złowrogą naturę:

[…] Po drugiej stronie był brzozowy zagajnik, za nim duża polana, wrzosowisko i wiatrołom, wyciągający w górę macki poplątanych gałęzi i korzeni.

Ptaki, spłoszone pojawieniem się jeźdźca, wzbiły się wyżej, zakrakały dziko, ostro, chrapliwie.

Geralt od razu zobaczył pierwsze zwłoki – biel baraniego kożuszka i matowy błękit sukni wyraźnie odcinały się od pożółkłych kęp turzycy. Drugiego trupa nie widział, ale wiedział, gdzie leży – położenie zwłok zdradzała pozycja trzech wilków, które patrzyły na jeźdźca spokojnie, przysiadłszy na zadach. […]

Kobieta w kożuszku i błękitnej sukni nie miała twarzy, gardła i większej części lewego uda. Wiedźmin minął ją, nie schylając się.

Mężczyzna leżał twarzą ku ziemi. Geralt nie odwracał ciała, widząc, że i tu wilki i ptaki nie próżnowały. Nie było zresztą potrzeby dokładniejszego oglą-dania zwłok – ramiona i plecy wełnianego kubraka pokrywał czarny, rozgałęziony deseń zaschniętej krwi. Było oczywiste, że mężczyzna zginął od ciosu w kark, zaś wilki zmasakrowały ciało dopiero później. […]

Wiedźmin wrócił do trupa kobiety. Kiedy odwracał ciało, coś ukłuło go w palec. Była to róża przypięta do sukni. Kwiat zwiądł, ale nie stracił koloru – płatki były ciemnoniebieskie, prawie granatowe. Geralt po raz pierwszy w życiu widział taką różę. Odwrócił ciało zupełnie i drgnął.

Na odsłoniętym, zdeformowanym karku kobiety wyraźnie widać było ślady zębów. Nie wilczych (Sapkowski 2000b: 43–45).

Opis ten zupełnie nie przypomina pogodnej w gruncie rzeczy baśni, a jego mroczna estetyka kojarzy się raczej z prozą kryminalną czy powieścią grozy, epatującą szczegółami brutalnego morderstwa. Wiedźmin natomiast przez moment wciela się tu w rolę detektywa, który analizuje ślady zbrodni.

Jedynym wyraźnym nawiązaniem do legendy o córce kupca i potworze – poza tym, że zabitym okazuje się właśnie kupiec – jest tu róża, choć o bardzo nietypowym kolorze. O ile w baśni była ona purpurowa, a więc tradycyjnie oznaczała miłość, o tyle tu ciemnoniebieski kolor róży, w naturze raczej niespotykany, może kojarzyć się z niezwykłością, magią, tajemnicą, a nawet śmiercią – tym bardziej że niebieski kwiat jest przecież jednym ze znanych symboli romantyzmu¹⁴. Wprowadzenie tego motywu już na początku utworu

13 Katarzyna Kaczor, analizując Ziarno prawdy w kontekście Pięknej i Bestii, określa opowia-danie Sapkowskiego mianem „antybaśni”; zob. Kaczor 2006: 117–120.

14 Symbol ten (die blaue Blume) pojawia się w romantyzmie niemieckim, w niedokończo-nej powieści Novalisa pt. Heinrich von Ofterdingen [Henryk von Ofterdingen] z 1802 roku (Novalis 2003), gdzie wiąże się z duchowością i odkrywaniem tajemnic egzystencji. Według

158

sugeruje zatem, że jego tematem będzie bliżej nieokreślony egzystencjalny sekret, z którym protagoniście przyjdzie się zmierzyć.

Oczywiste odniesienie do baśni pojawia się dopiero w drugiej części opowiadania, w której to wiedźmin – zamiast kupca – dociera do pałacu potwora. Siedziba ta, chociaż także w utworze Januszewskiej ukazywana jako opuszczone zamczysko¹⁵, u Sapkowskiego jest opisana szerzej, jako romantyczna ruina, wśród której uwagę zwracają nietypowe róże:

[…] Za bramą nie było nikogo – wiedźmin widział tylko pusty dziedziniec, zanie-dbany, zarośnięty pokrzywą. […]

Dziedziniec z trzech stron okolony był murem i resztkami drewnianych rusztowań, czwartą stanowiła fasada pałacyku, pstrokata ospą poopadanego tynku, brudnymi zaciekami, girlandami bluszczu. Okiennice, z których oblazła farba, były zamknięte. Drzwi również.

Geralt przerzucił wodze Płotki przez słupek przy bramie i poszedł wolno w stronę pałacyku żwirową alejką, wiodącą obok niskiej cembrowiny niedużej fontanny pełnej liści i śmiecia. W środku fontanny, na fantazyjnym cokole, prę-żył się delfin wykuty z białego kamienia, wyginając w górę obtłuczony ogon.

Obok fontanny, na czymś, co bardzo dawno temu było klombem, rósł krzak róży. Niczym oprócz koloru kwiatów krzak ten nie różnił się od innych krzaków róży, jakie przychodziło oglądać Geraltowi. Kwiaty stanowiły wyjątek – miały kolor indyga, z lekkim odcieniem purpury na końcach niektórych płatków.

Wiedźmin dotknął jednego, zbliżył twarz, powąchał. Kwiaty miały typowy dla róż zapach, ale nieco bardziej intensywny (Sapkowski 2000b: 47–48).

Miejsce to przedstawione jest bardzo podobnie jak ogród w Córce Rap-pacciniego Hawthorne’a. Można wręcz uznać, że Sapkowski tworzy swój opis z tych samych elementów: tu również pojawia się otoczona roślinnością stara rezydencja, zrujnowana fontanna, a także krzak z niezwykłymi kwiatami, wydzie-lającymi mocną woń¹⁶. Co więcej, w pobliżu ogrodu, tak jak w amerykańskim opowiadaniu, protagonista zauważa tajemniczą dziewczynę, która przypomina mu rusałkę i przejmuje tu baśniową rolę pięknej towarzyszki bestii: „Jej biała powłóczysta suknia kontrastowała z połyskliwą czernią długich rozczochranych włosów spadających na ramiona. […] Twarz miała bladą, oczy czarne i ogromne.

Uśmiech – o ile to był uśmiech – znikł z jej twarzy jak starty ścierką” (Sapkow-ski 2000b: 47). O ile w baśni postać ta jest opisywana jako niewinna i dobra, tutaj niepokoi już sam jej niejednoznaczny wygląd – biała suknia, ale czarne włosy

Słownika symboli błękitny kwiat to „tajemnica, sen, symbol romantyzmu nm., tęsknoty za nieskończenie odległym ideałem”; zob. Kopaliński 1990: 185.

15 W baśni kupiec przyznaje: „Samotny zamek zdał mi się rzeczą wielką a martwą, służącą sprawom umarłych” (Januszewska 1952: 56).

16 W opowiadaniu Hawthorne’a woń kwiatu jest ponadto trująca, tu natomiast niezwykłość rośliny ogranicza się tylko do nietypowego koloru i mocniejszego niż normalnie zapachu. Jak zauważa Katarzyna Kaczor, niebieskie róże w Ziarnie prawdy są też jednoznacznym nawiąza-niem do kwiatów z ogrodu hrabianki Nosferatu w opowiadaniu Angeli Carter pt. The Lady of the House of Love [Pani Domu Miłości]; zob. Carter 2000: 177–205; Kaczor 2006: 118.

1. „Ostatnie życzenie” i „Miecz przeznaczenia” 159

i oczy, blada cera. Przywołuje on na myśl romantyczne bohaterki: nie tylko piękną, choć niebezpieczną Beatrice z opowiadania Hawthorne’a, lecz także – przede wszystkim – pół-żywe, pół-martwe kobiece postaci z utworów Poego oraz upiorną kochankę z ballady Die Braut von Korinth [Narzeczona z Koryntu]

Goethego (Goethe 1963: 99–106), wampirzycę z opowiadania La Morte amo-ureuse [Panna młoda z krainy snów] Théophile’a Gautiera (Gautier 1975) czy tajemniczą Panią z wiersza La Belle Dame sans Merci Johna Keatsa (Keats 1997:

65–67). Tajemniczość tej postaci zostaje dodatkowo podkreślona, gdy bohaterka nie odpowiada na powitanie wiedźmina i szybko znika w głębi lasu.

Sama baśń o córce kupca i bestii zostaje faktycznie wprowadzona do opo-wiadania dopiero, gdy wiedźmin spotyka Nivellena – człekokształtną istotę z niedźwiedzim łbem – i spożywa z nim posiłek oraz prowadzi długą dyskusję.

Geralt nadal zastępuje tu więc kupca z utworu Januszewskiej, z tą tylko różnicą, że w baśni to kupiec opowiada bestii o swoim życiu¹⁷, zaś w Ziarnie prawdy wiedźmin jest raczej słuchaczem, podczas gdy o sobie rozprawia potwór, tym samym odzierając własną postać z wszelkiej tajemniczości. Sapkowski stosuje tu zabieg umieszczenia baśni wewnątrz opowieści, gdyż Nivellen przedstawia Geraltowi swoje losy, mówiąc o tym, jak został zamieniony w bestię oraz jak do jego pałacu dotarł kupiec i ściął niebieskie roże z ogrodu. W ten sposób potwór sam staje się zatem narratorem baśni o „Pięknej i Bestii”, chociaż wszystkie istotne elementy jej schematu są zmodyfikowane. W interpretacji Sapkowskiego Nivellen to wprawdzie, podobnie jak w utworze Januszewskiej, przywódca bandy rozbójników, jednak tu jest to młodociany i chorowity „nijaki grubasek o nalanej, smutnej i pryszczatej twarzy” (Sapkowski 2000b: 53), niepotrafiący dowodzić swoją grupą. Klątwę rzuca na niego natomiast w rabowanej świątyni kapłanka, którą Nivellen za namową towarzyszy gwałci, aby „zmężnieć”. Gdy bohater zamienia się w bestię, przybywają do niego kolejni kupcy z córkami, jednak każda z nich, otrzymawszy odpowiednie wynagrodzenie, po jakimś czasie opuszcza pałac, a Nivellen nadal pozostaje potworem, co zresztą już mu nie przeszkadza, jako że w nowej postaci okazuje się silny, odważny i wreszcie interesują się nim kobiety. Sapkowski w humorystyczny sposób dodaje więc baśni realizmu, polemizując z jej znanym schematem (por. też Kaczor 2006:

118–120; Gemra 2001: 179).

Finał opowiadania to natomiast swoiste domknięcie romantycznej klamry, w którą została ujęta baśń o córce kupca i potworze. Zapowiedzią tego jest obserwowany przez wiedźmina ponury nocny krajobraz. Bardziej niż z baśnią, kojarzy się on z mrocznymi utworami w rodzaju Zamku kaniowskiego, w któ-rych dzikość i tajemniczość natury opanowanej przez zło ma – jak określa to Ławski – charakterystyczną dla czarnego romantyzmu, dysharmonijną

„dźwiękowo-akustyczną oprawę” (Ławski 2008: 17):

17 Jak relacjonuje córce, „zacząłem na głos prawić o moim życiu, o podróżach, o córkach, o tobie, córeńko najmłodsza. Mówiłem o twoich wędrówkach na przystań, o twoim sercu dla pracujących flisów, sterników, żeglarzy. Nieznajomy słuchał w milczeniu” (Januszewska 1952: 58).

160

Okolica była odludna, dzika, złowrogo nieprzyjazna. Geralt nie wrócił na trakt przed zmierzchem […]. W środku nocy dostrzegł daleko w dolinie blask ognia, usłyszał obłąkańcze wycia i śpiewy, a także coś, co mogło być tylko krzykiem torturowanej kobiety. Ruszył tam, ledwie zaświtało, ale odnalazł jedynie wydeptaną polanę i zwę-glone kości w ciepłym jeszcze popiele. Coś, co siedziało w koronie olbrzymiego dębu, wrzeszczało i syczało. Mógł to być leszy, ale mógł też to być i zwykły żbik. Wiedźmin nie zatrzymał się, by sprawdzić [podkreślenia autorki] (Sapkowski 2000b: 65).

Wzmianki o budzących grozę odgłosach oraz śladach odnalezionych przez Geralta stanowią wstęp do ostatniej sceny, w której „Piękna” z ogrodu bestii okazuje się nie rusałką, ale wampirem-bruxą¹⁸ o imieniu Vereena, próbują-cym zniewolić umysł Nivellena i rozpocząć panowanie w jego pałacu. Ma tu więc miejsce kolejne odwrócenie schematu: bestia z baśni staje się w tym momencie ofiarą, a niewinna dziewczyna – potworem (por. Kaczor 2006: 118), co zostaje dosłownie pokazane poprzez obserwowaną przez wiedźmina fizyczną przemianę bohaterki: „Na grzbiecie delfina, w kamiennym kręgu wyschniętej fontanny, w miejscu gdzie jeszcze przed chwilą siedziała filigra-nowa dziewczyna w białej sukni, rozpłaszczał połyskliwe cielsko ogromny czarny nietoperz, rozwierając długą, wąską paszczękę, przepełnioną rzędami igłokształtnej bieli.” (Sapkowski 2000b: 68). Inaczej niż w baśni, wampirzyca zostaje też zabita przez Nivellena, a gdy umierając, wyznaje mu miłość, potwór przeistacza się w młodego i przystojnego mężczyznę. Chociaż więc można uznać, że w finale opowiadania dobro triumfuje – bruxa ginie, a klątwa przestaje działać – to nie jest to jednak szczęśliwe zakończenie, typowe dla baśni¹⁹, gdyż para bohaterów nie może być dalej razem i zaledwie jedno z nich przybiera ludzką postać, kosztem egzystencji drugiego. Jest to podkreślone poprzez reakcję Geralta, przyzwyczajonego przecież do widoku zabijanych potworów, i odczarowanego Nivellena, którym martwa bruxa jawi się już nie jako unicestwiona bestia, ale niemalże niewinna ofiara o ludzkich kształtach, budząca litość swoją kruchością: „Wiedźmin pomógł mu wstać, starając się nie patrzeć na drobne, tak białe, że aż przezroczyste ręce, zaciśnięte na żerdzi utkwionej pomiędzy małymi piersiami, oblepionymi mokrą czer-woną tkaniną. Nivellen jęknął znowu. / – Vereena… / – Nie patrz. Chodźmy”

(Sapkowski 2000b: 72). W opowiadaniu zneutralizowanie czaru jest zatem osiągalne nie tylko poprzez miłość, jak ma to miejsce w baśni, lecz także poprzez śmierć. Podsumowuje to Geralt, wyjaśniając Nivellenowi, dlaczego klątwa została zdjęta dopiero po zgładzeniu wampirzycy: „Miłość i krew.

Obie mają potężną moc” (Sapkowski 2000b: 72). Pogodna baśń staje się więc u Sapkowskiego nie tylko humorystycznie przetworzoną historią bestii, lecz

18 Jako specyficznemu typowi wampira, nie szkodzi jej światło słoneczne.

19 U Januszewskiej potwór odzyskuje postać człowieka po okazaniu mu miłości przez dziew-czynę, a następnie narrator wspomina, że odczarowany mężczyzna „podawszy jej rękę, powiódł ją do zamczyska. Na wyspie ćwierkały w gajach ptaki. Wstawał piękny dzień” (Januszewska 1952:

63). Baśń zostaje zwieńczona sielankowym opisem wspólnego życia bohatera i jego wybranki.

1. „Ostatnie życzenie” i „Miecz przeznaczenia” 161

także melancholijną romantyczną opowieścią o niemożliwej miłości potwora do potwora, która wymaga krwawej ofiary i nie może prowadzić do uszczę-śliwienia obojga bohaterów²⁰.