Uwagi wprowadzające

Opisywanie związków między człowiekiem, a jego środowiskiem to jeden z kluczowych problemów podejmowanych przez badaczy (Brofenbrenner 1976, Tomaszewski 1984, Jasicki, Wolański 1987 i in. Zaborowski 1996). Otoczenie społeczne wraz ze światem materialnym, światem kultury stanowią nieodłączny element systemu, którego wpływom podlega człowiek. Proces ten jest wzajemnie zaleŜny, bowiem jednostka nie tylko ulega oddziaływaniom środowiska, ale poprzez swoje działania sama wpływa na zmianę jego kształtu. Obraz człowieka, który poprzez swoją aktywność wchodzi w róŜne rodzaje związków z otoczeniem, znalazł się w koncepcji jednostki rozwijającej reprezentanta psychologii ekologicznej U. Bronfenbrener (za: Tyszkowa 1993). Jego syntezę prezentuje tabela 2.1. Człowiek razem ze środowiskiem tworzy oddziaływujące na siebie jakości, jako ustrukturalizowaną całość. Ten układ elementów otoczenia jednostki wraz z nią samą określany jest mianem ekosystemu (Mőller 1997). W nim zawierają się powiązane ze sobą podsystemy, które na siebie wzajemnie wpływają pozostając jednak w równowadze. Model przedstawionego ekosystemu obejmuje cztery współdziałające (omówione w poprzednich rozdziałach), hierarchicznie ułoŜone subsystemy: mikrosystem, mezosystem, egzosystem, makrosystem (Przetacznik-Gierowska 1993, s. 105, Reka 1998, s. 29-30). Wszystkie te elementy ekosystemu oddziaływają na człowieka, najsilniejszy wpływ jednak ma mikrosystem, który jest częścią szerszych systemów pośrednio wpływających na jednostkę.

Poprzez zanurzenie w róŜnych wymiarach środowiska sytuacja człowieka ulega zmianom, a co za tym idzie następują zmiany w nim samym. Nie moŜna przy tym zapomnieć, Ŝe przeobraŜenia w jednostce powodują zmiany w ekosystemie. Te przemiany powodują, ze ekosystem zmienia się w trakcie Ŝycia jednostki. Przekształcają się rodzaje, zakresy subsystemów, a takŜe zaleŜności między nimi. To właśnie poprzez nie człowiek tworzy ekosystem (zob. Piątek 1998, Tomaszewski 1982, Szczepański 1993) i z jego perspektywy rozpoczyna się opis otaczającej rzeczywistości, której to on wyznacza granice. Postrzeganie i ocena działania systemów z punktu widzenia jednostki zauwaŜalna jest zwłaszcza w podejmowanych badaniach nad jakością Ŝycia człowieka. R.L. Schalock i M.A. Verdugo (2002) rozpatrują ją na trzech poziomach. NajniŜszy dotyczy funkcjonowania jednostkowego (mikrosystemu), czyli płaszczyzny wspierania, planowania indywidualnego Ŝycia osoby z

75

niepełnosprawnością intelektualną oraz wartościowania przez nią rezultatów edukacyjnych i rehabilitacyjnych. Kolejny poziom to instytucje usługowe (mezosystem), który jest uŜyteczny do programowania zamierzeń, zmian, przemieszczeń, badań z udziałem niepełnosprawnych, analizy poczynań oraz udoskonalenia programów. Najszerszy to poziom społeczeństwa (makrosystem), który jest międzykulturową perspektywą znajdująca zastosowanie w ogólnych koncepcjach, pomiarze i wdraŜaniu w róŜnych krajach i obszarach językowych (za:

Zawiślak 2007, s. 51). Podejmując badania nad jakością Ŝycia badacze analizują cały ekosystem pod kątem istniejących w nim udogodnień dla jednostki niepełnosprawnej tj:

systemów wsparcia, usług, systemów opieki i pomocy. W swoim ekologicznym modelu wpływu na osobę z niepełnosprawnością Brunswick (za: B. Wojnarowską 1993) załoŜył istnienie elementów odpowiedzialnych za określone działania na jej rzecz na poziomie kaŜdego systemu. Nie podlega dyskusji fakt potrzeby istnienia wsparcia na kaŜdym z nich, ale dopiero ich kompleksowe funkcjonowanie jest najbardziej skuteczne.

Tabela 2.1 Ekologiczny model wpływu ekosystemu na jednostkę wg Brunswicka

Makrosystem Egzosystem Mikrosystem Ontosystem

Wartości i normy społeczne.

Dopełnieniem pojęcia ekosystem staje się termin „przestrzeń Ŝyciowa człowieka”.

Pojęcie to określa nie tylko budowę i sposób działania ekosystemu, ale teŜ funkcje jakie pełni oraz znaczenie dla rozwoju jednostki.

W potocznym rozumieniu przestrzeń Ŝyciowa to minimum obszaru potrzebnego człowiekowi do Ŝycia (Zych 1999, s. 223). Takie znaczenie przedstawia równieŜ Rene J.

Muller (1997), według którego przestrzeń Ŝyciowa obejmuje konkretne środowisko człowieka w jego codziennym Ŝyciu takŜe w aspektach psychicznych, społecznych i materialnych.

Aspekt bliskości, codziennego doświadczania przestrzeni znaleźć moŜna w definicji B. Król (1997, s. 3), która mówi, Ŝe przestrzenią Ŝyciową: „to nie tylko miejsce ludzkiej egzystencji, ale i ustosunkowanie się człowieka do tej rzeczywistości, doświadczanie jej, bycie w niej”.

Podkreślane jest tu znaczenie doświadczania Ŝycia i jego indywidualne przeŜywanie. Termin

„przestrzeń Ŝyciowa” został wprowadzony przez K. Lewina na oznaczenie „pola psychicznego w skład którego wchodzą jednostka i otoczenie”. Określa ją jako dynamiczną interakcję wszystkich faktów psychologicznych wpływających w określonym momencie na zachowanie człowieka. Faktami nazywa środowisko psychologiczne - reprezentację osób,

76

rzeczy i zdarzeń mających znaczenie dla jednostki oraz samą jednostkę z jej właściwościami (za: Mostwin 1989). Systemy potrzeb, cechy, motywy, percepcja to psychologiczne aspekty świata charakterystycznego dla danej jednostki, która pozwalają zrozumieć określone zachowanie jednostki i określają jej przestrzeń Ŝyciową (Chłopkiewicz 1987, s. 66). Z tego powodu K. Lewin określa zachowanie (B) jako funkcję przestrzeni Ŝyciowej (L) B = f(L).

Przestrzeń Ŝyciowa (L) jest tworzona zarówno przez jednostkę z jej właściwościami (P), jak i przynaleŜne jej środowisko psychologiczne (E). Psychologiczne otoczenie jest funkcją osobowości E = f(P) i odwrotnie - osobowość jest funkcją psychologicznego otoczenia P = f(E). Oznacza to, Ŝe poznanie środowiska i jego znaczenie wpływają na zachowanie człowieka (Eliasz 1993). Aby zrozumieć lub przewidzieć jakieś zachowanie, naleŜy postrzegać przestrzeń Ŝyciową danej osoby jako jedność jej osobowości i jej otoczenia psychologicznego (Lewin 1954, s. 918-919).

Rysunek 2.1 Przestrzeń Ŝyciowa według Kurta Lewina Źródło: C.S. Hall, G. Lindzey, 1998, s. 360

K. Lewin zwraca równieŜ uwagę na rolę jako odgrywa „przestrzeń Ŝyciowa” w rozwoju człowieka. Zgodnie z teorią pola zachowanie jednostki jest funkcją łącznego traktowania osoby i jej środowiska psychologicznego. Obszary przestrzeni Ŝyciowej mogą mieć pozytywny lub negatywny potencjał. Jeśli czynność, obiekt lub inny cel jako dany obszar jest atrakcyjny dla osoby, powoduje to jej świadome lub nieświadome dąŜenie w kierunku tego obszaru. Mówimy wtedy o pozytywnym potencjale. Natomiast negatywny potencjał jest wtedy, gdy osoba jest odpychana w kierunku przeciwnym niŜ obszar. Pole sił wiąŜe się z nadawaniem wartości określonym obszarom. Jednostkę przyciągają zadania lubiane, odpychają nielubiane. Człowiek podejmuje działania pokonując przeszkody, trudności rozwiązuje problemy nie tylko w działaniu, ale i w myśli. Teoria pola wyjaśnia istotę tych zachowań oraz zmian, jakie zachodzą w rozwoju osobowości jednostki. K. Lewin przedstawia strukturę osobowości jako kompleks trzech obszarów: sfery zewnętrznej (percepcyjno-motorycznej), oraz sfer wewnętrznych: peryferycznej i centralnej zawierającej osobowość. Istotą rozwoju jest stopniowe róŜnicowanie się i stabilizowanie się struktur oraz

E P

77

wzmacnianie granic (mniejsza przenikalność) co daje w rezultacie wyodrębnienie jednostki z jej otoczenia (Chłopkiewicz 1987, s. 66-67). Teoria pola przedstawia rozwój jednostki jako róŜnicowanie przestrzeni Ŝyciowej i następującego wraz z nim zróŜnicowania strukturalnego.

W czasie interakcji z otoczeniem zwiększa się liczba systemów potrzeb, cech, motywów i percepcji konstytuujących obszar wewnętrzny przestrzeni Ŝyciowej. Wzajemne ich oddziaływania i interakcje z otoczeniem doprowadzają do coraz większego zróŜnicowania strukturalnego. Człowiek pod wpływem pola sił działających w danym momencie staje się zdolny do rozszerzania aktywności z obecnej na oddaloną, do tworzenia planów na przyszłość (Lewin 1954). Zatem przestrzeń Ŝyciowa nie tylko wpływa na funkcjonowanie i rozwój jednostki, ale podlega takŜe oddziaływaniom z jej strony (por. Ossowski 1999, s. 12).

M. Tyszkowa (1993) stwierdza, Ŝe człowiek rozwija się w środowisku, asymilując w toku własnej aktywności oddziaływania systemów środowiska i poprzez zmiany aktywności (tj.

akomodację) wywołuje zmiany w sobie samym. Aktywność jednostki jest tu istotnym czynnikiem, poniewaŜ inicjuje ona zmiany w ekosystemie poprzez dostarczanie doświadczeń stanowiących materiał rozwoju. Działanie jednostki jest elementem standardów rozwojowych, które są zasadniczym celem regulacji (obok przetrwania) (Lewicka 2002).

Kategorię „rozwoju” najsilniej moŜemy powiązać z aktywnością dotyczącą przewagi Ŝycia wewnętrznego nad zewnętrznym. Jest ona jedną z trzech rodzajów aktywności jakie w swojej tezie przedstawia K. Dąbrowski (1986, s. 41). Kolejna dotyczy reagowania na bodźce zewnętrzne, a ostatnia polega na tym, Ŝe bodźce zewnętrzne wyzwalają działanie bodźców wewnętrznych, co prowadzi do tworzenia nowej, przetworzonej rzeczywistości i przenoszenia jej z powrotem do świata zewnętrznego. Oddziaływanie środowiska powoduje przystosowanie się jednostki do norm i zasad w nim funkcjonujących, a więc zachodzące zmiany są wymuszane. Inaczej jest w kategorii „rozwój”, która zakłada pojawienie się zmian osobowościowych stanowiących taką realizację własną osoby, która wychodzi od niej, a nie jest tylko zmianą dokonującą się pod wpływem zdarzeń zewnętrznych (Obuchowski 1993, s.

84). Znaczenie wpływu przestrzeni Ŝyciowej na rozwój jednostki i rodzaju doświadczeń jaki jest jej udziałem moŜna znaleźć równieŜ w teorii A. Kępińskiego (1985, s. 85). Stwierdza on, Ŝe: „kaŜda Ŝywa istota musi rozwijać się w określonej przestrzeni Ŝyciowej”. Według niego przestrzeń Ŝyciowa jest funkcją przestrzeni rzeczywistej i przestrzeni przeŜywanej, która uzaleŜniona jest od charakteru przeŜyć jednostki, od rodzaju doświadczeń świata, od jej nastawienia do otoczenia. Ten rodzaj przestrzeni wpływa na funkcjonowanie człowieka, co wynika, ze sposobu w jaki jednostka przeŜywa rzeczywistość, a który jest ściśle związany z

78

tym jak widzi ona własną przestrzeń. Przestrzeń Ŝyciowa poprzez dokonujące się w niej zmiany i wpływ na jednostkę posiada dynamicznym charakter.

Kolejnymi charakterystycznymi cechami przestrzeni Ŝyciowej są:

• holizm - elementy tworzące przestrzeń stanowią zintegrowaną całość,

• strukturalizm - elementy przestrzeni tworzą uporządkowaną strukturę, określającą zachodzące między nimi relacje i ich znaczenie dla jednostki,

• zmienność - przestrzeń Ŝyciowa jednostki zmienia się w jej ciągu Ŝycia, niektóre elementy zyskują znaczenie dla jednostki inne tracą,

• subiektywizm - znaczenie poszczególnych elementów przestrzeni moŜemy rozpatrywać jedynie w odniesieniu do konkretnej osoby,

• podmiotowość - o przestrzeni Ŝyciowej, jej charakterze decydują plany, nadzieje, cele jednostki, w trakcie realizacji których jednostka zmienia rzeczywistość,

• intencjonalność - doświadczając rzeczywistości człowiek poznaje świat, poszerza zakres swojej przestrzeni Ŝyciowej Jednostka współtworząc ją decyduje o swoim rozwoju (Król 1997, s. 13-14).

MoŜna więc określić, Ŝe przestrzeń Ŝyciową tworzy jednostka, ale i jest dla niego tworzywem (May 1995, s. 154-155). Człowiek dostosowuje się do zmian jakie zachodzą w przestrzeni Ŝyciowej, ale teŜ sam przyczynia się do występowania tych zmian, oddziaływując na nią i ją przekształcając. Związane jest to z jednym z rodzajów działań jakie podejmuje człowiek w przestrzeni społecznej z jej przyswajaniem. Poszczególne jednostki i grupy adaptują się do istniejącej przestrzeni, jak równieŜ adaptują otaczające ich elementy przestrzeni do swoich wyobraŜeń, wartości, oczekiwań, aspiracji itd., modyfikując je w sposób często nieprzewidywalny, spontaniczny i nieformalny (Jałowiecki 1999, 2000).