Właściwa operacjonalizacja zmiennych uwzględnionych w modelu badawczym jest rzecz jasna kwestią kluczową z punktu widzenia procesu jego empirycznej wery-fikacji. Dobór metod badawczych powinien uwzględniać nie tylko przyjęty sposób konceptualizacji badanych zmiennych, ale również właściwości psychometryczne wybieranych narzędzi. Do pomiaru kontroli emocjonalnej zastosowano Kwestio-nariusz kontroli emocjonalnej (KKE) Brzezińskiego (1974). Istotnym walorem tego narzędzia jest to, że ujmuje ono badaną zmienną wielowymiarowo, a jak wynika z rozważań zawartych w rozdziale 1, kontrola emocjonalna ma wieloaspektowy charakter. Szczególnie istotne wydaje się być to, że KKE umożliwia pomiar różnic indywidualnych zarówno w zakresie regulacji samego (wewnętrznego) procesu emocjonalnego czy modulowania pobudzenia emocjonalnego, jak też w zakresie kontrolowania zachowań emocjonalnych i regulowania ekspresji emocji. Pomiaru stabilności emocjonalnej zdecydowano się dokonać za pomocą skali neurotyzmu z EPQ-R Eysencka (Brzozowski, Drwal, 1995). Stabilność emocjonalna odpowiada w zasadzie wymiarowi neurotyczność – zrównoważenie emocjonalne (zob. rozdział 1), natomiast wybór tej właśnie skali, nie zaś konkurencyjnej skali neurotyczności z Inwentarza osobowości NEO-FFI Costy i McCrae (Zawadzki i in., 1998) podyk-towany został tym, że skala neorotyzmu z EPQ-R jawi się w świetle przeprowa-dzonych badań (Strelau, 1998; Zawadzki i in., 1998) jako lepsza miara neurotycz-ności od swojego odpowiednika z NEO-FFI. Nie bez znaczenia było również to, że EPQ-R (w przeciwieństwie do NEO-FFI) posiada istotne z punktu widzenia badań nad funkcjonowaniem moralnym kontrolną skalę kłamstwa oraz skalę psychotyzmu.
Do badania zróżnicowania emocjonalnego użyto metody skonstruowanej na bazie techniki dyferencjału semantycznego Osgooda. Zasadniczo brak jest w psychologii metod do pomiaru tej skonceptualizowanej w rozdziale 1 zmiennej. W pewnym, aczkolwiek bardzo ograniczonym, stopniu pomocne mogłyby być w tym kontekście narzędzia do pomiaru aleksytymii (por. Maruszewski, Ścigała, 1998). Poziom
rozu-mowania moralnego zbadano przy użyciu DIT (Deffining Issues Test) Resta, praw-dopodobnie najszerzej stosowanej na świecie metody do badania tej zmiennej (choć bynajmniej nie jedynej; por. Gibbs i in., 1992; Gołąb, 1999; Kohlberg, 1984; Leppert, Splitt, Trempała, 1991; Trempała, 1993). Pomiaru uczuciowości moralnej dokonano za pomocą narzędzia własnej konstrukcji. Sposób rozumienia czy teoretycznego ujęcia tej zmiennej nie pozwalał na zastosowanie dostępnych w Polsce metod do badania uczuć moralnych (por. niżej). W końcu do pomiaru zachowań moralnych użyto Kwestionariusza zachowań społecznych Żylicza (1996), narzędzia, które nie ma w Polsce konkurencji w kontekście metod samoopisowych bezpośrednio badających postępowanie moralne oraz metody (quasi-)eksperymentalnej.
Postępowanie moralne należy uznać za kluczowy wymiar funkcjonowania moralnego (por. Bandura, 1991; Muszyński, 1987). Teza ta wydaje się oczywista, jeśli przyjmujemy społeczny punkt widzenia – konkretne działania dotykające swoimi konsekwencjami dobra innych ludzi mają bardziej istotne znaczenie, a ni-żeli jednostkowe przemyślenia, przeżycia, motywy, intencje. Ostatecznie podsta-wową funkcją moralności jest regulowanie relacji międzyludzkich. Dopiero gdy przyjmiemy perspektywę indywidualną, a także wówczas, gdy interesujemy się przyczynami i uwarunkowaniami postępowania człowieka, niezbędna staje się bar-dziej pogłębiona analiza pozostałych wymiarów moralności. Z tego m.in. powodu podjęto próbę dodatkowego pomiaru zachowania moralnego. Istotną przesłanką był również fakt, iż szczególnie w kontekście badania zachowań pomiar kwestio-nariuszowy stanowi metodę wysoce niedoskonałą – wszak de facto nie mierzymy za jego pomocą zachowań, ale deklaracje o zachowaniach. Pośredniość pomiaru metodami kwestionariuszowymi wydaje się w tym przypadku szczególnie wyrazista, zaś przydatność metod eksperymentalnych i obserwacyjnych w kontekście takiego przedmiotu pomiaru zdaje się być szczególnie wysoka. Chociaż z drugiej strony należy zauważyć, że eksperymentalne badanie zachowań moralnych ma również swoje wady w porównaniu z badaniem kwestionariuszowym. Otóż stosując procedurę eksperymentalną chwytamy pewien jednorazowy akt zachowania – zaistnienie lub nie jego danej formy, ewentualnie poziomy wielkości tego zaistnienia (przy więcej niż dwóch wartościach zmiennej zależnej). Ponadto bardzo często eksperyment jest prowadzony w sztucznych warunkach, co nasuwa kwestię jego trafności ekolo-gicznej (por. np. Aronson i in., 1997). A zatem eksperymentalne badania zachowań moralnych nasuwają wątpliwości co do tego, na ile zasadnie możemy na podstawie otrzymanych wyników orzekać o nasileniu określonych zachowań w codziennym życiu badanego, a po drugie na ile stwierdzone u badanego w warunkach ekspe-rymentalnych zachowania odpowiadają postępowaniu w warunkach realnej rze-czywistości. Ponadto metoda eksperymentalna narzuca ograniczenia w zakresie
ilości kategorii badanych w tym samym czasie zachowań moralnych. Wskazane ograniczenia można oczywiście w pewnym stopniu niwelować poprzez odpowiednie projektowanie procedur. Nie mniej badanie kwestionariuszem ma w tym kontekście dwie zasadnicze zalety – pozwala na pomiar bardziej dyspozycyjny oraz generalnie (chociaż w pewnym sensie) bardziej naturalny – pytania kwestionariusza dotyczą bowiem zachowań potencjalnie występujących w życiu każdego człowieka. Ponadto kwestionariuszem można jednocześnie badać szeroki zakres odmiennych kategorii zachowań moralnych. Ostatecznie w badaniach własnych wykorzystano więc obie metody pomiaru tej zmiennej.
Kwestionariusz kontroli emocjonalnej (KKe) Brzezińskiego. Brzeziński (1974) twierdzi, że kontrola emocjonalna działa z różną siłą w poszczególnych ogniwach przebiegu procesu emocjonalnego. Proces emocjonalny przebiega zaś w trzech za-sadniczych ogniwach: (1) spostrzeżenie oraz interpretacja sytuacji emotogennej, (2) ośrodkowy proces emocjonalny (przebiega po torach fizjologicznym i motywacyj-nym) oraz (3) działanie pod wpływem emocji (posiada aspekt kierunkowo-spraw-nościowy oraz aspekt ekspresyjny). Skonstruowany przez Brzezińskiego wielowy-miarowy Kwestionariusz kontroli emocjonalnej składa się z pięciu skal mierzących siłę oddziaływania kontroli w poszczególnych ogniwach procesu emocjonalnego. I tak skala kontroli sytuacji (Ks) mierzy siłę oddziaływania kontroli emocjonalnej w pierwszym ogniwie. Skala pobudliwości emocjonalnej (Pe) oraz skala motywa-cji emocjonalno-racjonalnej (Mer) dotyczą ogniwa drugiego, przy czym skala Pe odnosi się do toru fizjologicznego, a skala Mer odnosi się do toru motywacyjnego i mierzy rodzaj dominującej u jednostki motywacji (racjonalnej lub emocjonalnej). W końcu skale odporności emocjonalnej (Oe) oraz kontroli ekspresji (Ke) odnoszą się do ogniwa trzeciego, z tym że skala Oe mierzy siłę oddziaływania kontroli na aspekt kierunkowo-sprawnościowy działania, a skala Ke na jego aspekt ekspresyjny. Charakterystyka poszczególnych skal przestawia się następująco:
1. Skala kontroli ekspresji (Ke) – mierzy zdolność jednostki do kontrolowania zewnętrznych przejawów przeżywanych emocji, jak np. wyraz mimiczny twarzy, wokalizacja, ruchy całego ciała, kończyn, drżenie rąk, śmiech, płacz. Wysoki wynik w tej skali wskazuje na nadmierną kontrolę ekspresji, wynik niski świadczy o jej niedostatecznym wykształceniu.
2. Skala motywacji emocjonalno-racjonalnej (Mer) – bada rodzaj motywacji jednostki i określa typ sterowania własnym zachowaniem. Wysoki wynik w skali Mer wskazuje na zachowanie motywowane racjonalnie, mówi o kon-trolowanym i przemyślanym zachowaniu. Niski wynik wskazuje na zacho-wanie motywowane emocjonalnie, świadczy o impulsywności zachowania.
3. Skala odporności emocjonalnej (Oe) – mierzy zdolność jednostki do nie-dezorganizowania się pod wpływem przeżywanych emocji, ujemnych lub dodatnich. Skala ta bada zdolność do kontrolowania własnych zachowań w stanach emocjonalnych, uwzględnia także oddziaływanie na przedmiot emocji, które pozwala jednostce stłumić aktualnie rozwijający się proces emocjonalny. Wysoki wynik w skali Oe wskazuje na to, że jednostka jest odporna na emocje i nadmiernie kontroluje swoje zachowanie. Niski wy-nik świadczy zaś o tym, że podmiot jest nieodporny emocjonalnie i nie kontroluje swoich zachowań.
4. Skala kontroli sytuacji (Ks) – mierzy zdolność do kontrolowania sytuacji emotogennych poprzez odpowiednią ich percepcję oraz interpretację. Skala Ks uwzględnia to, czy jednostka łatwo wchodzi w sytuacje wywołujące emocje czy też unika takich sytuacji. Wysoki wynik w tej skali wskazuje na nadmierną kontrolę sytuacji przejawiającą się głównie w formie lękowej, a wynikającą z obronnie ukierunkowanej percepcji i interpretacji sytuacji emotogennej. Niski wynik świadczy o tym, że jednostka zbyt łatwo wchodzi w różnorodne sytuacje emotogenne bez zastanowienia nad wynikającymi z tego konsekwencjami.
5. Skala pobudliwości emocjonalnej (Pe) – mierzy próg ogólnej pobudliwości emocjonalnej. Wynik w tej skali wskazuje na stopień łatwości wchodzenia jednostki w stan emocjonalny pod wpływem emotogennych bodźców. Im wyższy wynik tym wyższy poziom pobudliwości.
Uzyskane w badaniu KKE wyniki składają się na profil psychometryczny obrazujący strukturę kontroli emocjonalnej. Ze względu na to, że oddziaływania kontroli emocjonalnej w poszczególnych ogniwach przebiegu procesu emocjonalnego zachodzą na siebie, skale kwestionariusza mają charakter ukośny (dopuszczalne są interkorelacje skal). KKE zawiera 45 itemów (po 9 dla każdej skali) sformułowanych w postaci stwierdzeń. Osoby badane proszone są o odniesienie każdego twierdzenia do własnego zachowania i skreślenie jednej z czterech możliwości mówiących o częstości występowania danego zachowania. Zastosowano czterostopniową skalę odpowiedzi, bez kategorii pośredniej: zawsze, często, rzadko, nigdy. Ponadto w KKE przewidziano możliwość obliczania wskaźnika ogólnego (suma wyników surowych w skalach: Ke, Mer, Oe i Ks. Normy do KKE opracowano wspólnie dla mężczyzn i kobiet na próbie 200 osób (studentów psychologii i socjologii, 128 kobiet i 72 mężczyzn).
Kwestionariusz osobowości Eysencka (ePQ-r). Opublikowany w 1985 roku Eysenck Personality Questionnaire–Revised (EPQ-R) to zrewidowane wydanie naj-nowszej wersji kwestionariusza Eysencka do badania podstawowych w jego teorii
wymiarów osobowości: neurotyzmu, ekstrawersji i psychotyzmu (por. Eysenck, 1990). Autorami tej wersji są S. Eysenck, H. Eysenck oraz Barrett, a zastosowanej w pre-zentowanych niżej badaniach polskiej adaptacji dokonali Brzozowski i Drwal (1995).
EPQ-R posiada trzy podstawowe skale: neurotyzmu (N), ekstrawersji (E), psy-chotyzmu (P) oraz czwartą, kontrolną skalę kłamstwa (K), która mierzy zmienną aprobaty społecznej. Kwestionariusz zawiera w sumie 100 pytań (24 w skali N, 23 w skali E, 32 w skali P, 21 w skali K). Osoby badane udzielają odpowiedzi na pytanie testowe poprzez zaznaczenie jednej z dwóch możliwości – Tak lub Nie, na oddzielnym arkuszu odpowiedzi. Rzetelność polskiej adaptacji EPQ-R oszacowa-no, obliczając stabilność bezwzględną (współczynniki przy średnio 9-miesięcznym odstępie czasu pomiędzy testem i retestem wyniosły: dla skali N – 0,78, E – 0,82, P – 0,58, K – 0,72) oraz zgodność wewnętrzną jego skal (współczynniki alfa Cronbacha wyniosły odpowiednio: 0,84; 0,83; 0,67; 0,75). Na podstawie tych danych rzetelność skal EPQ-R można uznać za zadowalającą, z wyjątkiem skali psychotyzmu, która obok wykazywanej często słabości psychometrycznej (Brzozowski, Drwal, 1995) charakteryzuje się ponadto pewną problematycznością teoretyczną. Skala P mierzyć ma psychotyczność, czy też właściwości charakterystyczne dla zaburzeń psycho-tycznych. Jednak sama koncepcja psychotyzmu Eysencka budziła wiele kontrowersji i dyskusji. Nierzadko spotkać można pogląd, że właściwości przypisywane przez Eysencka psychotyzmowi bardziej charakterystyczne są dla psychopatów niż osób chorych psychicznie, w związku z czym skala P może mierzyć skłonności psychopa-tyczne (por. Brzozowski, Drwal, 1995; Pospiszyl, 2000). Osoby o wysokich wynikach w skali psychotyzmu cechują się bowiem agresywnością, chłodem, egocentryzmem, impulsywnością, gruboskórnością, brakiem empatii; są aspołeczne, zimne, nieczułe i bezosobowe, nie zdolne do współczucia, przeżywania poczucia winy, pozbawione wrażliwości na sprawy innych ludzi; brak im wglądu w siebie, a jednocześnie są twórcze (Brzozowski, Drwal, 1995; Eysenck, 1990; Pospiszyl, 2000). Sam Eysenck wiązał psychotyzm ze skłonnością do psychoz, psychopatię lokując „w połowie drogi” pomiędzy normą i psychotyzmem (za: Brzozowski, Drwal, 1995). W każdym razie z jednej strony należy odnotować niejasności teoretyczne koncepcji psychotyzmu, a z drugiej można uznać, że istnieją pewne podstawy do traktowania skali P jako miary tendencji psychopatycznych.
Skala oceny uczuć. Zróżnicowanie emocjonalne zdefiniowano w rozdziale 1 w kategoriach dyspozycji do przeżywania określonego zakresu odrębnych, tj. różnych jakościowo emocji. Zgodnie z przyjętym założeniem ludzie różnią się między sobą, jeśli chodzi o bogactwo wachlarza uczuć, jakie są zdolni przeżywać. Zróżnicowa-nie emocjonalne stanowi więc wymiar odzwierciedlający różnice indywidualne
w zakresie szerokości repertuaru doświadczanych (odmiennych treściowo) emocji. Osoby o niskim zróżnicowaniu emocjonalnym zdolne są przeżywać jedynie wąski zakres emocji, zasadniczo niewykraczający poza emocje podstawowe. Wiele kategorii uczuć różnicują one co najwyżej na poziomie werbalno-semantycznym, ale już nie na poziomie fenomenologicznym. Stąd świat ich przeżyć uczuciowych jest bardzo ubogi, a ponadto wiele kategorii reakcji emocjonalnych w ogóle u nich nie występuje. Z kolei osoby o wysokim poziomie zróżnicowania emocjonalnego reagują dosłownie dziesiątkami odmiennych emocji, łącznie z tzw. uczuciami wyższymi i społecznymi, a ich doświadczenie emocjonalne jest bardzo bogate i różnorodne. Dlatego różnice pomiędzy wieloma odmiennymi kategoriami emocji są dla nich wyraźne nie tylko na poziomie werbalno-semantycznym, ale również na poziomie subiektywnego doświadczenia.
Do badania tak rozumianej zmiennej opracowano metodę opartą na technice dyferencjału semantycznego Osgooda (1980; Osgood, May, Miron, 1975; Osgood, Suci, Tannenbaum, 1957;). Dyferencjał semantyczny jest techniką służącą do pomiaru konotacyjnego znaczenia pojęć (por. Czapiński, 1978). Autorzy techniki założyli, że znaczenie każdego pojęcia można zlokalizować (zdefiniować) w obrębie przestrzeni semantycznej wyznaczanej przez ograniczoną liczbą wymiarów. Na podstawie prze-prowadzonych badań, których wyniki poddano analizie czynnikowej, wyodrębniono trzy główne i niezależne wymiary opisujące przestrzeń semantyczną różnych pojęć. Wymiary te nazwano: ewaluacją, siłą (potencją) oraz aktywnością. Każdy z nich wyznaczany był przez wiązkę skorelowanych skal opisowych, stanowiących kon-tinua rozpięte pomiędzy dwoma antonimicznymi terminami. Najwyższe ładunki w czynniku ewaluacji miały skale: dobry–zły, uprzejmy–okrutny, uczciwy–nieuczciwy, brzydki–ładny itp. Najwyżej nasycone wymiarem siły były z kolei skale: mocny–słaby, ciężki–lekki, twardy–miękki, natomiast wymiarem aktywności skale: szybki–wolny, aktywny–bierny, gorący–zimny itp. (Czapiński, 1978; Gasiul, 2002; Osgood, 1980; Osgood i in., 1957; Osgood i in., 1975).
W badaniach używa się różnej ilości skal, przy czym istotne jest, by odzwiercie-dlały one wszystkie trzy główne wymiary przestrzeni semantycznej. Z kolei najczęściej stosuje się skale 7-stopniowe (na podstawie badań uznano, że generalnie taka liczba stopni jest optymalna; Osgood i in., 1975), a zatem każda pojedyncza skala opisowa definiowana przez parę spolaryzowanych określeń (przymiotników) zawiera siedem możliwości odpowiedzi. Zadaniem badanego jest ocena serii pojęć na wszystkich zastosowanych w dyferencjale skalach. Najczęściej stosuje się taką postać techniki, gdzie poniżej każdego pojęcia umieszczony jest komplet skal.
Założono, że osoba badana, dokonując oceny danego pojęcia na każdej skali, podejmuje decyzje dwojakiego rodzaju. Po pierwsze decyduje, czy oceniane pojęcie
charakteryzuje się właściwościami reprezentowanymi przez któreś z pary opozycyj-nych określeń, czy też nie. Po drugie, jeśli pojęcie nie jest neutralne w kontekście danej skali, badany decyduje w jakim stopniu jest ono charakteryzowane przez określony przymiotnik. Do dyspozycji ma po trzy możliwości oceny stopnia nasilenia związku danego pojęcia z każdym biegunem skali. Zaznaczenie odpowiedzi pośred-niej oznacza, że dane pojęcie jest zupełnie neutralne dla określonej skali – obydwa terminy są w równym stopniu związane z tym pojęciem albo, że skala jest zupełnie nieodpowiednia dla oceny danego pojęcia.
Ocena dyferencjału semantycznego jako techniki badawczej z punktu widze-nia jej obiektywności, rzetelności i trafności jest pozytywna (por. Czapiński, 1978; Osgood, 1980; Osgood i in., 1975). Nie jest on jednak gotowym testem z ostatecznie ustalonym zestawem standardowych pojęć i skal. W zależności od potrzeb badaw-czych stosować można różne pojęcia i skale odpowiadające wymiarom ewaluacji, siły i aktywności. Dyferencjał semantyczny jest więc techniką, na bazie której konstruować można narzędzia pomiarowe odpowiednio do celów prowadzonych badań. Wśród potencjalnych zastosowań tej metody wskazuje się m.in. badanie różnic w znaczeniu różnych pojęć u pojedynczej osoby badanej. Ponadto jak twierdzi Osgood (1980; Osgood i in., 1975), znaczenie mierzone za pomocą dyferencjału może mieć w niektórych przypadkach charakter metaforyczny, zaś zasadniczo dyferen-cjał semantyczny mierzy znaczenie w sferze emocjonalnego ustosunkowania się do desygnatów określonych pojęć (Czapiński, 1978) czy inaczej mówiąc – emocjonalną stronę znaczenia lub znaczenie afektywne pojęć (affective meaning; Osgood, 1980; Osgood i in., 1975). Wspomniane właściwości tej techniki wskazują na możliwość jej wykorzystania do pomiaru subiektywnie przeżywanych stanów emocjonalnych (por. Gasiul, 2002). Dla przykładu sam Osgood i in. (1975) w swoich szeroko zakro-jonych, międzykulturowych badaniach nad zróżnicowaniem semantycznym pojęć uwzględnił również określenia kilkunastu stanów emocjonalnych, m.in. takich jak: gniew, lęk, miłość, nadzieja, współczucie, wina, wstyd.
W kontekście badania emocji technika ta wydaje się szczególnie dogodna i wartościowa, jeśli przedmiotem pomiaru jest zmienna nazywana w tej pracy zróżnicowaniem emocjonalnym. Konstruując Skalę oceny uczuć (SOU), wyko-rzystano nazwy 24 uczuć z listy będącej częścią Metody konfrontacji Hermansa (Hermans, Hermans-Jensen, 2000). Warto zauważyć, że lista ta zawiera nazwy zarówno podstawowych emocji, np. radość, lęk, przyjemność, złość, jak też emo-cji traktowanych jako wtórne czy wyższe, np. troska, miłość, duma, wstyd, wina czy poczucie własnej wartości. Nazw tych użyto jako pojęć ocenianych na sze-ściu skalach dyferencjału semantycznego. Zastosowane skale wybrano spośród tych wymienianych przez Osgooda (1980; Osgood i in., 1975; por. Czapiński,
1978; Gasiul, 2002) jako najsilniej nasyconych trzema podstawowymi wymiarami przestrzeni semantycznej (po dwie skale dla każdego wymiaru). Ponadto skale wybierano, kierując się ich potencjalną użytecznością w analizie stanów uczucio-wych. Narzędzie miało więc w sumie 144 pozycje/skale – 24 uczucia, z których każde należało ocenić na 6 skalach. Pod nazwą każdego uczucia umieszczony był zestaw wszystkich sześciu skal. Skale były 7-stopniowe, a stopnie wyrażone zostały cyfrowo w następujący sposób +3, +2, +1, 0, –1, –2, –3 (por. Załącznik A).
Desygnatami pojęć, których znaczenie badano SOU były więc określone stany emocjonalne. Jednak w obszernej instrukcji narzędzia, którą opracowano wzorując się na typowych tekstach instrukcji używanych w badaniach dyferencjałem se-mantycznym (Czapiński, 1975; Osgood, 1980), informowano, że celem badania jest analiza sposobów przeżywania określonych emocji przez różnych ludzi, i proszono, aby badany ocenił, w jaki sposób doświadcza prezentowanych dalej uczuć. Instrukcja szczegółowo pouczała jak należy posługiwać się skalami, wskazując, iż każde uczucie należy ocenić ze względu na to, w jakim stopniu posiada ono daną cechę. Badany ma więc ocenić w jakim stopniu czuje, że określona właściwość (jeden albo drugi biegun danej skali) charakteryzuje daną emocję.
Tak więc w założeniu prezentowana metoda, oceniając stosunek osób badanych do określonych form emocjonalnych, bada to, czy i na ile badany różnicuje fenome-nologicznie różnorodne stany emocjonalne, a więc czy rzeczywiście doświadcza ich jako odrębnych uczuć, czy też odróżnia je co najwyżej na poziomie poznawczym czy werbalnym. Przyjęto, że jeśli dana osoba przeżywa określone emocje jako odrębne stany subiektywne, to fakt ten powinien odzwierciedlić się w dokonanych ich oce-nach na skalach dyferencjału. I odwrotnie, jeśli profile, powiedzmy, dwóch czy trzech emocji u danej osoby są identyczne (lub prawie takie same), to fakt ten wskazuje, że doświadcza ich ona jako jednego stanu uczuciowego.
A zatem główne założenie leżące u podstaw operacjonalizacji zróżnicowania emocjonalnego brzmi: zdolności podmiotu do reagowania określonym zakresem odmiennych treściowo emocji przejawiają się w ich fenomenologicznym różnicowa-niu i odzwierciedlają w dokonywanych ocenach tych uczuć na skalach dyferencjału semantycznego. Im bardziej zróżnicowane profile ocenianych uczuć, tym większe bogactwo doświadczeń emocjonalnych podmiotu, a dalej tym szerszy zakres wy-stępujących u niego odrębnych jakościowo emocji.
Wskaźniki zróżnicowania emocjonalnego. Odrębny i dość kłopotliwy problem stanowiło opracowanie wskaźnika zróżnicowania emocjonalnego. Wypełniony przez badanego test składał się z 24 uczuć ocenionych na 6 skalach, kwestią pozostawało jednak przyjęcie określonego sposobu obliczania wyników, dzięki któremu możliwe
byłoby otrzymywanie jak najbardziej wiarygodnego, wyrażonego liczbowo wskaźnika oddającego nasilenie badanej zmiennej. Opracowanie takiej procedury okazało się trudniejsze niż pierwotnie przypuszczano. Ostatecznie oparto się na dwóch zupełnie odmiennych sposobach obliczania wskaźnika zróżnicowania emocjonalnego.
Konstruując metodę zakładano wykorzystanie stosowanego najczęściej w analizie danych uzyskanych za pomocą dyferencjału semantycznego wskaźnika D (Osgood i in., 1957; por. Czapiński, 1978). Stanowi on miarę odległości miedzy profilami dwóch pojęć ocenionych na wszystkich zastosowanych skalach i obliczany jest na podstawie wzoru:
=
=
∑
k 2jl i 1
D d
gdzie: k – ilość skal, i – pojedyncza skala, j – profil pojęcia J, l – profil pojęcia L, djl – różnica między wynikami w danej skali dla pojęcia J i pojęcia L, D – odległość między profilami j oraz l.
Tak wyrażony wskaźnik D zastosowany został jako podstawa obliczania wskaź-ników zróżnicowania emocjonalnego. Wynik głównego z tych wskaźwskaź-ników otrzymuje się, obliczając D dla każdej pary z 24 pojęć (nazw uczuć) użytych w OU, a następnie sumując wszystkie otrzymane wartości D. W końcu uzyskiwaną sumę normowano na przedziale 0–1. Zatem ogólny wskaźnik zróżnicowania emocjonalnego (ZE-O) stanowił unormowaną sumę odległości pomiędzy parami profili wszystkich spośród 24 ocenianych uczuć1.
Poza opisanym ogólnym wskaźnikiem zróżnicowania emocjonalnego, posta-nowiono opracować również wskaźniki szczegółowe. Obliczano je analogicznie do wskaźnika ogólnego, przy czym obejmowały one węższy zakres danych. I tak po pierwsze stworzono trzy wskaźniki mierzące zróżnicowanie kolejno: w zakresie wartościowania emocji (ZE-E), ich siły (ZE-S) oraz aktywności (ZE-A). Każda z tych trzech miar ujmuje zróżnicowanie w jednym z aspektów doświadczenia emocjonal-nego. Podstawą obliczania każdego z tych wskaźników były odpowiedzi badanych