Międzynarodowy wymiar integracji społecznej. Spojrzenie i perspektywa

Prawa osób z niepełnosprawnościami są jednym z najistotniejszych problemów naszych czasów. Głównym zadaniem międzynarodowej polityki społecznej jest wyrównywanie warunków i aktywne włączanie w róŜne sfery aktywności społeczno- gospodarczej osób z niepełnosprawnościami przy jednoczesnym wykorzystaniu potencjału tych osób na rzecz społeczeństwa (por. Przybylski 1998). Ogólne cele tworzonych przepisów dotyczą równości praw obywatelskich osób z niepełnosprawnością, równości dostępu do osiągnięć społecznych, a takŜe praw do szczególnej opieki w zakresie edukacji, rehabilitacji i pomocy socjalnej. W ostatnich latach idee te przybrały formę ruchu określaną jako budowanie społeczeństwa dla wszystkich czy społeczeństwa otwartego dla wszystkich (Wojciechowski 2007). WiąŜe się to z podejmowaniem przedsięwzięć które ukierunkowane są na udostępnienie wszystkich sfer Ŝycia społecznego dla niepełnosprawnych, zwalczania dyskryminacji i wykluczania społecznego (por. Wapiennik, Piotrowicz 2002). Działania te moŜemy określić jako dąŜenie do normalizacji Ŝycia osób z niepełnosprawnością, która staje się ich paradygmatem i celem (patrz rozdział 3). Normalizacja jest wyrazem osiągnięcia określonego poziomu rozwoju społecznego, u którego podstaw leŜy sprawiedliwość społeczna, obowiązek pomocy najsłabszym i przeciwdziałanie w ich dyskryminacji (Krause 2004, s. 43). Osiągnięcie takiego stanu rzeczy wymaga zaistnienia pewnych sytuacji integracyjnych objawiających się pomniejszeniem dystansu, zwiększeniem liczby kontaktów między pełnosprawnymi i niepełnosprawnymi członkami społeczeństwa. Zatem w podejmowanych działaniach moŜemy mówić o odbywającym się procesie integracji, który

116

T. śółkowska (2004) określa jako metody pracy i który moŜe prowadzić do normalizacji.

Integracja społeczna otrzymuje w postaci koncepcji normalizacji konkretne wytyczne i cele pracy, których zrealizowanie z jednej strony zmienia diametralnie jakość funkcjonowania osób niepełnosprawnych, z drugiej strony otwiera realną perspektywę integracyjną (Krause 2004, s. 48). A. Hulek uwaŜa, Ŝe społeczna integracja osób niepełnosprawnych wyraŜa się:

„w dąŜeniu do stworzenia tym osobom moŜliwości pełnego lub częściowego włączenia się do normalnego Ŝycia, dostępu do wszystkich instytucji i usług z których korzystają pełnosprawni” (1997, s. 492-493). WyraŜa się ona w takim wzajemnym stosunku pełnosprawnych i niepełnosprawnych, w którym respektowane są te same prawa (…) i w których stwarzane są dla obu grup identyczne warunki maksymalnego, wszechstronnego rozwoju. Integracja pozwala więc być osobie z niepełnosprawnością sobą wśród innych. Ma ona zastosowanie do wszystkich jej sfer Ŝycia - rodzinnego, kształcenia ogólnego i zawodowego, pracy, czasu wolnego, aktywności społecznej i politycznej itp. (tamŜe).

MoŜemy zatem stwierdzić, Ŝe integracja społeczna jako pewien proces jest dąŜeniem do unormowania warunków Ŝycia osób z niepełnosprawnością. Zapewnienia tym osobom godnego Ŝycia i współuczestniczenia w Ŝyciu społecznym.

Osiągnięcie takiej sytuacji nie jest bez funkcjonowania określonych przepisów legislacyjnych. W ustaleniach prawnych trudno jest określić sytuację osób z niepełnosprawnością intelektualną bez odwoływania się do całej grupy osób niepełnosprawnych. Wiele aktów prawnych w podejmowanych inicjatywach nie dokonuje rozróŜnienia na rodzaje posiadanej przez dane osoby niepełnosprawności. Opracowywane dokumenty oraz działania dotyczą najczęściej wszystkich osób niepełnosprawnych, niezaleŜnie od tego, czy jest to niepełnosprawność intelektualna, fizyczna, słuchowa, czy teŜ wzrokowa. Zatem analiza sytuacji osób z upośledzeniem umysłowym w ustawodawstwie międzynarodowym wiąŜe się poznaniem sytuacji wszystkich osób z niepełnosprawnością.

W tworzeniu przepisów na rzecz wyrównywania szans osób niepełnosprawnych największy wpływ odegrały organizacje międzynarodowe takie jak Organizacja Narodów Zjednoczonych, Rada Europy oraz Unia Europejska. Dokonana poniŜej analiza aktów prawnych ujmuje je właśnie w tej perspektywie: od szerokiej obejmującej państwa ONZ do węŜszej - europejskiej.

Podstawą działań równościowych na rzecz osób z niepełnosprawnością była Powszechna Deklaracja Praw Człowieka przyjęta przez Zgromadzenie Narodów Zjednoczonych ONZ 10 grudnia 1948r. Uznana jest ona za najwaŜniejszy dokument

117

dotyczący ochrony wolności i praw człowieka, o czym świadczy art. 22, w którym znajduje się zapis, Ŝe „kaŜdy człowiek ma jako członek społeczeństwa prawo do ubezpieczeń społecznych; ma prawo do urzeczywistnienia - poprzez wysiłek narodowy i współpracę międzynarodową oraz zgodnie z organizacją i zasobami kaŜdego państwa - swych praw gospodarczych, społecznych, kulturalnych, niezbędnych dla jego godności i swobodnego rozwoju jego osobowości” (za: Auleytener 1997). Mimo, Ŝe nie był to prawnie wiąŜący dokument to stał się on powszechnym instrumentem do ochrony praw człowieka. Kolejnymi istotnymi dokumentami, które nie odnosiły się bezpośrednio do problemu niepełnosprawności, ale mówiły o potrzebie tworzenia warunków „zapewniających kaŜdemu korzystanie z praw gospodarczych, społecznych, kulturalnych oraz obywatelskich i politycznych” były uchwalone przez ONZ 19 grudnia 1948r. Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych. Gwarantują one realizację wymienionych praw bez dyskryminacji i bez względu na jakiekolwiek okoliczności.

Pojawienie się większej liczby dokumentów kierowanych takŜe lub tylko do osób niepełnosprawnych moŜna datować na początek lat siedemdziesiątych Dokumentem, który zwracał uwagę na osoby z niepełnosprawnością umysłową była przyjęta przez Zgromadzenie ONZ w 1971r. deklaracji o Prawach Osób Umysłowo Upośledzonych uchwałą 2856 (XXVI) w dniu 20 grudnia 1971r.. Znajduje się w niej m.in. zapis, Ŝe osoba z upośledzeniem umysłowym ma, w moŜliwie największym stopniu, te same prawa, co inni ludzie, ma prawo do odpowiedniej opieki medycznej i fizjoterapii oraz do nauki, szkolenia, rehabilitacji i poradnictwa w takim zakresie, aby umoŜliwić jej rozwój posiadanych uzdolnień i zrealizowanie całego potencjału, ma prawo do ekonomicznego zabezpieczenia i godziwego poziomu Ŝycia, osoba z upośledzeniem umysłowym powinna Ŝyć z własną rodziną lub rodziną zastępczą oraz uczestniczyć w róŜnych formach Ŝycia społecznego. Ma ona prawo do korzystania z pomocy wykwalifikowanych opiekunów, jeśli jest to wskazane ze względu na ochronę jej osoby i jej interesów.

Cztery lata później w 1975r. ONZ ogłosiło Deklarację Prawa Osób Niepełnosprawnych, w którym jest zapis o równości praw obywatelskich i politycznych osób z niepełnosprawnościami. MoŜemy w niej przeczytać m.in.: „Osoby niepełnosprawne mają wrodzone prawo do poszanowania godności osoby ludzkiej [..]. NiezaleŜnie od rodzaju czy stopnia niepełnosprawności mają te same fundamentalne prawa co inni obywatele”. Kolejnym krokiem w tworzeniu podstaw integracji społecznej osób z niepełnosprawnością było

118

ogłoszenie przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1981r. Międzynarodowego Roku Osób Niepełnosprawnych. Jego hasłem przewodnim było: „Pełne uczestnictwo i równość określone jako prawa osób niepełnosprawnych do udziału w Ŝyciu społecznym i rozwoju ich społeczeństw…” (za: Ochoczenko 2005). Po tym wydarzeniu uchwalony został w 1982r.

przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych Światowego Programu Działania na rzecz Osób Niepełnosprawnych, który zawierał wytyczne do realizacji celu jakim było wyrównywanie szans pełnego uczestnictwa osób niepełnosprawnych we wszystkich sferach Ŝycia (uchwała 37/52 w dniu 3 grudnia 1982r.). Celem stało się popieranie skutecznych działań w zakresie zapobiegania niepełnosprawności, rehabilitacji, a takŜe realizacji zadań

„pełnego uczestnictwa” osób niepełnosprawnych w społecznym Ŝyciu i rozwoju oraz

„równości”. Zapis ten oznaczał, Ŝe państwa mają zapewnić osobom z niepełnosprawnościami szanse takie same jak innym ludziom oraz ich równy udział w ogólnej poprawie warunków Ŝycia stanowiących rezultat rozwoju społecznego i ekonomicznego. Działania te miały być realizowane we wszystkich krajach w takim samym zakresie, z równą starannością, bez względu na stopień ich rozwoju ekonomiczno-gospodarczego. W powyŜszych dokumentach zauwaŜyć moŜna, Ŝe nałoŜono na władze państwowe obowiązek poprawy warunków, które prowadzą do upośledzenia. Dodatkowo instytucje państwowe powinny w swoich działaniach mieć na celu budzenie powszechnej świadomości całej ludności co do korzyści dla jednostek i społeczeństwa z włączania osób z niepełnosprawnościami w kaŜdą dziedzinę Ŝycia społecznego, ekonomicznego i politycznego. Zadania te realizowane przez państwa muszą być prowadzone łącznie z całym społeczeństwem, poszczególnymi jednostkami czy teŜ organizacjami pozarządowymi, które mogą pomagać władzom państwowym - formułując potrzeby, sugerując odpowiednie rozwiązania i świadcząc usługi uzupełniające poczynania tych władz. DuŜe znaczenie odgrywają tu same osoby z niepełnosprawnościami, które powinny mieć istotny wpływ na decydowanie o skuteczności polityki, programów i usług na ich rzecz, poprzez samoorganizowanie się w stowarzyszenia czy organizacje. Skierowanie uwagi na potencjał społeczny jakim są osoby o niepełnej sprawności widoczny jest w tzw.

Zasadach Tallińskich przyjętych przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych uchwałą 44/70 w dniu 15 marca 1990r.. Dokument ten podejmuje problem rozwoju ludzkich zasobów jako procesu poszukiwania przez jednostkę realizacji całego swojego potencjału i moŜliwości, co jest niezbędne dla idei wyrównywania szans. Dzięki rozwojowi zasobów ludzkich osoby z niepełnosprawnością są w stanie efektywnie realizować swoje prawa pełnego obywatelstwa, mają moŜliwość korzystania z tych samych praw i obowiązków, jak inni członkowie społeczności, dokonywania tych samych wyborów

119

związanych z Ŝyciem społecznym, kulturowym, ekonomicznym i politycznym społeczeństwa.

Integracyjne podejście do problemów osób z niepełnosprawnościami polega na włączeniu ich spraw do rządowej polityki i planowania na kaŜdym szczeblu jej struktur.

Kolejnym filarem, który stał się podstawą do tworzenia nowych jakości w prawodawstwie były „Standardowe zasady wyrównywania szans osób niepełnosprawnych”

przyjęte 20 grudnia 1993r. przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych. Zasady w nim zawarte traktowane są przez państwa jako normy zwyczajowe prawa międzynarodowego pomimo, Ŝe nie był on dla państw dokumentem wiąŜącym. W wielu krajach stały się inspiracją do podejmowanych działań na rzecz osób niepełnosprawnych i wywarły wpływ na tworzenie nowych norm prawnych, dotyczących poprawy jakości Ŝycia we wszystkich sferach Ŝycia niepełnosprawnych. Zasady te wiązały się głownie z koniecznością podniesienia poziomu świadomości społeczeństwa na temat osób z niepełnosprawnościami, potrzeb, moŜliwości i udziału w Ŝyciu społecznym; zapewnienia skutecznej pomocy medycznej, zapewnienia usług rehabilitacyjnych osobom niepełnosprawnym, pomocy im w podnoszeniu poziomu niezaleŜności w Ŝyciu codziennym oraz w egzekwowaniu przysługujących im praw, pomocy w znalezieniu moŜliwości wykonywania poŜytecznej i satysfakcjonującej pracy na otwartym rynku pracy, zapewnienia środków na utrzymanie, podejmowania badań nad warunkami Ŝyciowymi osób niepełnosprawnych i gromadzeniu informacji na ten temat (www.mpips.gov.pl/_osobyniepelnosprawne.php). W dokumencie tym zostało teŜ podkreślone znaczenia pozostawienia jednostek z niepełnosprawnościami w ich własnym środowisku lokalnym i stworzenie w nim szans dostępu do wszystkich dziedzin Ŝycia społecznego. Przyjęcie zasad przez większość Państw oznaczało ich zobowiązanie moralne i polityczne do podejmowania działań w celu wyrównywania szans tych osób. W procesie osiągania pełnej równości i podnoszenia jakości Ŝycia społecznego osoby z niepełnosprawnościami i ich organizacje miały odgrywać aktywną rolę jako partnerzy. Te załoŜenia znalazły odzwierciedlenie w działalności międzynarodowych organizacji pozarządowych reprezentujących osoby z niepełnosprawnością, które dąŜyły do uchwalenia międzynarodowej konwencji regulującej ich prawa. Ich zdaniem dotychczasowe uregulowania dotyczące praw tych osób nie są wystarczającym narzędziem w dąŜeniu do równości praw osób niepełnosprawnych, tym bardziej, Ŝe dotychczasowe dokumenty m.in.

Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych nie mają mocy wiąŜącej państwa członkowskie.

120

W związku z tym w Pekinie w marcu 2000r. podczas Światowego Szczytu Organizacji Pozarządowych w sprawie niepełnosprawności największe międzynarodowe organizacje pozarządowe reprezentujące grupy niepełnosprawnych (Rehabilitation International, Disabled Peoples International, Inclusion International, World Blind Union, World Federation of the Deaf), podpisały Deklarację Pekińską. Wezwały one w niej Organizację Narodów Zjednoczonych do rozpoczęcia prac nad konwencją poświęconą ludziom z niepełnosprawnościami czego wynikiem było podpisanie Konwencja Narodów Zjednoczonych w dniu 13 grudnia 2006r. na posiedzenie Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych. Została ona wyłoŜona do podpisu przez państwa członkowskie dnia 30 marca 2007r., kiedy to równieŜ Polska ratyfikowała i podpisała powyŜszą Konwencje. W opracowanym dokumencie zostały zawarte podstawowe prawa tych osób, m.in. równość oraz zakaz dyskryminacji. Zgodnie z art. 1 Konwencji Praw Osób Niepełnosprawnych jej celem jest „promowanie, ochrona oraz poszanowanie pełni praw człowieka oraz podstawowych wolności w odniesieniu do osób niepełnosprawnych, jak równieŜ ich wrodzonej godności”.

Konwencja nakłada równieŜ na państwa członkowskie Organizacji Narodów Zjednoczonych obowiązki, mające na celu zagwarantowanie osobom niepełnosprawnym pełny udział w Ŝyciu społecznym. Państwa - strony konwencji zostały zobowiązane do podjęcia wszelkich starań i dokonania zmian mających na celu wprowadzenie zakazu dyskryminacji osób niepełnosprawnych, zagwarantowanie im dostarczania informacji w sposób dla nich zrozumiały i przystępny, jak równieŜ nałoŜony został obowiązek promowania szkolenia osób współpracujących z osobami niepełnosprawnymi (profesjonalistów) w celu zagwarantowania coraz lepszej jakości usług wobec osób z zaburzeniami rozwoju. Dokument ten stał się krokiem milowym w promowaniu idei integracji (Kamiński 2006).

Analizując międzynarodowe rozwiązania dotyczące poprawy warunków Ŝycia osób niepełnosprawnych warto podać przykłady rozwiązań prawnych w wybranych krajach, których ustawy obejmują nie tylko same osoby z niepełnosprawnościami, ale jak i osoby naleŜące do ich rodziny, czy teŜ osoby pozostające z taką osobą w bliskim związku. Jednym z pierwszych państw świata, które wprowadziło odrębne regulacje prawne poświęcone osobom z niepełnosprawnościami były Stany Zjednoczone Ameryki. NajwaŜniejszym aktem prawnym jest uchwalona w 1990r. ustawa o niepełnosprawnych Amerykanach (ang.

Americans with Disabilities Act 1990 − ADA), w który zakazuje się jakiejkolwiek dyskryminacji tych osób w zakresie zatrudnienia i gwarantuje równy z osobami pełnosprawnymi dostęp do mieszkań, dóbr, usług, transportu i telekomunikacji. Celem tej

121

ustawy było „ogłoszenie Ameryce i całemu światu, Ŝe osoby niepełnosprawne są w pełni istotami ludzkimi, Ŝe jakiekolwiek paternalistyczne, dyskryminacyjne i zmierzające do segregacji postawy od tej chwili przestały być akceptowane”. Innym krajem, który w swoim czasie wprowadził postępową ustawę regulującą prawa osób z niepełnosprawnościami była Australia. Aktem prawnym, o którym mowa jest Disability Discrimination Act, który został uchwalony w 1992r. po długich dyskusjach z samymi zainteresowanymi osobami oraz organizacjami działającymi na ich rzecz.

Celem, obowiązującej po dziś dzień, ustawy jest:

• eliminacja - tak dalece, jak to tylko moŜliwe - powodowanej niepełnosprawnością dyskryminacji,

• zapewnienie - tak dalece, jak to praktycznie moŜliwe - by osoba z niepełnosprawnością stała się wobec prawa równa z resztą społeczeństwa,

• promocja zrozumienia i akceptacji społecznej faktu, iŜ osobom z niepełnosprawnościami przysługują te same prawa i wolności, jakie ma reszta społeczeństwa.

Akt ten ma charakter kompleksowym, odnosi się bowiem do wielu sfer Ŝycia i zakazuje dyskryminacji zarówno w zatrudnieniu, jak i dostępie do edukacji, dóbr i usług, wymiaru sprawiedliwości, mieszkań, programów rządowych itp. (www.psouu.org.pl).

W poszczególnych krajach ONZ mimo róŜnic kulturowych, zróŜnicowania pod względem językowym, poziomu ekonomicznego i gospodarczego, widoczne jest wspólne dąŜenie do walki z dyskryminacją wobec jednostek z niepełnosprawnościami. Podobny kierunek działań widać w krajach europejskich. Rozwiązania legislacyjne dotyczące ludzi o niepełnej sprawności, podobnie jak w ONZ, mają swój początek w latach pięćdziesiątych.

Jednym z pierwszych zapisów, skierowanym bezpośrednio do osób z niepełnosprawnościami, pojawił się w Traktacie Rzymski ustanawiającym Wspólnotę Europejską w 1957r.. W cześci I w artykule 13 zapisana została zasada o niedyskryminacji ze względu na niepełnosprawność, oraz konieczności przeciwdziałaniu temu problemowi:

„Instytucje Europejskie (...) mogą podjąć odpowiednie działania w celu zwalczania dyskryminacji na tle płci, rasy, pochodzenia etnicznego, religii, niepełnosprawności, wieku i orientacji seksualnej (...)”.

Kolejnym dokumentem, który był bezpośrednio skierowany do tych osób była Rezolucja dotycząca spójnej polityki w sprawie rehabilitacji tych osób z 1984r.. Ten

122

dokument opracowany przez Radę Europy w sposób znaczący wpłynął na kształt prowadzonej polityki w Unii Europejskiej. Określał bowiem ogólne zasady polityki państw, która powinna być prowadzona razem z organizacjami działającymi na rzecz osób z niepełnosprawnościami i nimi samymi. Ta konieczność prowadzenia wspólnej polityki wobec osób niepełnosprawnych i wyznaczenia pewnych standardów prawnych uwypuklona została w dokumencie przyjętym przez Wspólnotę Europejską w 1996r. pt. Rezolucja o Równości Szans Osób Niepełnosprawnych. Stanowiła ona swojego rodzaju strategię działań na rzecz integracji tych osób w społeczeństwie (Mikulski 1998).

Aspekt pełnego uczestnictwa społecznego pojawił się teŜ w zrewidowanej przez Radę Europy w 1996r. Europejskiej Karcie Społecznej. Określała ona obowiązki państw wobec osób z niepełnosprawnościami i nakazuje „[...] opierać pełną integrację i pełny udział w Ŝyciu wspólnoty, szczególnie w drodze środków, w tym w drodze pomocy technicznej, mających na celu pokonywanie przeszkód w porozumiewaniu się i przemieszczaniu się oraz poprzez umoŜliwienie im korzystania ze środków transportu, mieszkań, działalności kulturalnej i rozrywek” (PRSiZ 1997 nr 2). Część II, art. 15 mówi o prawie osób z niepełnosprawnościami fizycznie lub umysłowo do szkolenia zawodowego, rehabilitacji oraz readaptacji zawodowej i społecznej. Państwa zobowiązywały się:

• podjąć konieczne środki w celu zapewnienia osobom z niepełnosprawnościami ułatwień szkoleniowych, w tym, jeŜeli to konieczne, utworzenie wyspecjalizowanych instytucji publicznych lub prywatnych,

• podjąć odpowiednie środki w celu zatrudniania osób z niepełnosprawnościami, takie jak wyspecjalizowane słuŜby pośrednictwa pracy, ułatwianie podejmowania pracy chronionej oraz środki dla zachęcania pracodawców do zatrudniania tych osób. (www.synapsis.pl).

Wzrost zainteresowania kwestią niepełnosprawności wiąŜe się takŜe z opublikowaniem Traktatu Amsterdamskiego z dnia 2.10.1997r., zawierającym słynny juŜ art.

13 ustalający ogólną zasadę zakazu dyskryminacji, a który mówi, Ŝe „bez uszczerbku dla innych postanowień niniejszego Traktatu i w granicach kompetencji, które Traktat powierza Wspólnocie, Rada, stanowiąc jednomyślnie na wniosek Komisji i po konsultacji z Parlamentem Europejskim, moŜe podjąć środki niezbędne w celu zwalczania wszelkiej dyskryminacji ze względu na płeć, rasę lub pochodzenie etniczne, religię lub światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną”. Pojawienie się tego dokumentu umoŜliwiło ingerowania Unii w ustawodawstwo socjalne państw członkowskich. Artykuł ten

123

stał się podstawą polityki Rady UE, która przeciwdziała dyskryminacji oraz wprowadzała na poziomie Wspólnoty Europejskiej środki i przepisy prawne słuŜące eliminowaniu i zwalczaniu wszelkiej dyskryminacji. Dzięki tym zmianom pojęcie niepełnosprawności zostało wprowadzone do przepisów traktatowych i dało podstawę do podjęcia szerszych działań na rzecz walki z dyskryminacją osób z niepełnosprawnościami. Pierwszym krokiem było wydane na bazie art. 13 dyrektywa Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000r.

ustanawiająca ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy, czyli tzw. dyrektywy antydyskryminacyjnej Wprowadzony przez nią zakaz dyskryminacji dotyczy: warunków dostępu do zatrudnienia; dostępu do wszystkich typów i poziomów szkolenia zawodowego; warunków zatrudnienia w tym wynagrodzeń i zwolnień; członkostwa w organizacjach zawodowych. Celem było wyznaczenie ogólnych ram dla walki z dyskryminacją ze względu na religię lub przekonania, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną w odniesieniu do zatrudnienia i pracy, w celu realizacji w państwach członkowskich zasady równego traktowania. Pomimo wprowadzenia tak szerokiego spektrum podmiotów, dyrektywa była istotna z punktu widzenia osób z niepełnosprawnościami.

Zawiera zasadę mówiąca, Ŝe osoby te są pełnoprawnymi obywatelami europejskimi, jednakŜe w celu umoŜliwienia im korzystania z ich praw potrzebne są pewne udogodnienia. Przejawem tego jest art. 5 wprowadzający regulacje dotyczące tzw. racjonalnych usprawnień dla osób niepełnosprawnych (ang. reasonable accommodation). Oznaczają one, Ŝe pracodawca podejmuje właściwe środki, z uwzględnieniem potrzeb konkretnej sytuacji, aby umoŜliwić jednostce z niepełnosprawnością dostęp do pracy, wykonywanie jej lub rozwój zawodowy bądź kształcenie, o ile środki te nie nakładają na pracodawcę nieproporcjonalnie wysokich obciąŜeń.

Kolejnym krokiem w tworzeniu podstaw integracji społecznej było pojawienie się zapisów o prawach tych osób do korzystania ze środków zapewniających im społeczną i zawodową integrację oraz uczestnictwo w Ŝyciu społecznym. Zostały one zawarte w Kracie Praw Podstawowych ogłoszonej w grudniu 2000 roku podczas posiedzenie Rady Europejskiej

Kolejnym krokiem w tworzeniu podstaw integracji społecznej było pojawienie się zapisów o prawach tych osób do korzystania ze środków zapewniających im społeczną i zawodową integrację oraz uczestnictwo w Ŝyciu społecznym. Zostały one zawarte w Kracie Praw Podstawowych ogłoszonej w grudniu 2000 roku podczas posiedzenie Rady Europejskiej