Postawy społeczne wobec osób z upośledzeniem umysłowym

Literatura z zakresu pedagogiki specjalnej pozwala dostrzec, iŜ kaŜde społeczeństwo, począwszy od wspólnot plemiennych, aŜ do współczesności, stawało przed problemem niepełnosprawności i postaw wobec niej. Na przestrzeni wieków postawy oscylowały od wrogości poprzez litość i strach (wraz z działalnością charytatywną) aŜ do okresu podejmowania wnikliwych badań i prób integracji społecznej (por. Lipkowski 1981, Sękowska 2001). Związane to było ze zmieniającą się sytuacją ekonomiczną i gospodarczą, a takŜe z rozwojem społecznym. W czasach staroŜytności dokonywano eliminacji dzieci chorych i słabych w dąŜeniu do zdrowego i silnego społeczeństwa. W pierwszych wiekach naszej ery nastąpił zwrot w postawach społecznych wobec osób z niepełnosprawnością, czego wynikiem było pojawienie się prac z zakresu wiedzy i lecznictwa niewidomych, które przyczyniły się do zmiany spojrzenia na sprawnych inaczej (por. Lipkowski 2001, Sękowska 2001). Kolejne wieki to okres postaw opartych na litości wobec inności kiedy to zaczęto rozpowszechniać idee niesienia pomocy chorym poprzez działalność charytatywną instytucji kościelnych i innych powołanych do tego celu. Osobami, które wpłynęły na zmianę sposobu patrzenia na jednostki o niepełnej sprawności i zapoczątkowały okres szczegółowych badan wraz z próbami integracji to Jan Amos Komeński i John Lock. Propagowali oni poglądy mówiące o „normalnym traktowaniu” osób z niepełnosprawnością i dąŜyli do nauczania osób mniej sprawnych. J. A. Komeński twierdził, Ŝe: „Wszyscy ludzie mają uczyć się wszystkiego, co jest ludzkie, poniewaŜ są ludźmi” (Lipkowski 2001, s. 52).

Obecnie mówi się o szeroko rozumianej rehabilitacji, integracji społecznej i normalizacji, takŜe o prawach tych osób w kontekście praw człowieka. W rzeczywistości jednak napotykają one zbyt wiele przeszkód, by mogły w pełni z tych praw korzystać.

Funkcjonowanie osób z niepełnosprawnością w rzeczywistości społecznej obarczone jest pewnymi barierami, które utrudniają im pełne w nim uczestnictwo. B. Zmaczyńska-Witek (1997, s. 11-32) zwraca uwagę na dwie istotne kategorie barier społecznych jakimi są;

czynniki kształtujące negatywny stosunek do osób z niepełnosprawnością oraz negatywne postawy i stereotypy. Te ostatnie zajmują istotne miejsce w kreowaniu sytuacji kaŜdego człowieka.

Postawy rozwijają się w człowieku pod wpływem środowiska społecznego. Nabierają społecznego charakteru na skutek socjalizacji, a takŜe ze względu na społeczny przedmiot postawy oraz społeczny kontekst. Mogą dotyczyć zarówno przedmiotów o charakterze indywidualnym (poszczególne osoby), jak i zbiorowym (grupa osób) (Mika 1984). Postawa

85

dotyczy ogółu względnie trwałych dyspozycji do zachowania się wobec przedmiotu (Nowak 1973, s. 23). Ta definicja podkreśla skłonności człowieka do zachowania się w określony sposób wobec przedmiotów, osób, grup społecznych, problemów, jak równieŜ odnosi się do specyficznej ich oceny. Przyjmowanie określonych postaw przez indywidualne osoby bądź grupy społeczne dotyczyć moŜe wielu aspektów, które kształtują stosunek do tych jednostek, a jednocześnie wyznaczają relacje człowiek - człowiek. Determinują one w duŜym stopniu nasze reakcje na bodźce społeczne, uczucia, myśli oraz postępowanie wobec innych osób i grup (Bohner, Wanke 2004).

Postawy i nastawienia społeczeństwa, wobec osób z niepełnosprawnością są mocno zróŜnicowane. Badania wykazują, Ŝe moŜna je podzielić na trzy kategorie:

• postawy pozytywne, które przejawiają się w akceptacji osoby z niepełnosprawnością (osoby je reprezentujące aprobują kontakty z osobą z niepełnosprawnością, dostrzegają jej godność, wyraŜają Ŝyczliwość i szacunek wobec niej),

• postawy ambiwalentne, które przejawiają się w obojętnym stosunku do osoby z niepełnosprawnością,

• postawy negatywne, które przejawiają się brakiem akceptacji, niechęcią do tych osób (Larkowa 1970).

Zdaniem J. Granofsky’ego (Granofsky 1955, za: Sękowski 1994, s. 25-26), postawy pozytywne bądź negatywne moŜna scharakteryzować ze względu na:

• kryterium oceny osoby z niepełnosprawnością,

• kryterium poznawcze,

• kryterium emocjonalnych interakcji społecznych.

Pozytywne postawy charakteryzują się:

• obiektywną i realną oceną wpływu niepełnosprawności na psychikę i funkcjonowanie człowieka, ograniczeń i moŜliwości osoby z niepełnosprawnością,

• pozytywnym nastawieniem poznawczym (przedmiotem zainteresowania jest człowiek, a nie tylko jego niepełnosprawność): znajomością potrzeb osób z niepełnosprawnością i poziomu ich zaspokojenia, obiektywnym dostrzeganiem zalet i moŜliwości tych osób oraz ich osiągnięć,

86

• pozytywnymi zachowaniami społecznymi: społeczną akceptacją i szacunkiem dla osoby z niepełnosprawnością, przeciwdziałaniem izolacji, naturalnym i Ŝyczliwym kontaktem z tymi osobami, podejmowaniem kontaktów interpersonalnych i współpracy z nimi, i ich integrowaniem.

Postawy negatywne wobec osób z niepełnosprawnością, zdaniem J. Granofsky’ego (tamŜe), charakteryzują się:

• uczuciem litości lub nadopiekuńczości wobec tych osób: niedocenianiem, ciekawością deprecjonowaniem, przecenianiem wpływu niepełnosprawności na psychikę, wyolbrzymianiem ograniczeń,

• negatywnym nastawieniem poznawczym: przesadnym zajmowaniem się wyglądem osoby z niepełnosprawnością, zwracaniem szczególnej uwagi na niepełnosprawność, przecenianiem brzydoty,

• negatywnym nastawieniem społecznym: powiększaniem dystansu społecznego, brakiem akceptacji dla udziału osób z niepełnosprawnością w róŜnych kontaktach i interakcjach społecznych, uczuciem lęku i zakłopotania w obecności tych osób.

MoŜna zatem stwierdzić, Ŝe postawy wobec osób z niepełnosprawnościami są fenomenem złoŜonym z wielu wymiarów i mogą występować w dwu formach (Gething 1991). Pierwsza jako postawa zgeneralizowana i przejawiająca się w ogólnej tendencji do identyfikowania tych osób jako odmiennych od sprawnej części społeczeństwa - jest ona przewaŜnie negatywna. Druga forma przejawia się w specyficznym ustosunkowaniu się do osób z niepełnosprawnością, zaleŜnym od stopnia i zakresu ich niepełnosprawności - te specyficzne postawy przyjmują strukturę hierarchiczną. Postawy społeczne wobec tej grupy osób są bardzo róŜnorodne i wyraŜają się we wszystkich swych składnikach: poznawczych (wiedza i przekonania dotyczące osób z niepełnosprawnością), emocjonalnych (emocjonalno-oceniających) i behawioralnych (Sękowski 1994a). Niejednokrotnie postawy te mają zmienny charakter i często występuje w nich brak spójności. Dotyczy to szczególnie rozbieŜności pomiędzy werbalnie deklarowanymi postawami, a rachowaniem oraz między werbalnymi deklaracjami a postawami rzeczywistymi. Wielokrotnie werbalne deklaracje są determinowane normami i konwenansami społecznymi oraz lękiem przed negatywną oceną społeczną i - nierzadko - maskują negatywne, a nawet wrogie postawy rzeczywiste. Zatem postawy prezentowane wobec osób z niepełnosprawnością mają charakter ukryty lub jawny.

87

Ogólniejszy proces orzekania o cechach jednostek, które są obciąŜone mitami i mają bardzo mało wspólnego z rzeczywistością nazywamy stereotypizowaniem. Przyczyna trudności w kontaktach ludzi zdrowych z osobami z niepełnosprawnością tkwi w posiadaniu przez nich pewnych stereotypów co do wyglądu i funkcjonowania ludzi z upośledzeniem, w związku z czym wszelka inność budzi w nich niepokój. Z definicji stereotypu wynika, Ŝe są to uproszczone reprezentacje umysłowe, które odnoszą się do róŜnych kategorii społecznych […] (Kurcz 2001), cechuje je z góry przyjęte często tendencyjne, wyobraŜenia o tym jak ludzie danej rasy, narodowości, czy zawodu wyglądają lub jak się zachowują (Zimbardo 1994, s. 682). Ich zawartość treściowa pochodna jest doświadczeniom i nastawieniom emocjonalnym (Lewicka 2002).

Mówiąc o stereotypach moŜemy je określić jako często nieuzasadnione, które nie odzwierciedlają rzeczywistego stanu rzeczy, rozmijają się z rzeczywistością. Jednocześnie ich istnienie powoduje wg E.H. Pfuhla określone konsekwencje (za: Siemaszko 1993, s. 35).

Zatem postawy:

- mogą być traktowane jako rzeczywisty zestaw cech lub zachowań poszczególnych kategorii osób,

- sprawiają, Ŝe pojawia się tendencja do oczekiwania nieodpowiedniego zachowania danej osoby oraz interpretowania określonych sytuacji jako przejawów dewiacji,

- powodują, Ŝe dochodzi do odrzucenia przez społeczną widownię osób odpowiadających stereotypom dewiacyjnym,

- stanowią podstawę do prowadzenia negatywnej selekcji jednostek, które zostaną formalnie naznaczone piętnem inności (tamŜe).

Konsekwencje te ściśle odnoszą się do sytuacji osób z niepełnosprawnością, a w szczególności do osób z upośledzeniem umysłowym wpływają bowiem na postawy społeczne oraz sposób traktowania tych osób.

Stereotypy jako schematyczne poglądy wykazują podobieństwo do uprzedzeń bowiem charakteryzują się przewagą negatywnych tendencji oceniających. ZauwaŜalny jest związek miedzy stereotypami i uprzedzeniami. Z jednej strony stereotypy stanowią poznawczą podstawę uprzedzeń, a z drugiej strony pełnią pewną funkcję punktu widzenia osób uprzedzonych: pozwalają im uzasadnić wrogość i negatywne uczucia wobec określonych grup (Heatherton i in. 2008).

88

W analizie postaw społecznych wobec osób z upośledzeniem umysłowym warto zwrócić uwagę na czynniki wpływające na charakter postaw wobec nich, a takŜe na sytuację tych osób na tle osób z innym rodzajem niepełnosprawności.

Badania nad uwarunkowaniami postaw wobec osób z niepełnosprawnością, prowadzone w konwencji psychologii poznawczej i humanistycznej, przedstawił w swojej pracy A.E. Sękowski (1994). ZałoŜył, on Ŝe osobowość jako centralny system regulujący i integrujący związki oraz relacje jednostki z otoczeniem określa kierunek kształtowania się odniesień do rzeczywistości, a więc takŜe do osób z niepełnosprawnością. W badaniach brano pod uwagę dyspozycyjne i motywacyjne wymiary osobowości, takie jak: poziom inteligencji, preferencję stylów poznawczych, hierarchię wartości i samoocenę. Stwierdzono, Ŝe postawy pozytywne i negatywne warunkowane są odmiennymi cechami osobowości osób pełnosprawnych. Predykatorami postaw pozytywnych są: inteligencja ogólna, zdolności twórcze, wysoka samoocena i związana z nią samoakceptacja, przy jednoczesnej ambiwalencji samoocen cząstkowych, hierarchia preferowanych wartości - pozytywne odniesienie do wartości społecznych, religijnych, moralnych i artystyczno-estetycznych, przy jednoczesnym negatywnym stosunku do wartości ekonomicznych, teoretycznych i prestiŜowych. Kolejnym wymiarem regulującym relacje z otoczeniem jest samoocena łącząca się z dojrzałością emocjonalną, przystosowaniem społecznym i pozytywnym obrazem świata i innych sprzyja występowaniu pozytywnych i stabilnych postaw wobec innych ludzi, zwłaszcza potrzebujących pomocy (np. dzieci, osoby starsze, chore, niepełnosprawne); osoby o dodatniej samoocenie są skłonne do bezinteresownego obdarzania innych pozytywnymi uczuciami (Zaborowski 1980). Negatywne postawy wobec osób z niepełnosprawnością warunkowane są z kolei przez: niską inteligencję, niski poziom zdolności twórczych, zaleŜność od pola percepcyjnego i impulsywność, niską samoocenę, preferowaną hierarchię wartości - preferencja dla wartości prestiŜowych, ekonomicznych i teoretycznych, przy niskiej ocenie wartości moralnych, społecznych, religijnych i artystyczno-estetycznych. Wiele prac badawczych poświęconych jest zaleŜności między postawami a lękiem, traktowanym jako względnie stała cecha osobowości lub teŜ aktualny stan jednostki. Na podstawie tych badań moŜna stwierdzić, Ŝe wysoki poziom lęku implikuje negatywne postawy, a takŜe ogranicza efektywność programów modyfikujących postawy, opartych zarówno na przekazie poznawczym, jak i na bezpośrednim kontakcie z osobami niepełnosprawnymi (Krause i in.

1991). Osoby o wysokim poziomie lęku (w rozumieniu cechy lub stanu) częściej przypisują osobom z niepełnosprawnością negatywne emocje i opisują ich w sposób pejoratywny. Lęk

89

przed chorobą i kalectwem, które moŜe zagraŜać jednostce lub jej rodzinie, skłania do zachowania dystansu społecznego wobec tych osób, choć prowadzić teŜ moŜe do współczucia i udzielania anonimowej pomocy, ale bez nawiązywania osobistego kontaktu, który jest zbyt zagraŜający. Negatywne postawy wobec osób z niepełnosprawnością mogą wynikać z lęku przed ich odmiennością, z obawy przed ich niesamodzielnością i uzaleŜnieniem lub niekiedy przed odpowiedzialnością wobec tych osób (Ostrowska 1997). Lęk często przejawia się w myśleniu magicznym, które opiera się na załoŜeniu, Ŝe to, o czym się nie mówi, nie istnieje.

A więc jeŜeli nie mówimy o niepełnosprawności, nie kontaktujemy się z tymi osobami, to problem niepełnosprawności nie istnieje, a tym samym nie dotyczy nas samych (Witkowski 1994).

Jednak w ostatnich latach postawy wobec osób z niepełnosprawnościami i świadomość ich obecności w Ŝyciu społecznym ulegają zmianom, co potwierdzają badania prowadzone w latach 1978, 1987, 1993 (Ostrowska 1994) oraz w 1999 (Pracownia badań Społecznych 1999) i 2005r. (Raport Osoby Upośledzone w Polsce 2005). ZauwaŜa się w nich przychylność dla idei integracji. Niestety dotyczy to tylko kilku aspektów Ŝycia społecznego, najczęściej w obszarze spędzania wspólnego czasu i sąsiedztwa. Natomiast ciągle niska jest tolerancja w zakresie nauki i pracy. Negatywne postawy oraz przesądy w stosunku do tych osób - powodują ograniczenie ich uczestnictwa w Ŝyciu społecznym, aktywności i pełnienia róŜnych ról oraz wyznaczania dla nich wąskiego wachlarza zawodów i stanowisk pracy (Maciarz 1999, s. 41). W sferze kontaktów osobistych zauwaŜyć moŜna zróŜnicowanie dystansu w zaleŜności od rodzaju niepełnosprawności. Najsilniejsze negatywne emocje budzi upośledzenie umysłowe i choroba psychiczna (Ostrowska 2002). Jest to grupa osób z niepełnosprawnością wobec, których społeczeństwo zachowuje większy dystans niŜ wobec innych grup ludzi z niepełnosprawnościami (Giryński, Przybylski 1992). Badania pokazują, Ŝe te osoby są o wiele bardziej negatywnie spostrzegane przez otoczenie niŜ osoby z innymi

rodzajami niepełnosprawności (niewidomi, głusi, kalecy) (Giryński, Przybylski 1993).

RównieŜ R.J. Jones (1974 za: Kossewska 2007) w swoich badaniach, zauwaŜa, Ŝe postawy wobec osób z niepełnosprawnościami róŜnicują się w zaleŜności od stopnia fizycznego kalectwa, zaburzeń psychospołecznych i upośledzenia umysłowego i przejawiają się poprzez zachowanie społecznego dystansu w sytuacjach społecznych. Wyniki badań empirycznych autor przedstawił w formie graficznej (rys. 2.2) która ukazuje hierarchiczną strukturę postaw wobec osób z niepełnosprawnościami oraz rodzaj kontaktów społecznych, jakie osoby sprawne byłyby skłonne nawiązać z tymi osobami.

90 Rysunek 2.2 Hierarchiczna struktura postaw (i kontaktów społecznych) wobec osób z niepełnosprawnościami Jones R.J.

Źródło: R. J. Jones 1974, 430-435.

Analizując międzynarodowe badania dotyczące postaw moŜna zauwaŜyć w nich pewne ogólne tendencje:

• liczenie się z pozytywnymi i negatywnymi nastawieniami do osób upośledzonych umysłowo nie jest uzaleŜnione kulturowo,

• osoby z brakami fizycznymi są oceniani powszechnie bardziej negatywnie niŜ osoby bez takich braków,

• odchylenia psychiczne są oceniane duŜo bardziej negatywnie niŜ odchylenia fizyczne,

• kontakt z upośledzonymi osobami niekoniecznie prowadzi do pozytywnych nastawień, ale wymaga on korzystnych okoliczności,

• postawy - równieŜ wobec osób z upośledzeniem - są, o ile stanowią produkt procesów socjalizacyjnych, róŜnorodne i ulegają przemianom historycznym (Cloerkes za: Otto 2005, s. 394).

To negatywne postrzeganie osób z upośledzeniem umysłowym jest przyczyną trudności w przebiegu interakcji tych osób ze środowiskiem społecznym: osoby sprawne w typowych interakcjach dzieli duŜy dystans społeczny w stosunku do osób z upośledzeniem umysłowym, i to niezaleŜnie od płci, poziomu wykształcenia, zawodu. Przyczyną tak duŜego dystansu jest niski stan wiedzy na temat przyczyn, specyfiki i moŜliwości rozwojowych osób z upośledzeniem umysłowym. Taki stan rzeczy wykazały badania prowadzone w grupie młodzieŜy, która posiadała niski poziom wiedzy o przyczynach niepełnosprawności, osobach niepełnosprawnych i ich moŜliwościach przy znacznym wyolbrzymieniu ograniczeń

Ogólne postawy wobec osób niepełnosprawnych

Postawy wobec osób niepełnosprawnych

fizycznie

Postawy wobec osób z zaburzeniami psychospołecznymi

Postawy wobec osób z upośledzeniem

umysłowym

małŜeństwo kolega z klubu współpracownik

bliski przyjaciel, gość domu, przyjaciel dziecka

91

wiąŜących się z inwalidztwem (Konarska 1994, Oszustowicz 1995). MłodzieŜ deklarowała pozytywne postawy i chęć niesienia pomocy niepełnosprawnym rówieśnikom, ale ze względu na brak kontaktów z osobami z niepełnosprawnością (poza nielicznymi przypadkami niepełnosprawności w najbliŜszej rodzinie) moŜna przypuszczać, Ŝe deklarowane, zwerbalizowane postawy mogą róŜnić się od rzeczywistych. MłodzieŜ ucząca się w klasach masowych uwaŜa szkoły specjalne za optymalne miejsce kształcenia uczniów z upośledzeniem umysłowym: jako miejsce, gdzie nie będą oni naraŜeni na przykrości (Oszustowicz 1995). W badaniach W. Dykcika (1996) zaledwie 1/7 osób spośród otocznia społecznego postrzegała osoby upośledzone w sposób pozytywny, sprzyjających rozwijaniu działań prointegracyjnych. Najczęściej osoby badane przejawiają wobec osób z niepełnosprawnością umysłową postawy obojętne lub negatywne (Zasępa 1998, Kościelak 1996). Te ostatnie cechuje m.in. nadmierne uczucie litości, nadopiekuńczość, przecenianie brzydoty kalectwa czy w końcu, co najgorsze, powiększanie dystansu społecznego, a takŜe uczucie lęku bądź zakłopotania w obecności osób z dysfunkcjami (Kossewska 2007).

Społeczeństwo polskie przypisuje osobom upośledzonym umysłowo pewne cechy, które utrudniają kontakty społeczne i ukazują ich nieporadność. Są to słabość lękliwość i niepewność siebie, skrytość, lękliwość i zgorzkniałość (Ostrowska 1997), bierność, automarginalizacja i rezygnacja z kierowaniem własnym Ŝyciem (Błeszyńska 2001) draŜliwość, agresywność i wybuchowość (Korzon 2004, s. 33).

Przypisywanie określonych cech powoduje, Ŝe upośledzenie pojmowane jest jako zbiór znaczeń jakie nadaje mu społeczeństwo. „Etykiety”, które są nadawane osobom z niepełnosprawnością umysłową wtłaczają je „w kategorię, która jest wypełniona społecznymi znaczeniami i uprzedzeniami [...] osobowość jakby zastyga w postaci upośledzenia”

(Gustavsson, Zakrzewska-Manterys, 1997, s. 13). W efekcie takich przekonań osoba zaczyna być postrzegana jako całkowicie niezdolna do Ŝycia społecznego, co w połączeniu z

„wymuszoną” akceptacją narzucanych przez otoczenie ograniczeń wywołuje u osób z upośledzeniem umysłowym ograniczenie własnej aktywności Ŝyciowej, bezwiedne

„przyzwolenie” na wyznaczoną przez innych rolę (Flauczewska 2000). Odbiegające od normy zachowanie sprawia, Ŝe osoba ta zostaje rozpoznana jako osoba z upośledzeniem umysłowym, w efekcie czego osoba ta zaczyna postępować zgodnie z przyjętą rolą (Bogdan 1997, Gustavsson, Zakrzewska-Manterys 1997). MoŜna tu zatem mówić o upośledzeniu nie jako o stanie organizmu, ale stanie funkcjonowania jednostki, które powstaje w wyniku interakcji osoby ze środowiskiem (Kościelska 1995, Gustavsson, Zakrzewska-Manterys

92

1997). Osoby z niepełnosprawnością umysłową są spostrzegane jako dewianci i osoby niekompetentne (śuraw 1998, s. 349). Taką etykietę, w myśl poglądów B. Farbera (1968, za:

Kowalik 1989, s. 107) moŜe nadać społeczeństwo. Autor podkreśla, Ŝe róŜnica między dewiantem, a osobą niekompetentną polega równieŜ na tym, Ŝe dewiant (świadomie lub nie) postępuje w sposób sprzeczny z obowiązującymi normami, a osoba niekompetentna stara się ich przestrzegać, ale robi to błędnie. Gdy osoba z upośledzeniem otrzymuje etykietę dewianta wiąŜe się to z odrzuceniem. Otoczenie społeczne wymusza na nim zachowania odbiegające od normy, które jest wynikiem oczekiwań i nacisków społecznych. Zatem osoby dorosłe z niepełnosprawnością funkcjonujące w społeczeństwie w interakcjach z innymi ludźmi, znajdują się zarówno w sytuacjach sprzyjających, jak i trudnych sytuacjach deprywacji, przeciąŜenia i zagroŜenia (Sochmiałek 2004). Niepełnosprawność traktowana jest jako jedna z przyczyn marginalizacji społecznej zarówno wskutek istniejących mechanizmów separacji, jak i wielu barier oddzielających ludzi z niepełnosprawnościami od reszty społeczeństwa (Zrałek 1999).

Pojawia się tu kolejny czynnik, który przyczynia się do funkcjonowania stereotypów, a który dotyczy braku znajomości konsekwencji, jakie wynikają z izolacji społecznej, wtłaczania tych osób w pewne schematy i nadawania im etykiet. Tym czynnikiem społecznej transmisji stereotypów jest język, który jest jednym z elementów kreujących rzeczywistość społeczną. Jako psychofizyczny nośnik myśli o charakterze społeczno-kulturowym zawiera określoną klasyfikację, hierarchizację oraz taksonomię […] jest interpretacją i aksjologizacją rzeczywistości (Anusiewicz 1995). To właśnie określony sposób opisywania jednostki z dysfunkcjami i zaburzeniami rozwojowymi determinuje zarówno percepcję społeczną i podejmowane wobec niej oddziaływania (Błeszyński 2001). Obecnie działania na rzecz osób z upośledzeniem umysłowym obejmują równieŜ starania o unikanie słów o zabarwieniu pejoratywnym, które opisują osoby z niepełnosprawnością umysłową zarówno w terminologii badawczej jak i w języku potocznym. Opinia społeczna ma silny wpływ na obraz własnej osoby u jednostek z upośledzeniem umysłowym, co w konsekwencji wpływa na podejmowanie lub nie autonomicznych działań i aktywności jednostki. Sądy płynące z otocznia społecznego moŜemy traktować jako elementy doświadczeń społecznych jakim podlegają osoby z niepełnosprawnością umysłową. Negatywny odbiór społeczny powoduje, Ŝe osoby o obniŜonej sprawności umysłowej często odczuwają lęk przed brakiem akceptacji i moŜliwością odrzucenia. TakŜe ilość negatywnych doświadczeń Ŝyciowych wpływa na to, Ŝe osoby te nastawiają się na poraŜki w kaŜdej nowej sytuacji Ŝyciowej. Są oni bardziej

93

wyczuleni na sytuacje frustracyjne, na skutek czego reagują intensywnie nawet na słabe bodźce. Konsekwencją impulsywnych zachowaniach jest odbiór społeczny niepełnosprawnych umysłowo jako zagraŜających i odmiennych. Mechanizmem obronnym przed negatywnymi oceanami płynącymi z otoczenia powodującymi stres staje się zawyŜona samoocena (RóŜycka 1959, Gurycka 1970) lub pojawia się obniŜony krytycyzm, jaki charakteryzuje osoby o obniŜonym poziomie intelektualnym (por. Kościelak 1987, Giryński 1976, Pilecka 1990, Olszewski 1995, Janiszewska-Nieścioruk 1999). Z jednej strony konsekwencją samooceny nieadekwatnej i zaniŜonej jest nie podejmowanie zadań sprawiających nawet minimalna trudność co związane jest z brakiem wiary we własne siłą.

Ten rodzaj samooceny obniŜa aktywność jednostki, a w konsekwencji prowadzi do ograniczenia kontaktów społecznych i izolacji. W przypadku samooceny zawyŜonej występuje bezkrytyczna gotowość do podejmowania trudnych zadań, którym nie odpowiada rzeczywisty poziom umiejętności i zdolności. Taka sytuacja sprzyja konfliktom z otoczeniem, a doznawanie poraŜek w wyniku braku efektów powoduje często załamanie i rezygnację (Janiszewska-Nieścioruk 1996, s. 55). NienadąŜanie za pełnosprawnymi członkami społeczności, niemoŜność osiągania wyŜszych celów, stałe poczucie krzywdy - to czynniki najczęściej frustrujące (Bartkowicz 1984). Nie ulega wątpliwości, Ŝe konsekwencją tych sytuacji jest stres i problemy psychiczne.

Poziom poczucia własnej wartości wpływa równieŜ na stosowanie stereotypów przez

Poziom poczucia własnej wartości wpływa równieŜ na stosowanie stereotypów przez