ZAŁOŻENIA I METODOLOGIA BADAŃ WŁASNYCH
2. Opis badań – organizacja badań, charakterystyka respondentów i kontekst lokalny dyskursui kontekst lokalny dyskursu
Materiał empiryczny niezbędny dla udzielenia odpowiedzi na pytania badawcze został zebrany poprzez zastosowanie określonej procedury badawczej. Dotyczy to zarówno sposobu użycia technik badań, jak i wyboru populacji badanej,
spo-19 Ibidem.
20 J. Lofland, D.A. Snow, L. Anderson, L.H. Lofland, op. cit., s. 213.
21 J.-C, Kaufmann, op. cit., s. 47–48.
sobu doboru respondentów oraz czasu i miejsca ich przeprowadzenia. Harmono-gram badań obejmował wymienione kolejno zadania badawcze: (1) opracowa-nie danych statystycznych, (2) analizę treści wybranych czasopism, (3) realizację zogniskowanych wywiadów grupowych oraz (4) realizację wywiadów indywi-dualnych.
Materiałów o charakterze ilościowym dostarczyły bazy danych z następują-cych badań wykonach przez CBOS: Rola wykształcenia i zmiany w jej społecznym postrzeganiu w latach 1993–2009 (2009 r.) oraz Wykształcenie ma znaczenie?
(2013 r.)22. W badaniach wzięło udział odpowiednio 1011 i 989 osób. W ich ana-lizie skupiono się na ukazaniu dwóch kluczowych dla niniejszej pracy wymiarów wykształcenia w społeczeństwie polskim – autotelicznego i instrumentalnego.
W obu sondażach niektóre z pytań powtarzały się, co umożliwiło porównaw-cze zestawienie wyników i ukazanie zmiany, jaka nastąpiła w ciągu kilku lat. Na podstawie arkuszy agregacji danych udostępnionych z ww. badań, możliwe było stworzenie własnej, ogólnej charakterystyki zjawisk związanych z procesem kształcenia i powiązaniu jego deklarowanego wartościowania wykształcenia z innymi cechami społeczno-demograficznymi, tj. wiekiem, miejscem zamieszka-nia, poziomem wykształcenia czy przynależnością do grupy zawodowej. Dzięki danym statystycznym możliwe było przeanalizowanie wpływu wykształcenia na funkcjonowanie w przestrzeni publicznej, poczucia wykluczenia wśród człon-ków społeczeństwa ze względu na brak kwalifikacji, a także sprawdzenie opinii odnoszących się do samego systemu szkolnictwa np. dotyczących umasowie-nia studiów wyższych. Ciekawe statystki dotyczyły także oceny wykształceumasowie-nia w kontekście szans na znalezienie pracy czy deklaracji wykorzystywania zdoby-tych kwalifikacji w życiu zawodowym i nie tylko. Osobną kwestią badaną przez CBOS w analizowanych sondażach były równie interesujące z perspektywy war-tościowania wykształcenia funkcjonujące w społeczeństwie polskim stereoty-py utożsamiające studia wyższe z ucieczką przed prawdziwą (fizyczną) pracą.
Opinie społeczeństwa polskiego o randze wyższego wykształcenia zrekonstru-owane na bazie reprezentatywnych danych są obrazem funkcjonujących w nim hierarchii wartości, w których wykształcenie deklarowane jest jako istotne.
Badania empiryczne objęły również analizę dyskursu medialnego. Kwestie związane z problematyką szkolnictwa wyższego poruszane są głównie w dys-kursie prasowym, na podstawie którego tworzony jest słownik motywów do-tyczących szkolnictwa na poziomie wyższym, kultury edukacyjnej i pochodnych im zagadnień. Zainteresowanie medialne tą sferą życia społecznego przybrało na sile w momencie rozpoczęcia debaty o stanie faktycznym szkolnictwa wyższego w Polsce przed wejściem w życie reformy szkolnictwa wyższego (2011 r.), oraz wzrastającymi problemami na polskim rynku pracy (absolwenci szkół wyższych
22 Rola wykształcenia i zmiany w jej społecznym postrzeganiu w latach 1993–2009, komunikat nr 4228, 9.12.2009 r.; Wykształcenie ma znaczenie?, komunikat nr 4854, 10.07.2013 r.
pozostający bez pracy, zanik kształcenia i przygotowania zawodowego). Bazą dla rozważań w niniejszej pracy jest fragment dyskursu prasowego o nauce i szkol-nictwie wyższym, obecnego na łamach tygodników ogólnotematycznych dostęp-nych na polskim rynku prasowym od początku czwartego kwartału 2010 r. (rok akademicki poprzedzający uchwalenie nowelizacji ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym z dnia 27 lipca 2005 r.; nowelizacja – 18 marca 2011 r.) do końca drugie-go kwartału 2013 r. (zakończenie roku akademickiedrugie-go, w którym zaczęła obowią-zywać znowelizowana ustawa). Na podstawie danych Polskich Badań Czytelnic-twa wyróżniono pięć cieszących się największą poczytnością czasopism o profilu społeczno-politycznym, które poddano analizie: (1) „Newsweek”, (2) „Wprost”, (3) „Polityka”, (4) „Uważam Rze inaczej pisane” oraz (5) „Gość Niedzielny”.
Zogniskowane wywiady grupowe zostały przeprowadzone w trzech gru-pach respondentów: (1) dwa wywiady z rodzicami osób obecnie studiujących, (2) jeden wywiad z pracodawcami i osobami odpowiedzialnymi za zatrudnia-nie pracowników i (3) dwa wywiady z grupami osób zatrudnia-niemających formalnego wykształcenia wyższego. Łącznie przeprowadzono pięć wywiadów fokusowych w sześcioosobowych grupach, w nawiasach podano oznaczenia dla materiałów źródłowych cytowanych w dalszym tekście23.
Grupy złożone z rodziców dzisiejszych studentów zostały wybrane ze wzglę-du na potencjalny wpływ, jaki rodzina ma na kształtowanie się postaw młodych ludzi. Dlatego ich opinia i wartość nadawana wykształceniu właśnie przez nich wydają się być bardzo istotne. W wymiarze praktycznym rodzice bardzo często finansują edukację na studiach wyższych, stąd też ich poglądy mogą zyskiwać pewien aspekt pragmatyczny. Zmienną różnicującą grupy fokusowe było legity-mowanie się (FGI_1) lub nie (FGI_2) wyższym wykształceniem, ponieważ wła-sne doświadczenia związane z kształceniem akademickim lub ich brak mogą znacząco wpływać na indywidualne postawy. Respondenci z obu grup rodziców w większości pozostawali czynni zawodowo, dwie osoby były na emeryturze.
Wśród uczestników FGI z wyższym wykształceniem dwoje podjęło studia dzien-ne bezpośrednio po maturze, dwie w kolejnych latach (podjęcie pracy zawodo-wej po ukończeniu technikum lub brak wystarczającej liczby punktów). Jedna z osób zdecydowała się na studia stacjonarne po szkole pomaturalnej, następnie przerwała je z przyczyn osobistych i po latach uzupełniła wykształcenie w trybie zaocznym na innym kierunku. Ostatnia respondentka rozpoczęła naukę na stu-diach wyższych zaocznie, po latach pracy w wyuczonym zawodzie (konieczność uzupełnienia wykształcenia). W grupie rodziców nieposiadających wyższego wykształcenia uczestnicy legitymowali się wykształceniem zawodowym, śred-nim technicznym i średśred-nim ogólnokształcącym.
23 Wywiady przeprowadzono w profesjonalnej „fokusowni” w Poznaniu w listopadzie 2012 r.
Rekrutacja do wywiadów odbyła się z wykorzystaniem scenariuszy przygotowanych przez autorkę niniejszej pracy, która była również moderatorką w każdym ze zrealizowanych FGI.
Jeden wywiad fokusowy przeprowadzono w grupie osób odpowiedzialnych za zatrudnianie pracowników w przedsiębiorstwach działających na polskim rynku pracy (FGI_3). Osoby te są w stanie najpełniej przedstawić problem pod-noszonej nieadekwatności zdobywanych w procesie kształcenia akademickiego wiedzy i umiejętności i ich jakości prezentowanych przez absolwentów. Uzyska-ne informacje pomogły podjąć próbę analizy zjawiska „bezrobotnych absolwen-tów”. Uczestnikami byli zarówno sami pracodawcy – dwie osoby, jak i pracowni-cy działów kadr i HR przedsiębiorstw prywatnych i publicznych.
Następne dwa wywiady odbyły się w grupach osób niemających formalnego wykształcenia wyższego, ale będących w wieku osób, dla których przyjmuje się współczynnik skolaryzacji na poziomie wyższym, a absolwenci wyższych uczelni stanowią swoistą grupę odniesienia. Fakt nieuczestniczenia bezpośrednio w sys-temie kształcenia akademickiego umożliwia spojrzenie na zagadnienie z ze-wnątrz, a i wartościowanie wykształcenia nabiera innego wymiaru (może być ono szacowane wysoko, jako prestiżowa cecha, podziwiana u innych lub odwrot-nie, dewaluowane i określane jako niepotrzebne). Istotną zmienną była w tym przypadku aktywność zawodowa. W przypadku obu fokusów większość respon-dentów ukończyła średnie szkoły, uzyskując świadectwa maturalne. W grupie pracującej (FGI_4) pięcioro uczestników uczęszczało do liceów ogólnokształ-cących, jedna do technikum. Wśród niepracujących dwie osoby pobierały nauki w liceum ogólnokształcącym, dwie w liceach profilowanych, jedna w technikum, a jedna w szkole zawodowej (FGI_5).
Ostatnie zadanie badawcze – pogłębione wywiady indywidualne – zostały zrealizowane w pięciu grupach badanych. Respondentów wewnątrz grup dobra-no kontrastowo, łącznie przeprowadzodobra-no czterdzieści jeden wywiadów. Wśród badanych znaleźli się: (1) maturzyści, (2) studenci, (3) absolwenci, (4) nauczy-ciele akademiccy oraz (5) eksperci. Respondentów dobierano metodą kuli śnież-nej, wszystkie wywiady zostały przeprowadzone przez autorkę niniejszej pracy.
W nawiasach podano oznaczenia dla materiałów źródłowych cytowanych w dal-szym tekście.
Pierwszą grupę stanowili maturzyści, czyli potencjalni kandydaci na studen-tów. Jest to grupa posiadająca pewne wyobrażenia, oczekiwania dotyczące pro-cesu kształcenia akademickiego, aspirująca do wejścia w środowisko naukowe i konstruująca pozycję wyższego wykształcenia we własnej hierarchii wartości przy braku bezpośrednich doświadczeń (WM_1 – WM_5). Ważnym czynnikiem różnicującym wewnętrznie tę grupę był fakt wybierania przez respondentów odmiennych i cieszących się różną popularnością kierunków studiów, rodzajów szkół. Czworo z sześciorga badanych uczyło się w liceach ogólnokształcących, dwoje w technikum. Kierunki studiów, jakie interesowały respondentów to ko-gnitywistyka, mechatronika, fizjoterapia. Jeden z maturzystów zdecydowany był wstąpić do wojska i kontynuować naukę w wyższej szkole oficerskiej, jeden w
ra-mach podjętej ścieżki rozwoju kariery muzycznej zdecydowany był studiować wokalistykę. Większość pragnęła podjąć studia na polskich uczelniach.
Największą grupę badanych stanowili studenci, którzy jako podmioty pro-cesu kształcenia i główni beneficjenci zmian w ramach polskiego systemu szkol-nictwa wyższego w praktyce doświadczają przemian, takich jak wprowadzanie założeń Deklaracji Bolońskiej czy reformy szkolnictwa wyższego z 2011 r. (WS_1 – WS_16). Członkowie tej grupy posiadają jednostkowe refleksje budowane na podstawie własnych doświadczeń, co znacząco wpływa na wartościowanie wy-kształcenia. W badaniu wzięło udział szesnaścioro studentów z trzech poznań-skich uczelni: UAM, UP i PP. Wywiady przeprowadzono ze studentami pierwsze-go i drugiepierwsze-go stopnia. Reprezentowane kierunki to: administracja, automatyka i robotyka, filozofia, inżynieria produkcji, inżynieria środowiska, kognitywisty-ka, kulturoznawstwo, ochrona środowiskognitywisty-ka, pedagogikognitywisty-ka, polonistykognitywisty-ka, prawo oraz resocjalizacja. Czworo respondentów studiowało jednocześnie dwa kierunki na różnych stopniach lub było równocześnie absolwentami jednolitych studiów ma-gisterskich.
Respondentami kolejnych dziesięciu IDI byli młodzi absolwenci szkół wyż-szych, którzy ukończyli studia nie dawniej niż pięć lat wstecz od momentu prze-prowadzania badania (WA_1 – WA_10). Doświadczenia okresu studenckiego w tak zdefiniowanej grupie były stosunkowo nowe – nie pojawiał się jeszcze efekt sentymentalnego odniesienia np. do czasów młodości, ale już w pewien sposób zrewidowane poprzez zmianę stylu życia i wejście na drogę rozmaicie rozumianej i wyglądającej kariery zawodowej. Również w tej grupie starano się, aby badani reprezentowali różne kierunki. Rozmowy odbyły się z absolwentami następujących kierunków prowadzonych na UAM, UEP i UP: biologia i biotechno-logia, filologia romańska i filologia hiszpańska, historia, kulturoznawstwo, polity-ka społeczna, polonistypolity-ka, prawo, psychologia, stosunki międzynarodowe, zarzą-dzanie kadrami. Każdy z absolwentów uzyskał tytuł zawodowy magistra, więk-szość kończyła jednolite studia magisterskie. Czworo badanych legitymowało się więcej niż jednym dyplomem. W dwóch przypadkach absolwenci studiowali dwa pięcioletnie kierunki jednocześnie w trybie dziennym. Dwie pozostałe osoby wy-brały w przypadku drugiego kierunku albo studia na poziomie licencjackim, albo studia uzupełniające w trybie niestacjonarnym. Jeden z respondentów wciąż stu-diuje drugi wybrany przez siebie kierunek. Warto nadmienić, że wszyscy biorący udział w badaniu absolwenci pozostawali czynni zawodowo.
O udział w badaniach poproszeni zostali także nauczyciele akademiccy (WN_1 WN_5). Ta grupa, jako swoista elita w systemie szkolnictwa wyższego, odpowiedzialna jest za kreowanie etosu naukowego, akademickiego i w dużej mierze także za definiowanie wartości symbolicznej wyższego wykształcenia w świadomości zbiorowej poprzez tworzenie treści kulturowych związanych z filozofią kształcenia, do których można się odwołać. W tej grupie znalazło się
troje doktorów, jedna osoba ze stopniem doktora habilitowanego i jedna z ty-tułem profesora belwederskiego. Czworo respondentów zajmowało się pracą naukową i dydaktyczną na UAM, jeden na UM. Reprezentowane dyscypliny to:
chemia, filozofia, filologia germańska, fizyka oraz geologia.
Ostatnimi respondentami, z którymi przeprowadzono indywidualne wywia-dy pogłębione, byli eksperci w zakresie szkolnictwa wyższego i jakości kształce-nia (WE_1 – WE_4). Głos osób biorących udział w wypracowywaniu ram instytu-cjonalnych jest bardzo istotny dla funkcjonowania procesów nauczania. Eksperci tworzą, choćby w formie teoretycznej i na zasadzie doradczej, nowe ideologie i paradygmaty kształcenia. Uczestnikami prezentowanych badań było czworo ekspertów – prorektorzy UAM i UEP, a także jednej z poznańskich szkół niepu-blicznych oraz ekspert ds. krajowych ram kwalifikacji i jakości kształcenia z UAM.
Sposób konceptualizacji i operacjonalizacji badań empirycznych miał na celu pozyskanie danych wykorzystanych do udzielenia odpowiedzi na pytania badawcze zaprezentowane we wstępie niniejszej pracy. Zastosowana metodo-logia badań umożliwiła również sprawdzenie słuszności postawionych hipotez dotyczących zmian w sposobie wartościowania wyższego wykształcenia przez współczesnych Polaków.