Obiektywny i subiektywny wymiar jakości Ŝycia. Cechy wspólne i swoiste

Jakość Ŝycia jako teoretyczny i praktyczny model wykorzystywana jest w wielu dziedzinach nauki do opisu funkcjonowania jednostki. Liczne jego zastosowanie powoduje Ŝe w róŜnych obszarach badawczych uŜywane są róŜne wskaźniki do oceny jakości Ŝycia.

śycie człowieka jest często widziane z perspektywy badaczy poszczególnych dziedzin, których perspektywa wpływa na sposób pojmowania i badania jakości Ŝycia. Nurty badawcze róŜnicuje to co podlega ocenie i kto jej dokonuje. Początki określenia wskaźników jakości Ŝycia najczęściej wiązane były z ekonomią, w której jakość Ŝycia rozumiano jako poziom konsumpcji dóbr i usług słuŜących zaspokajaniu potrzeb człowieka. Jakość w ujęciu ekonomistów, statystyków, czy demografów pojmowana jest często w sposób zobiektywizowany. Odzwierciedla on podstawowe cechy rzeczywistości społecznej niezaleŜnie od jej postrzegania i wartościowania przez poszczególnych ludzi. W takim zakresie bada się motywacje, kulturę, społeczne warunki Ŝycia, w tym warunki pracy, płace, poziom dochodów, poziom spoŜycia, sytuację materialną, stan posiadania dóbr konsumpcyjnych oraz wyposaŜenie gospodarstwa domowego (Ostrowski 1999, s. 42-43).

Zdaniem Wł. Tatarkiewicza (1979) przeciętny człowiek zajmuje w sprawach zadowolenia Ŝycia skrajne stanowisko, bagatelizuje czynniki wewnętrzne, szczęście uzaleŜnia

137

od zewnętrznych. Często poczucie sensu Ŝycia, zadowolenia z Ŝycia poszukuje się w obiektywnych warunkach Ŝycia, w bogactwie, zdrowiu, młodości. Jakością obiektywną często określano warunki Ŝycia człowieka, szacowano nimi dobrobyt ekonomiczny. Takie podejście prezentował R. Kolman, który określał jakość Ŝycia jako globalny wskaźnik poziomu Ŝycia jednostki lub grupy społecznej. Do określonych sfer Ŝycia: rodzinnej, psychicznej, zawodowej somatycznej, środowiskowej, siedliskowej dobrał odpowiadające im wskaźniki (Kolman 1977 za: Kowalik 1993, s. 35). Obiektywnym wskaźnikiem dla sfery psychicznej był wskaźnik strat nałogowych czyli roczne koszty ponoszone na wyroby alkoholowe i tytoniowe. Cząstkowy wskaźnik dla sfery rodzinnej był dobowy koszt umownej jednostki aprowizacyjnej (koszt 12 głównych produktów Ŝywnościowych). Potencjał funkcjonalny czyli stosunek rocznego dochodu jednostki do ceny typowego w danym kraju samochodu jest wskaźnikiem dla sfery Ŝycia zawodowego, natomiast dla sfery somatycznej to koszty Ŝywności odniesione do całkowitego dochodu jednostki. Wydatki na imprezy kulturalne, urlopy, sport i turystykę czyli koszt relaksu to wskaźnik sfery środowiskowej. Wskaźnik sfery siedliskowej to opłaty za czynsz, światło, telefon czyli koszty zamieszkania. Taki sposób opisu jakości Ŝycia poprzez wskaźniki, z których kaŜdy ma wymiar ekonomiczny (pienięŜny) okazały się jednak niewystarczające do ukazania pełnego obrazu Ŝycia człowieka.

W badaniach makroekonomicznych wskaźnikami jakości Ŝycia była ocena dobrobytu ludności w ramach danego obszaru, która była podstawą wyznaczania kierunku i tempa zmian społecznych i gospodarczych (Begg, Dornbusch, Fischer 2003, Czarny, Rapacki 2002). W miarę rozwoju badań nad jakością Ŝycia podejmowano próby rozszerzania wskaźników poza aspekt zaspokojenia potrzeb materialnych. Obecnie jakość Ŝycia jest pojmowana jako pojęcie ściśle powiązane z równowagą i rozwojem pięciu ładów: ekologicznym, społecznym, ekonomicznym, przestrzennym i instytucjonalno- politycznym. Zakres wartościowania jakości Ŝycia przez społeczeństwo jest określany poprzez cele rozwoju w tych obszarach (por.

Borys 2001, s. 31-32, Becla, Czaja 2003).

Warto wspomnieć tu o ekologicznych (środowiskowych) uwarunkowaniach poziomu Ŝycia. Jednym z mierników dobrobytu jest miernik krajowego dobrobytu netto (Net National Welfare - NNW), który uwzględniał straty spowodowane degradacją środowiska. Jest to miernik ekonomicznych aspektów dobrobytu (Index of the economic Aspects of Welfare - EAW), który uwzględniał koszty zanieczyszczenia środowiska, ubytków w zasobach naturalnych. Postępujące w kolejnych latach zainteresowanie ekologią i skutkami degradacji

138

środowiska spowodowały pojawienie się nowej grupy mierników ekorozwoju (zrównowaŜonego trwałego rozwoju) (Borys 2001, s. 32).

Kolejnymi czynnikami, które wyzwalały konieczność pomiaru Ŝycia były:

przeobraŜenia cywilizacyjne, zmiany gospodarcze i społeczne, postęp w medycynie, nowe metody usług rehabilitacyjnych i opiekuńczych. Zmieniający się poziom gospodarczo- ekonomiczny w krajach rozwiniętych stworzył potrzebę odpowiedzi na pytanie jak podnieść standard Ŝycia jak największej grupie społeczeństwa? Zamiarem podejmowanych działań stało się zapewnienie wszystkim ludziom dobrych warunków Ŝyciowych - nie tylko materialnych, ale i społecznych.

W tym celu w latach 50 podejmowano kolejne próby pomiaru dobrobytu za pomocą innych niŜ ekonomiczne kryteriach (por. Wachowiak 2001, s. 8, Czapiński 2002, s. 21) Znaczenia nabierała tu odpowiednia polityka społeczna państwa, której zadaniem była pomoc tym grupom społecznym, które nie były sobie w stanie zapewnić godziwego Ŝycia. Starano się włączać grupy społeczne funkcjonujące na marginesie społeczeństwa do normalnego Ŝycia, zgodnie ze standardami obowiązującymi w danej społeczności (dotyczy to między

innymi działań wobec osób z niepełnosprawnościami) (por. Kowalik 2000, s. 13).

Od wczesnych lat 60-tych poszukiwano niepienięŜnych wskaźników jakości Ŝycia.

Jedna z najbardziej znanych metod badania- metoda genewska wprowadzała jako miernik stopień i sposób zaspokojenia potrzeb. Innym miernikiem rozwoju społecznego był Indeks Rozwoju Społecznego (Human Development Index - HDI) opracowany w latach 90.

Tworzyły go takie wskaźniki jak: produkt krajowy brutto, przewidywana długość Ŝycia w chwilach narodzin, poziom wykształcenia obywateli (Weinert 2001, s. 46). Obecnie nadal trwają próby opracowywania i modyfikowania wskaźników ekonomicznych, społecznych i środowiskowych. W 1997 roku w Rio de Janeiro w Agendzie 21 wskazano potrzebę przeanalizowania 130 wskaźników w dziedzinach: społecznej, ekonomicznej, ekologicznej i instytucjonalnej, które są podstawą dalszych prac (por. Borys 1999, Kusterko 2003).

Oznaka współpracy nauk ekonomicznych i społecznych widoczna jest w ocenie bytowej, warunków Ŝycia, wysokość dochodów, zatrudnienie, które oceniane początkowo z perspektywy obiektywnej poddawane były kolejno ocenie subiektywnej jednostki. W przypadku osób z niepełnosprawnościami ocenie poddawane były takŜe działania prawno- instytucjonalne na ich rzecz, a takŜe problem postaw wobec osób z niepełnosprawnością i

139

problem marginalizacji tej grupy (Ostrowska 1999, Ostrowska, Sikorska, Gonciarz 2001, Wojnarska 2002, Balcerzak-Parandowska 2002).

Mimo niezaprzeczalnego znaczenia nauk ekonomicznych i społecznych w konceptualizacji terminu i pomiaru jakości Ŝycia to początki operacyjnej standaryzacji dobrostanu (psychicznego i społecznego) przypisuje się przedstawicielom medycyny i psychologii zdrowia. Opisywali oni wpływ choroby i terapii na sytuację Ŝyciową pacjenta i jego samopoczucie (Czapiński 2002, s. 22). Dodatkowymi czynnikiem, który inicjowały podejmowane badania nad jakością Ŝycia w naukach medycznych, były zmiany w metodach leczenia, które ratowały i wydłuŜały Ŝycie pacjentów, sposoby opieki nad chorym.

DostrzeŜono ich indywidualne potrzeby psychospołeczne, a co za tym idzie znaczenie podmiotowego traktowania pacjenta. Badanie jakości Ŝycia zaczęły mieć znaczenie w momencie uświadomienia sobie, Ŝe celem medycyny nie jest tylko wydłuŜenie Ŝycia, ale teŜ zapewnienie Ŝycia na odpowiednim poziomie (Kowalik 1995, s. 80, Jaracz 2001, s. 210).

Początkowo zainteresowanie nauk medycznych dotyczyło oceny Ŝycia codziennego badanych, które dokonywane było przez osoby opiekujące nad pacjentem. Przykładem takiej skali był indeks stworzony w 1949 roku przez Karnfoskego i Burchenala słuŜący do metrycznej oceny stopnia funkcjonalnej samodzielności wyraŜonej w postaci jednej liczby (Majkowicz 1994, s. 69). W miarę rozwoju badań rozszerzono wskaźniki oceniające zdrowie o wskaźniki psychologiczne i społeczne, a zamiast terminu „stan zdrowia” zaczęto uŜywać terminu „jakość Ŝycia”. Zmiany te były podstawą do utworzenia obecnie funkcjonujących skal Sickness Impast Profile (SIP) określającej stopień dysfunkcji w obszarze funkcjonowania fizycznego, psychicznego i społecznego i skali Quality of Well-Being Scale (QWB) słuŜącej do oceny mobilności, funkcjonowania społecznego, fizycznego oraz symptomów chorobowych (por. Jaracz 2001, s. 212-213). W miarę rozwoju badań w naukach medycznych zauwaŜalny jest wpływ podejścia zaczerpniętego z psychologii odnoszącego się do subiektywnej oceny Ŝycia badanych. Wprowadzono do uŜycia takie wskaźniki jak poczucie szczęścia i zadowolenie z Ŝycia (Opara, Mehlich 2005). Chcąc jednak zaznaczyć własne ujęcie badawcze przedstawiciele nauk medycznych wprowadzili termin „jakość Ŝycia uwarunkowane stanem zdrowia” (Heath related quality of life - HRQoL), które oznaczało wartość przypisaną Ŝyciu, modyfikowaną poprzez uszkodzenie organizmu; stan funkcjonalny i moŜliwości społeczne chorego, determinowane urazem, chorobą i leczeniem (Patrick za:

Jaracz 2001, s. 215). Liczba definicji określających HRQoL jest liczna, ale naleŜy uznać, Ŝe dziedziny: fizyczna, psychiczna, społeczna, pełnienie ról, ogólne samopoczucie stanowią jej

140

integralną zawartość (Spiker 1996 za: Jaracz 2001, s. 24). Na ocenę jakości Ŝycia związanej ze stanem zdrowia składa się: ocena osobistego funkcjonowania chorego, stanu psychologicznego, ogólnej subiektywnej percepcji stanu zdrowia oraz funkcjonowania chorego w rolach społecznych. Jednym z aspektów metodologicznych prowadzonych badań było tworzenie skal w zaleŜności od jednostek chorobowych. Dotyczyły one oceny jakości Ŝycia u chorych z zaburzeniami widzenia (Oleś, Steuden, Toczołowski 2002), osób po udarze mózgu (Jaracz 2001), chorych z nowotworem krtani (Steuden, Zdunek, Soból 2003), osób po urazie kręgosłupa (Opara, Mehlich 2005). Celem ich było wspieranie diagnozy pozwalającej na planowanie przebiegu leczenia i sprawdzenie jego efektów. Natomiast związek medycyny z psychologią czy socjologią widoczny jest w podejmowanych badaniach nad zaleŜnością między współpobudzeniem emocji pozytywnych i negatywnych, a zdrowiem (Larsen i in.

2004), czy przejawami poczucia jakości Ŝycia u chorych z bólem przewlekłym, a strategiami radzenia sobie z tym problemem (Derbis, Ortenburger 2004).

Sumując moŜna stwierdzić, Ŝe badając jakość Ŝycia wyznaczoną stanem zdrowia, brane były pod uwagę trzy elementy:

a) moŜliwości funkcjonalne człowieka (tj. zdolność do aktywności związanej z zaspokajaniem potrzeb dnia codziennego, udział w Ŝyciu społecznym, kontynuowanie i podejmowanie nowych ról społecznych, sprawność emocjonalną, intelektualną, pozycję ekonomiczną,

b) sposób postrzegania własnej sytuacji Ŝyciowej, poziom dobrego samopoczucia, satysfakcję z Ŝycia,

c) objawy chorobowe i kondycję fizyczną wynikającą z procesów chorobowych i wieku (Aaronson i in. 1997, za: Oleś 2002, s. 41).

Zatem moŜemy zaobserwować istniejącą zaleŜność między obiektywnymi i subiektywnymi wyznacznikami jakości Ŝycia. Czynniki obiektywne umoŜliwiają ocenę poziomu Ŝycia w oparciu o zbiór ilościowych i wartościowych mierników obiektywnych, zaś subiektywne tworzą moŜliwość oceny jakości Ŝycia uwzględniając ocenę poziomu zadowolenia człowieka ze stopnia zaspokojenia potrzeb. Subiektywny komponent jest powszechnie uznawany za istotny i nie do pominięcia. Nawet w opisach technicznych, dotyczących obiektów czy wyrobów, określa się subiektywność odczuwania czyli stopień spełnienia, jako jeden z podstawowych atrybutów jakości (Kłos, Gasiński 1998).

141

Oprócz teorii, które opierają ocenę jakości Ŝycia na obiektywnych wyznacznikach funkcjonują teŜ koncepcje, które przyznają pierwszoplanową rolę elementowi subiektywnej oceny. Wielu autorów, jak podaje Przybyło (2002, s. 69) porównuje jakość Ŝycia z subiektywnym odczuwaniem szczęścia i zadowolenia, które są wyznaczone poprzez:

satysfakcję z Ŝycia, koncepcję własnej osoby, zdrowie i funkcjonowanie, czynniki społeczno- ekonomiczne. Właśnie ta subiektywna ocena własnej sytuacji przez konkretną osobę uznawana jest za najistotniejsze źródło informacji, uzyskane w najbardziej prawidłowy sposób (de Walden-Gałuszko, Majkowicz 1997). Stanowisko przyjęte przez The International Association for Study of the Scientific Intellectual Disabilities (IASSID 2000) wyraŜa przekonanie, Ŝe w ocenie jakości Ŝycia prymarne znaczenie ma jej indywidualna percepcja doświadczana przez jednostkę. Wskaźniki subiektywne są wynikiem indywidualnych doświadczeń, osobistej hierarchii wartości. Zatem jakość Ŝycia winna być oceniana z ujęciem odczuć i doświadczeń jednostki. R.L. Schalock (2000, s. 118) uwaŜa, iŜ subiektywna perspektywa determinuje doświadczanie jakości Ŝycia przez jednostkę. Autor wymienia teŜ:

zmienność w biegu Ŝycia jednostki czy odniesienie do wartości szczególnie waŜnych dla osoby jako cechy jakości Ŝycia związane z jej indywidualnym charakterem i sugeruje, Ŝe analizowanie jej nie jest moŜliwe bez głębokiej znajomości ludzi i ich punktu widzenia.

Inną koncepcją, która daje subiektywnym wskaźnikom pierwszoplanową rolę stworzył C.J. Bulpitt (1997). Dotyczyła ona jakości Ŝycia kojarzonej ze zdrowiem jako stopień odczuwanego dobrego samopoczucia, wiązanego z niewystępowaniem objawów chorobowych, stanem psychologicznym i podejmowanymi aktywnościami. Podejmujący rozwaŜania nad terminem jakość Ŝycia w medycynie, stwierdza, Ŝe strefami, które podlegają ocenie jakości Ŝycia powinny być:

- dobre samopoczucie fizyczne mierzone niewystępowaniem objawów, na które uskarŜałby się pacjent, włączając ból, funkcjonowanie poszczególnych układów (np. oddechowego, trawiennego czy nerwowego) sen, aktywność seksualna,

- dobre samopoczucie psychiczne, w tym niewystępowanie depresji, niepokoju, funkcjonowanie poznawcze,

- aktywność, w tym: praca, rozrywka, funkcjonowanie społeczne, spełnianie swoich ról (np.

matki, opiekuna itp.) (Bulpitt 1997, s. 51, 1998 s. 91).

W tym podejściu aspekty niemedyczne są zazwyczaj opuszczane, zwłaszcza te, których prawdopodobieństwo zmiany w krótkim czasie jest małe np.: zabezpieczenie

142

finansowe, stan cywilny, wolność, osobowość. Obszary, które są wg C.J. Bulpitta trudne do oceny to szczęście, ambicje, oczekiwania, agresja, przestępczość, zadłuŜenia (majątkowe), przeŜycia religijne, poczucie wstydu. Podejście to zakłada brak negatywnych uczuć i problemów w funkcjonowaniu jednostki, podejmowanie pozytywnej aktywności w czasie wypełniania ról społecznych.

Mimo funkcjonowania teorii, w których przewaŜa podejście mówiące o subiektywnym zdeterminowaniu jakości Ŝycia to najnowsze koncepcje wprowadzają równowagę między czynnikami subiektywnymi i obiektywnymi. Wskazuje się na konieczność integracji tych czynników i uznawania obu komponentów w realistycznej ocenie jakości Ŝycia (por.

Schalock 2000).

Przykładem teorii, która w równym stopniu przyjmuje ocenę obiektywną jak i subiektywną jest koncepcja B. Lindstroma (1992, 1994, s. 43). Jej podstawą była teoria zdrowia ludzkiego Światowej Organizacji Zdrowia oraz pojęcie treść egzystencji. Jakość Ŝycia rozumiana jest tu jako ogólna egzystencję jednostki, grupy lub społeczności opisywana poprzez pomiar czynników obiektywnych i odczuwanych - subiektywnych, dokonywanych przez jednostkę, grupę lub społeczność. Istotnym elementem definicji jest tu pojęcie egzystencji, które pojmowane jest tu jako obejmujące cztery sfery Ŝycia człowieka, a kaŜda z tych sfer ma swój obiektywny i subiektywny wymiar. Są to:

• globalną - związanych z ekologicznymi, społecznymi i politycznymi źródłami: np.: prawa człowieka, kultura,

• zewnętrzna - dotycząca wątków społecznych i ekonomicznych, obejmującą pracę, dochody, mieszkanie,

• międzyludzką - odnoszącą się do źródła stosunków z innymi i wsparciu, a szerokie społeczne wspomaganie obejmujące rodzinę i przyjaciół,

• osobistą - obejmującą fizyczną, umysłowa i duchowa sferę człowieka (za: Zawiślak 2006, s. 150).

Podobną równowagę znaczenia obiektywnych i subiektywnych wskaźników ukazują w swojej teorii D. Felce i J. Perry (1995, s. 60). Piszą oni o trzech poziomach zaleŜnych od siebie, składających się z pięciu obszarów odczuwania jakości Ŝycia:

• dobry stan fizyczny (zdrowie, mobilność, sprawność, bezpieczeństwo),

143

• dobry stan materialny (zarobki, mieszkanie, komunikacja, bezpieczeństwo socjalne, komunikacja),

• dobry stan społeczny (związki osobiste, więzi społeczne, wsparcie),

• dobry stan emocjonalny (pozytywne emocje, zdrowie psychiczne, odporność na stres, wypoczynek),

• rozwój i aktywność (kompetencje, produktywność w pracy, samoocena, wiara, seks) oraz satysfakcji Ŝyciowej i obiektywnych warunkach Ŝycia.

Czynniki te są zmienne i zaleŜą od wielu warunków, w tym gospodarczych i mentalnych. Uzyskiwana jakość Ŝycia to konglomerat wszystkich elementów co nie daje jednak jasnego obrazu pojęcia jakości Ŝycia. Związek elementów obiektywnych i subiektywnych opiera się na złoŜeniu, Ŝe obiektywne warunki Ŝycia umoŜliwiają lub nie szansę realizacji wartości, które łączą się z osiągnięciami dobrego stanu w poszczególnych obszarach. Uzyskiwana jakość Ŝycia to konglomerat tych obiektywnych i subiektywnych elementów (za: Kowalik 2000, s. 14-15). Subiektywna ocena jakości własnego Ŝycia moŜe być określana w kategoriach pozytywnych lub negatywnych. Zestawienie tych ocen z obiektywnymi warunkami Ŝycia prowadzi do ukazania róŜnych sytuacji.

Tabela 3.4 Subiektywna jakość Ŝycia a obiektywne warunki Ŝycia

Subiektywna ocena jakości własnego Ŝycia załoŜeniu, Ŝe ogół doświadczeń codzienności sumuje się, tworząc całościowe poczucie dobrostanu (well - being), które utrzymuje się na względnie stałym poziomie przez dłuŜszy okres, co pozwala ludziom na w miarę trafny i dokładny jego opis (Kowalik 1995). A.

Campbell dodał do aspektów obiektywnych zespół wskaźników subiektywnych czyli ocenę poszczególnych sfer Ŝycia przez ludzi. Uznał on, Ŝe wskaźniki określające warunki Ŝycia, nie mogą zastąpić subiektywnej oceny Ŝycia, nie moŜna bowiem jednoznacznie określić związku między nimi. Stworzona przez Campbella Skala Jakości śycia poddawała ocenie sfery Ŝycia w skali siedmiostopniowej (od 1- bardzo niezadowolony do 7- bardzo zadowolony) (za:

Kowalik 1995). Wprowadzenie pytania: w jakim stopniu jesteś zadowolony z Ŝycia jako

144

całości? pozwoliło zbadać, które dziedziny są najsilniej związane z ogólnym stanem zadowolenia z Ŝycia, czyli które są dla jakości Ŝycia najwaŜniejsze (Aryle 2004). W Polsce skalę tą stosowali w badaniach m.in. Czapiński (1998), Czapiński, Panek (2001, 2004), Derbis, Bańka (1998), Derbis (2000) Zabor (1997). Według A. Cambella (za: Kowalik 1995, s. 76) nie moŜna załoŜyć, Ŝe obiektywnej poprawie warunków Ŝycia nieodmiennie towarzyszy odczucie zadowolenia. Występują sytuacje gdzie niezadowolenie z warunków obiektywnych wzrasta mimo widocznej poprawy tych warunków.

Kolejnym badaczem, który w swoich teoriach zwraca uwagę na zaleŜności między wskaźnikami subiektywnymi i obiektywnymi jakości Ŝycia był R. A. Cummins (1996, 1997).

Określił on jakość Ŝycia w aspekcie zarówno obiektywnym jak i subiektywnym, a kaŜdy z tych aspektów zawierał siedem takich samych zakresów: dobry stan materialny, zdrowie, produktywność, zaŜyłość, bezpieczeństwo, społeczność i dobry stan emocjonalny. Elementy o charakterze obiektywnym mają miary adekwatne do dobrostanu danej kultury. Natomiast elementy subiektywne to satysfakcja z kaŜdego z ww. zakresów określana przez jednostkę z uwzględnieniem kryterium waŜności (Cummins 1997, s. 7). Konsekwencją tego jest konieczność podwójnej oceny kaŜdego elementu.

Rysunek 3.2 Model jakości Ŝycia R.A. Cumminsa Źródło: R.A. Cummins, 1997, s. 7.

Mimo wyróŜnienia w modelu wymiaru subiektywnego i obiektywnego autor zaznacza, ze nie naleŜy łączyć w jednym indeksie mierników subiektywnych odwołujących się do osobistych wartości, z miernikami obiektywnymi odwołującymi się do norm ogólnej populacji (tamŜe). W kolejnych pracach autor zmodyfikował wskaźniki jakości Ŝycia na nowo tworząc skład, w których wchodzą: standard Ŝycia, zdrowie, osiągnięcia Ŝyciowe, stosunki z

WARTOŚCI OSOBISTE

OBIEKTYWNA JAKOŚĆ śYCIA

SUBIEKTYWNA JAKOŚĆ śYCIA

materialny dobrostan zdrowie praca/aktywność zaŜyłość (bliskie związki)

bezpieczeństwo społeczny dobrostan emocjonalny dobrostan

NORMY KULTUROWE

145

innymi, osobiste bezpieczeństwo, związki ze społeczeństwem oraz zabezpieczenie na przyszłość (Cummins 2004, s. 5).

Element subiektywny wyraŜany poprzez określone zadowolenie lub niezadowolenie jest cechą o ponadczasowym i stabilnym charakterze, pozwalająca jednocześnie na ocenę relatywnie waŜnych zakresów jakości Ŝycia, a tym samym wyznaczenie wartości indywidualnych (Zawiślak 2006) Dotychczas przyjmowano, Ŝe szczęście jest wypadkową pewnych zdarzeń i stanów - rezultatem sytuacji Ŝyciowej człowieka. Obecnie dowiedziono, Ŝe poziom dobrostanu psychicznego jest wyjątkowo stały; nawet po dziesięciu latach, niezaleŜnie od kolei losu, szczęśliwi pozostają szczęśliwymi, nieszczęśliwi zaś - nieszczęśliwymi. Ten układ wyników badań skłonił teoretyków szczęścia do rewizji wcześniejszych załoŜeń. Coraz powszechniej akceptuje się obecnie pogląd, Ŝe dobrostan psychiczny jest trwałą cechą indywidualną i poczucie szczęścia nie tyle (lub nie tylko) zaleŜy od kolei losu, ile (takŜe) wpływa na koleje losu (Czapiński 2008).

Potwierdzenie takiej moŜliwości zauwaŜalne jest w koncepcja M. Straś- Romanowskiej (2003, s. 262-274). Ukazuje ona, Ŝe człowiek moŜe czerpać satysfakcję z Ŝycia nawet w sytuacjach obiektywnie niesłuŜących mu. Według autorki człowiek posiada pewne mechanizmy psychologiczne i strategie, które pozwalają na radzenie sobie z przeciwnościami losu, zwiększanie dobrostanu. Odpowiednia połączenie czterech wymiarów istnienia człowieka: biologicznego, społecznego, podmiotowego i transcendentalnego, sprawia, Ŝe człowiek moŜe podnosić jakość swego Ŝycia takŜe w sytuacjach obiektywnie niesprzyjających. Pogarszające się warunki zewnętrzne, mogące wpłynąć na odczuwanie jakości Ŝycia, ale mogą być teŜ łagodzone przez istniejące w człowieku bufory. Mówi o nich w swoich pracach teoretycznych R.A. Cummins (2001). Ukazuje on problem jakości Ŝycia w kontekście satysfakcji jednostki i uwzględnianie wagi subiektywnych odczuć jednostki.

Opracował on homeostatyczny model subiektywnej jakości Ŝycia (homeostatic model for subjective quality of life), w których określił czynniki trojakiego rodzaju determinujące satysfakcję Ŝyciową. Pierwsze, związane z genetycznym wyposaŜeniem jednostki to ekstrawersja i neurotyzm. Według autora czynniki te szczególnie silnie korelują z subiektywną jakością Ŝycia. Kolejna grupa to tzw. wewnętrzne bufory takie jak kontrola, samoocena i optymizm. Pozwalają one w momencie zmian w otoczeniu „łagodzić”

ewentualne pogorszenie się warunków zewnętrznych. Ostatnią grupę determinantów stanowią te związane ze środowiskiem zewnętrznym (por. Czapiński 2004, s. 86, Zawiślak 2006, s.

155).

146 Rysunek 3.3 Homeostatyczny model subiektywnej jakości Ŝycia Cumminsa

Źródło: R.A. Cummins, 2001, s. 100.

RównowaŜenie się tych wszystkich elementów staje się podstawą subiektywnej jakości Ŝycia i dlatego utrzymuje się ona na stałym poziomie mimo odchyleń w zewnętrznych warunkach. Twierdzenie to zweryfikował autor w swoich badaniach, w których satysfakcja z Ŝycia okazywała się parametrem bardzo stałym i o niskiej rozpiętości wyników, przy zróŜnicowanych wynikach mierzonych obiektywnie. Homeostatyczne równowaŜenie moŜe być zachwiane dopiero przez działanie trwałych, negatywnych wpływów środowiskowych, co jest oznaką wskazującą na istnienie wybitnie niekorzystnych warunków dla osoby z niepełnosprawnością. Wtedy subiektywna jakość Ŝycia obniŜa się pod wpływem obiektywnych warunków (Cummins 2001 za: Zawiślak 2005).

Kolejnym podejściem, które ukazuje zaleŜności między obiektywnymi warunkami Ŝycia, a subiektywną jakością Ŝycia widoczne jest w integratywnej teorii jakości Ŝycia (The QOOL Theory) (Ventegodt, Merrick, Andersen 2003). W swojej treści uwzględnia ona mechanizm pośredniczący (łączący), pomiędzy tymi dwoma aspektami, którym jest egzystencjonalna jakość Ŝycia. Jest to niewyraŜalna głębia człowieczeństwa i Ŝycia, wokół której warstwami układają się struktury obiektywnej i subiektywnej jakości Ŝycia. NajbliŜej

Kolejnym podejściem, które ukazuje zaleŜności między obiektywnymi warunkami Ŝycia, a subiektywną jakością Ŝycia widoczne jest w integratywnej teorii jakości Ŝycia (The QOOL Theory) (Ventegodt, Merrick, Andersen 2003). W swojej treści uwzględnia ona mechanizm pośredniczący (łączący), pomiędzy tymi dwoma aspektami, którym jest egzystencjonalna jakość Ŝycia. Jest to niewyraŜalna głębia człowieczeństwa i Ŝycia, wokół której warstwami układają się struktury obiektywnej i subiektywnej jakości Ŝycia. NajbliŜej