ZAŁOŻENIA I METODOLOGIA BADAŃ WŁASNYCH
1. Metodologia badań własnych
W badaniach empirycznych posłużono się warsztatem metod jakościowych, któ-ry według Krzysztofa Koneckiego „jest raczej jakościowym sposobem myślenia o ludzkim doświadczeniu, drogą «naukowej oraz intersubiektywnej empatii», któ-ra pozwala dotrzeć do znaczenia doświadczeń indywidualnych i grupowych tzw.
«zewnętrznego świata»”.1 Zastosowanie metod jakościowych pozwala, przynaj-mniej w założeniu, na poznanie często ukrytych motywów zachowań i niuansów postaw, które należy rozumieć poprzez wnikanie w rzeczywistość kultury bada-nych jednostek i wydobywać ją w toku interakcji2, ponieważ „często pojedyncze zdarzenie dostrzeżone przez obserwatora może stać się kluczem do zrozumienia konkretnego zjawiska”3.Zaletą metod jakościowych jest możliwość „rekonstruk-cji strategii działania podmiotów przez rekonstrukcję wartości i norm”4. Teoria jest wówczas generowana z danych, ugruntowana na podstawie systematycz-nej analizy zebranego w toku badań społecznych materiału empirycznego5, co w przypadku badania charakterystyki świadomości zbiorowej, jej współczesnych zmian i ich mechanizmów, wydaje się być słuszną strategią badawczą. Dodatko-wo, zastosowane podejście rozumiejące polega na „przekonaniu, że ludzie jako
1 K. Konecki, Wstęp [w:] D. Silverman, Interpretacja danych jakościowych, Wydawnictwo Na-ukowe PWN, Warszawa 2008, s. 12.
2 W. Sitek, Między rynkiem a civil society, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2007.
3 C. Sellitz, za: D. Silverman, op. cit., s. 60.
4 W. Sitek, op. cit., s. 135.
5 B.G. Glaser, A. L. Strauss, Odkrywanie teorii ugruntowanej, Zakład Wydawniczy Nomos, Kra-ków 2009.
podmioty działania nie są zwykłymi nosicielami struktur, lecz aktywnymi twór-cami tego, co społeczne”6. Innymi słowy posiadają istotną wiedzę, którą można poznać tylko za pośrednictwem jednostkowego systemu wartości7. Członkowie społeczeństwa są aktywnymi uczestnikami rzeczywistości społecznej i odbierają ją przez pryzmat własnej wiedzy i poglądów, poddając modyfikacjom zgodnym z podzielanymi przez nich przekonaniami na temat rządzących nią praw.
Znaczenia, które nadajemy naszym wyobrażeniom ludzi, łączącym ich relacjom oraz roz-maitym instytucjom tworzącym świat społeczny, nie są zewnętrzne wobec tego świata, nie są jedynie jego odwzorowaniem, do którego możemy się odnieść, ale są nim samym – same w sobie stanowią dla nas świat, w którym żyjemy, świat złożony z reprezentacji (S. Moscovici)8.
Reprezentacje nie są wyłącznie wytworami indywidualnej wyobraźni. Jednost-ka rodzi się w określonym układzie społecznym, podlega wpływowi znaczących innych, jest formowana w codziennych interakcjach, a „rzeczywistość społeczna jest uświadamiana kolektywnie i wytwarzana w procesie grupowej komunika-cji”9. Reprezentacje są więc ściśle powiązane z dyskursem i procesualnym cha-rakterem dyskursywnego wytwarzania rzeczywistości. Zdaniem Cezarego Trut-kowskiego oznacza to, że społeczne reprezentacje powinno się badać metodami pozwalającymi uchwycić naturę dyskursu wraz z jego kontekstami, ponieważ
„właśnie na drodze analizy dyskursu możliwe jest dotarcie do treści kolektyw-nych reprezentacji” i ich interpretacja10.
Ernesto Laclau i Chantal Mouffe rozciągają swoją teorię dyskursu na wszyst-kie praktyki społeczne, w rezultacie czego „dyskursy i praktyki dyskursywne sta-ją się synonimami systemów stosunków społecznych”. „Struktury dyskursywne są praktykami artykulacyjnymi («praktykami wiązania»), które konstytuują i or-ganizują stosunki społeczne, a zatem nie są jedynie «bytami poznawczymi czy kontemplacyjnymi»”11. Cały świat naukowy i system szkolnictwa wyższego moż-na potraktować zatem, wypełniając treścią kategorie E. Laclaua i C. Mouffe, jako dyskurs cechujący się funkcjonowaniem „zespołu idei” (wolność, poszukiwanie prawdy, autoteliczność v. instrumentalizm), określonym „zbiorem praktyk”
(prowadzenie badań i działalność edukacyjna wg ustalonych reguł) i „reformo-waniem instytucji i organizacji” (reforma szkolnictwa wyższego z 2011 r.).12 Przyjęcie paradygmatu dyskursywnego implikowało zastosowanie w analizie
6 J.-C. Kaufmann, Wywiad rozumiejący, Oficyna Naukowa, Warszawa 2010, s. 37–38.
7 Ibidem.
8 C. Trutkowski, Teoria społecznych reprezentacji i jej zastosowania [w:] Wymiary…, op. cit., s. 375.
9 Ibidem, s. 376.
10 Ibidem, s. 383, 392. W cytowanym opracowaniu autor, za S. Moscovicim, traktuje pojęcia
„społeczne” i „kolektywne” jako synonimy (s. 381).
11 D. Howarth, Dyskurs, Oficyna Naukowa, Warszawa 2008, ss. 23–24.
12 Ibidem, s. 160.
zgromadzonego materiału empirycznego dyrektyw metodologicznych jakościo-wej analizy dyskursu. Zarówno wywiady grupowe, jak i indywidualne oraz mate-riały medialne zostały zanalizowane z wykorzystaniem sposobów interpretacji proponowanych przez badaczy analizy dyskursu13.
Głównymi technikami zastosowanymi w badaniach były zogniskowane wy-wiady grupowe (focus group interview – FGI) oraz wywy-wiady indywidualne (in–
depth interview – IDI, wywiady rozumiejące). Wywiady grupowe to możliwość zyskania ogólnej orientacji w temacie na podstawie wymiany opinii między różnymi osobami14. Indywidualne, dzięki swej otwartości i giętkości, pozwalają dotrzeć do niepodlegających refleksji aspektów postaw i mechanizmów przej-mowania oraz kształtowania elementów świadomości zbiorowej15. Wyrażane przez poszczególnych ludzi opinie, będące odbiciem ich zapatrywań, poglądów i przekonań, dają możliwość wnioskowania o ich przekonaniach wobec różnych wartości. Przejawem jeszcze większego zdecydowania co do przyjętych wartości jest praktyczne postępowanie16. Ludzie podejmują działania, biorąc pod uwagę znaczenia, jakie mają dla nich obiekty ich działań, a owe „znaczenia są języko-wymi kategoriami definiującymi obiekty, na które jesteśmy zorientowani i któ-re jako takie konstytuują naszą rzeczywistość oraz wpływają na nasze działania w stosunku do tych obiektów”17. Dzięki pogłębionym wywiadom możemy po-znać postępowanie respondentów i zgłębić ich relacje względem interesujących i ważnych z punktu widzenia celów badawczych aspektów zagadnienia, ponie-waż rekonstruują oni swoje zachowania w indywidualnej narracji. Zróżnicowa-nie osób wchodzących w skład próby badawczej pozwoliło odtworzyć mozaikę postaw związanych z wyższym wykształceniem we współczesnym społeczeń-stwie polskim, zwłaszcza że „w wywiadzie rozumiejącym chodzi bardziej o wła-ściwy dobór informatorów niż o budowanie próby”18 w sensie statystycznym.
W pracach badawczych nad omawianą problematyką zastosowano również analizę treści wybranych czasopism pod kątem wyższego wykształcenia i syste-mu szkolnictwa wyższego w sensie ogólnym oraz koncentrującym się na noweli-zacji prawa w tym zakresie. Jak twierdzi Jean-Claude Kaufmann: „[…] model spo-łeczny może się stać przedmiotem dyskusji w zakładach wytwarzania danych,
13 J. Abell, G. Meyers, Analiza wywiadów badawczych [w:] Jakościowa analiza dyskursu w na-ukach społecznych, R. Wodak, M. Krzyżanowski (red. nauk.), Oficyna Wydawnicza Łośgraf, Warszawa 2011; M. Krzyżanowski, Analiza zogniskowanych wywiadów grupowych [w:] ibidem.
14 D. Maison, Zogniskowane wywiady grupowe. Jakościowa metoda badań marketingowych, Wy-dawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.
15 S. Kvale, InterViews: wprowadzenie do jakościowego wywiadu badawczego, TransHumana, Białystok 2004.
16 J. Sztumski, op. cit., s. 40.
17 J. Lofland, D.A. Snow, L. Anderson, L.H. Lofland, Analiza układów społecznych. Przewodnik metodologiczny po badaniach jakościowych, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa 2009, s. 191–192.
18 J.-C. Kaufmann, op. cit., s. 68.
lecz także w mediach oraz podczas debaty publicznej. Zwykły człowiek ma pełne kompetencje do tego, by stwierdzić, czy to, co się o nim mówi, odpowiada lub nie temu, co on sam o sobie wie”19. Pojawiające się w mediach opinie ekspertów, na-ukowców, publicystów, ale też polityków i różnych decydentów (dotyczące głów-nie jakości kształcenia, masowości, kogłów-nieczności zmian w zastałym systemie, tak aby dostosować go do trendów światowych etc.), stanowią zatem doskonałą egzemplifikację zróżnicowanych poglądów na wielorakość zjawisk związanych z edukacją akademicką w dyskursie publicznym w Polsce, którego dominujący rys dotyczy konieczności modernizacji świata nauki i kształcenia oraz adaptacji jego ram instytucjonalnych do standardów ogólnoświatowych. Analiza czaso-pism, w których były i są obecne cykle tematyczne oraz debaty dotyczące wyż-szego wykształcenia, pozwala zrekonstruować funkcjonowanie zagadnień zwią-zanych z rozwojem i miejscem Polski w systemie światowym w świadomości zbiorowej społeczeństwa polskiego.
Pytania o kwestie związane z kształceniem pojawiają się w wielu badaniach społecznych o charakterze ilościowym, a bazy danych są cennym źródłem infor-macji, pokazującym stan społeczeństwa i zmiany w nim zachodzące. Praktyki ilo-ściowe warte są uwzględnienia, ponieważ (1) umożliwiają zdobycie wiedzy na te-mat częstości, z jaką różne elementy występują w dużych zbiorach danych, (2) dają podstawę dla stwierdzenia, na ile różne zachowania są reprezentatywne wśród wyłaniających się kategorii tematycznych, (3) pozwalają zweryfikować pewne hipotezy w sposób bardziej systematyczny oraz (4) chronią wyniki badawcze przed stronniczością i ułatwiają zachowanie uczciwości analitycznej20. Zdaniem J.-C. Kaufmanna rezultaty uzyskane dzięki użyciu metod jakościowych „powinny być systematycznie krzyżowane i konfrontowane z tym, co zostało uzyskane za pomocą innych metod, zwłaszcza statystycznych”, ponieważ „tam, gdzie wywiad rozumiejący drąży, by odkryć działające procesy, scena powinna być usytuowa-na w pejzażu zusytuowa-nanym już dzięki innym badaniom (kadrowanie badań)”21. Z tego względu obok analiz jakościowych przedstawiane są własne opracowania danych ilościowych z dotychczasowych analiz Centrum Badania Opinii Społecznej.