Przestrzeń Ŝyciowa jednostki z upośledzeniem umysłowym

O kształcie przestrzeni Ŝyciowej osób z niepełnosprawnością intelektualną decydują takie same prawidłowości i mechanizmy jak i o przestrzeni osób w normie intelektualnej (Kościelska 1984, Larkowa 1988b, Pilecka 1996). Jednak fakt istnienia niepełnosprawności intelektualnej wpływa zarówno na funkcjonowanie jednostki, jak i jej środowisko i relacje panujące między nimi (Doroszewska 1989, s. 474). W przypadku analizy przestrzeni Ŝyciowej osób z upośledzeniem umysłowym moŜna mówić o cechach charakterystycznych

79

przestrzeni Ŝyciowej tych osób oraz o specyficznym, właściwym dla nich jej odbiorze (poprzez pryzmat niepełnosprawności). Kreowanie przestrzeni Ŝyciowej poprzez aktywność jednostki uwarunkowane jest ograniczeniami wynikające ze specyfiki jej zaburzeń. Mniejsza moŜliwość przekształcania własnej przestrzeni Ŝyciowej wynika z istotnie niŜszego poziom intelektualnego (za: Głodkowska 1999), obniŜonych moŜliwości przystosowawczych (Luckasson i in., za: Kostrzewski 1997), barier ograniczających wypełnianie ról i zadań Ŝyciowych, zaburzonego procesu odbioru i przetwarzania informacji. Upośledzenie umysłowe zaburza teŜ procesy regulacji stosunków osoby z niepełnosprawnością z otoczeniem (Olszewski 2006). Zatem analiza przestrzeni Ŝyciowej tych osób wymaga zwrócenia uwagi nie tylko na czynniki wyzwalające zmiany w przestrzeni Ŝyciowej, ale i czynniki ograniczające te działania.

Istotnym czynnikiem, który wpływa na kształt przestrzeni Ŝyciowej jednostki (o czym była mowa w poprzednim rozdziale) jest jej aktywność i gromadzone w związku z nią doświadczenia. Dzięki aktywności własnej człowiek inicjuje zmiany w ekosystemie, z uwagi na fakt, iŜ dostarcza doświadczeń stanowiących materiał rozwojowy (Tyszkowa 1993).

RównieŜ tworząc swój świat człowiek podlega oddziaływaniu otaczającego świata, a w wyniku tej zaleŜności zdobywa doświadczenia. Dotyczą one nie tylko trwającego w danym momencie przeŜywania danego zdarzenia czy sytuacji, interakcji z otoczeniem czy podejmowanych działań, ale teŜ śladów przeŜytych zdarzeń, sytuacji, kontaktów, działań czy przeŜyć w pamięci, jak równieŜ skutek, zwłaszcza trwały, w psychice i zachowaniu.

Doświadczenie wiąŜe się z zapamiętywaniem i przechowywaniem śladów zdarzeń w kontaktach jednostki z otoczeniem oraz zdarzeń w jej Ŝyciu wewnętrznym (Tyszkowa, Przetacznik-Gierowska 2003, s. 216-217). Nabywane doświadczenia indywidualne i społeczne, gromadzone i przetwarzane w sieci struktur poznawczych stają się podstawą indywidualnego systemu znaczeń. Oznacza to, ze jednostka nadaje znaczenie sytuacjom, interakcjom, osobom i przedmiotom, których „doświadcza”. W wyniku czego tworzy indywidualne definicje sytuacji. Przedmioty w świecie fizycznym, mają indywidualne znaczenie dla kaŜdego człowieka i nie są takimi samymi przedmiotami dla innych ludzi, którzy interpretują je w indywidualny sposób (por. Mikiewicz 2005, s. 63). Dzięki utworzonej strukturze wartościującej pojawia się dynamizm realizacji wartości. Bazuje on z jednej strony na części struktur poznawczych, które będąc obiektywną reprezentacją świata zewnętrznego, zawierają wiedzę o wartościach, normach, celach i ideałach funkcjonujących w środowisku społecznym, z drugiej strony - na subiektywnym systemie wartości wytworzonych w toku

80

wzajemnych interakcji jednostki z otoczeniem, a zawartym w jej strukturach poznawczo-emocjonalno-dąŜeniowych (Chłopkiewicz 1987, s. 35). W okresie wczesnej dorosłości moŜna zauwaŜyć przewagę własnych opinii opartych na osobistym systemie wartości, niŜ podleganie wpływom otoczenia. Podejmowane działania mają na celu realizację Ŝyciowych załoŜeń i decydują o przebiegu dalszego Ŝycia jednostki. Zatem istotnym czynnikiem pozwalającym na kształtowanie własnej przestrzeni Ŝyciowej jest moŜliwość samodzielnego i autonomicznego działania. Zdolność do racjonalnego, skutecznego działania i brania odpowiedzialności za swoje decyzje jest jednak w duŜym stopniu zaleŜna od doświadczeń osobistych i treningu właściwych umiejętności. JeŜeli dana osoba nie ma Ŝadnych moŜliwości decydowania o swoich sprawach, nie wykorzystuje i nie rozwija swego potencjału, staje się rzeczywiście bierna i zaleŜna od narzucanych jej zadań i sposobów realizacji. MoŜliwość zdobywania doświadczeń i ich wykorzystywania stają się tu ograniczone. A to właśnie doświadczenia zdobyte, opracowane i włączone do struktur psychicznych jednostki wywołują zmiany w jej systemie psychicznym co owocuje powstaniem nowego rodzaju interakcji człowieka z otoczeniem i zmianami w jego ekosystemie. Zdobywane doświadczenia w trakcie Ŝycia pozwalają jednostce na oddziaływanie na środowisko i stopniowe uwalnianie się od jego wpływu aŜ do autonomicznego istnienia. To wszystko sprowadza się do umoŜliwienia podmiotowego istnienia i działania osoby z upośledzeniem umysłowym. Postrzeganie podmiotowości człowieka wyznaczają określone warunki jego istnienia w przestrzeni Ŝyciowej (społeczne, kulturowe, instytucjonalne itp.). Natomiast wyznacznikami podmiotowości tkwiącymi w samym człowieku są świadomość, aktywność i poczucie sprawstwa (Kofta 1998). Podmiotowość osoby przejawia się w jej dąŜeniach, potrzebach samorealizacji Ŝyciowej, kierowaniu się subiektywnymi wartościami. Osoba z upośledzeniem umysłowym musi być spostrzegana jako: „sprawca ukierunkowania i dynamiki aktywności;

jako osoba, która bada świat oraz spostrzega w nim szanse samourzeczywistnienia”

(Ossowski 1999, s. 3). Jednak w przypadku tych osób problemem staje się tu niepotrzebna ingerencja innych osób, które w imię pomocy często przekraczają „niewidoczną granicę”, za którą dają sobie prawo podejmowania decyzji za osoby z upośledzeniem, ograniczając ich działania wyręczając lub je ułatwiając. Sytuacja taka prowadzi do konsekwencji wtórnej niepełnosprawności i wyuczonej bezradności. Wynika to z tego, Ŝe osoby z upośledzeniem częściej doświadczają sytuacji gdzie podkreśla się ich gorszą sprawność intelektualna i słabsze umiejętności, a nie eksponuje mocne strony. Według D. Rzedzickiej (2000) wizerunek osoby z niepełnosprawnością konstruowany jest w opozycji do pojęcia normalności. Ich obraz jest ustalony, wiadomy i zwykle kojarzy się z defektami,

81

uszkodzeniami, deficytami, ograniczeniami, a w konsekwencji z niesamodzielnością i koniecznością udzielania pomocy. Środowiska społeczne, często ograniczają, a nie stymulują do podejmowania wyzwania. Kolejnym waŜnym czynnikiem warunkującym aktywność osób niepełnosprawnych są cechy osobowości osób z upośledzeniem umysłowym, którą wg Earla (1973) jest wewnętrzne przekonanie o niemoŜności wykonywania czegoś, realizacja celu, wytrwałości w wysiłku, przeciwstawiania się frustracji. To przekonanie o własnej niemoŜności (nastawienie na poraŜkę) powoduje zmniejszenie zdolności do przeciwstawiania się trudnościom. W tym aspekcie, dla tworzenia przestrzeni Ŝyciowej, waŜności nabiera posiadanie przez jednostkę poczucia wiary we własne siły, w moŜliwość sprawstwa. Wiara we własne umiejętności i podejmowane działania jest niezbędnym składnikiem działań dających moŜliwość kreowania otaczającej rzeczywistości człowieka. U osób z niepełnosprawnością ufność we własne siły i potencjał twórczy jest często na niskim poziomie. Jednak z drugiej strony naleŜy tu przypomnieć znane fakty biologii człowieka, a dotyczące róŜnorodności, która w przypadku osób z upośledzeniem, nie przekracza zmienności wewnątrzgatunkowej - wszyscy ludzie reprezentują jeden gatunek biologiczny (Malinowski, Strzałko 1996). MoŜemy zatem mówić tu o sytuacji, w której róŜnice w działaniu osób pełnosprawnych i niepełnosprawnych dotyczą zdolności do pokonywania napotkanych przeszkód, a co za tym idzie stopnia trudności podejmowanych zadań (Cunningham 1991, s. 23). Mimo zmniejszonych moŜliwości przetwarzania informacji docierających z otoczenia, osoby z upośledzeniem podejmują aktywności dotyczące przekształcania przestrzeni Ŝyciowej mającej na celu poprawę jakości własnego Ŝycia.

Kolejny czynnik wpływający na kształt przestrzeni Ŝyciowej osób z upośledzeniem umysłowym związany jest z podwójną rolą przestrzeni Ŝyciowej, przestrzeni pojmowanej w sposób stricte fizyczny i przestrzeni pełniącej funkcję społeczną (Sztumski, Wódz, 1984, s.

50). Ta ostatnia rola nabiera szczególnego znaczenia dla osób z niepełnosprawnościami. To właśnie w niej doświadczają one wielu niekorzystnych zjawisk jak: marginalizacja, naznaczenie czy etykietowanie. Informacje płynące z otoczenia są często niekorzystne, a ich gromadzenie powoduje kształtowanie się u osób z upośledzeniem umysłowym wyobraŜeń o swoich moŜliwościach na podstawie działań otoczenia, które wynikają z funkcjonujących stereotypów (por. Kowalik 1989). Poczucie bycia „innym” wyzwala takŜe u tych osób poczucie osamotnienia w relacji podmiot - otoczenie. Człowiek doświadcza samotności społecznej, która rodzi się z braku więzi społecznej lub braku przynaleŜności do grupy społecznej. Funkcjonowanie osób z upośledzeniem umysłowym z etykietą inności, w

82

poczuciu dystansu społecznego powodują niezadowolenie z jakości związków społecznych, tak istotnych w egzystencji człowieka. Poczucie osamotnienia jest szczególnie bolesne w okresie dorosłości, kiedy jednostka nie ma moŜliwości zaspokojenia podstawowej potrzeby dorosłości - intymności. Samotność jest dolegliwym uwewnętrznionym stanem świadomości konkretnego człowieka, który przeŜywa poczucie dystansu od innych ludzi i wynikająca z tego tęsknotę do zbliŜenia się do wspólnot ludzkich, do relacji dających zadowolenie i nadających sens dalszemu Ŝyciu (Kawula 1999). Jest mieszaniną uczuć odrzucenia, braku akceptacji i codziennych kłopotów spowodowanych bieŜącą sytuacją (Weiss 1973 za:

Rembowski 1991). W pojawianiu się tego odczucia podkreśla się wpływ podwyŜszonego poziomu stresu na skutek subiektywnego doświadczania przez jednostkę braku oczekiwanych relacji społecznych (Rola 2004). Stan ten moŜe dotyczyć zarówno aspektu ilościowego kontaktów jak i ich jakości.

Samotność pojawia się w Ŝyciu w momencie gdy jednostka:

• uświadomi sobie fakt zerwania lub osłabienia więzi uczuciowych łączących ja z otoczeniem (Kozielecki 1989),

• pojawi się niezgodności pomiędzy oczekiwaniami jednostki a jej realnymi moŜliwościami (Dołęga 2003, Rembowski 1992),

• jest przekonana, Ŝe wchodzenie w relacje społeczne z róŜnych przyczyn jest niemoŜliwe do osiągnięcia, a czasem wręcz jest zagroŜeniem dla dobrostanu jednostki (Rola 2004),

• jest zagubiona we współczesnym świecie, w którym nie znajduje oparcia, co powoduje poczucie niszczenia przez Ŝycie zbiorowe, odarcie jej egzystencji z autorytetu (Gajda 1997).

Jak moŜna zauwaŜyć samotność jest wielowymiarowym doświadczeniem człowieka (opisywanym z punktu widzenia psychologii, filozofii, socjologii) o charakterze zarówno społecznym, sytuacyjnym czy osobowościowym. Jej źródła naleŜy poszukiwać nie tylko w otoczeniu społecznym, ale i w jego przemianach społeczno-obyczajowych oraz w kryzysie stosunków międzyludzkich. WiąŜe się to z zachwianiem tradycyjnych wzorców osobowych oraz systemów wartości, braku autorytetów oraz zmianie modelu rodziny. Nieumiejętność odnalezienia się w zmieniającej się rzeczywistości moŜe wywołać zjawisko samotności (Dołęga 2003). W przypadku osób z upośledzeniem umysłowym te trudności moŜna wiązać ze zmianami gospodarczo-społecznymi, wprowadzaniem nowych rozwiązań systemowych.

Wymuszają one na jednostce umiejętności szybkiego przystosowania się do zmian, czemu nie

83

zawsze jest ona w stanie sprostać. Konsekwencjami stanu emocjonalnego jakim jest samotność moŜe być niedorozwój osobowy, kalectwo psychiczne, izolacja od kontaktów z innymi, egocentryzm (Rola 2004). Powoduje teŜ poczucie bezradności, bierność wobec rzeczywistości, wyzwala niepokój, rodzi poczucie winy i wstydu (por. Dołega 2003, Fromm 1994, Kozielecki 1989) czasami wyzwala agresję (Rembowski 1992).

Odczuwane samotności wpływa na jakość i zakres podejmowanych aktywności człowieka, co tym samym wiąŜe się z ilością zdobywanych doświadczeń społecznych.

Skutkiem samotności jest stan izolacji, który moŜe powodować usunięcie jednostki na margines Ŝycia i jej wykluczenie.

W tym podrozdziale omówione zostały wspólne i swoiste czynniki wpływające na kształt przestrzeni Ŝyciowej osób z upośledzeniem umysłowym. Zaznaczone zostały - przy przyjętym załoŜeniu o istnieniu wspólnych mechanizmów i prawidłowości kształtowania przestrzeni Ŝyciowej osób z upośledzeniem i w normie rozwojowej - specyficzne warunki interakcji jednostka - otoczenie i istniejące w otoczeniu zagroŜeniami prawidłowego funkcjonowania jednostki.

Istotne wydaje się tu jeszcze zwrócenie uwagi na optymalne środowisko, które pozwoli osobie z niepełnosprawnością na doskonalenie umiejętności z poszczególnych obszarów aktywności Ŝyciowej, niezbędnych jej w Ŝyciu codziennym (Schalock 1990).

Stwarzanie takich moŜliwości jest jednym z trzech istotnych aspektów konstruktywnego środowiska Realizacja tego postulatu staje się zadaniem wszystkich osób zajmujących się zawodowo rehabilitacją, opieką czy wsparciem tych osób. Istotą działań jest wzmacnianie dobrego samopoczucia w zakresie fizycznym, materialnym, społecznym i poznawczym, co wiąŜe się z ułatwieniem dostępem do pewnych udogodnień np. medycznych, jak i z moŜliwościami wyboru, samostanowienia o sobie jednostki. Trzeci aspekt dobrego środowiska to promowanie stabilizacji, które oznacza poczucie bezpieczeństwa jednostki w

przewidywalnym środowisku (por. Wojciechowski 2001, Schalock 1990).

W rozdziale tym nie podejmowano analizy systemów, w których funkcjonuje człowiek tj. rodziny, grupy rówieśniczej, miejsca pracy. Ich znaczenie i wpływ na osoby z upośledzeniem umysłowym opisano w rozdziale 1. Celem było opisanie przestrzeń Ŝyciowej z jej barierami, które stanowią o dynamizmie jednostki w kreowaniu jej jakości. Istotnym czynnikiem wpływającym na jakość przestrzeni Ŝyciowej mają postawy społeczne wobec osób z niepełnosprawnością umysłową, które wymagają dalszego przybliŜenia.

84