Problem zaspokajania potrzeb w koncepcjach jakości Ŝycia

KaŜda jednostka (niezaleŜnie od poziomu sprawności) w swojej aktywności dąŜy do bycia autorem własnego Ŝycia, a jej podstawowa działalność ukierunkowana jest na zaspokojenie potrzeb. Badacze jakości Ŝycia w tym aspekcie zakładają, Ŝe o jakości Ŝycia świadczy stopień ich zaspokojenia, co wiąŜe się z indywidualnymi potrzebami kaŜdej

jednostki, jej autonomicznymi wyborami.

Zrozumienie jakości Ŝycia w aspekcie zaspakajania potrzeb wymaga przybliŜenia istoty pojęcia potrzeba. Potocznie jego rozumienie odnosi się do stanu pewnego braku i dotyczy tego co jest człowiekowi niezbędne, aby istniał jako organizm i rozwijał się jako osoba. Potrzeba jest stanem powstającym w wyniku zakłóceń, optimum Ŝyciowego organizmu, inicjującym jego aktywność, kierunkowaną na osiągnięcie czegoś, co przywraca owo optimum w mniejszym lub większym stopniu (Szewczuk 1985, s. 434).

Pojęcie potrzeby w aspekcie jakości Ŝycia pojawia się zarówno w naukach ekonomicznych, gdzie dotyczy dóbr konsumpcyjnych, jak i w naukach humanistycznych w których rozumiana jest jako stopień jej zaspokojenia nie tylko w wymiarze materialnym, ale i niematerialnym oraz sposobu ich realizowania. Często jest rozumiana takŜe jako „wyŜszy

167

poziom konsumpcji dóbr materialnych oraz bardziej sprawiedliwe zasady Ŝycia społecznego”

i wiąŜe się z wieloaspektowym pojęciem dobrobytu społecznego, stopnia i sposobu zaspakajania potrzeb człowieka oraz świadomościowe postrzeganie osiągniętego poziomu Ŝycia (Kaleta 1998, s. 8-12). W psychologii przyjmuje się, Ŝe potrzeba reprezentuje pewną siłę, która organizuje percepcję, myślenie, działanie w taki sposób, aby przekształcić istniejący stan rzeczy odbierany jako niezadowalający, w stan satysfakcjonujący człowieka w sferze biologicznej, psychicznej i duchowej (za: Ostrowska 1999, s. 200). Odnosząc się do liczby i kategoryzacji potrzeb człowieka nie ma wśród psychologów zgodności. Według T.

Tomaszewskiego (1982, s. 492) ich liczba jest nieograniczona, poniewaŜ nieograniczona jest liczba róŜnorodnych zaleŜności, jakie mogą zachodzić między nim a otoczeniem, jak i wzajemnych zaleŜności między procesami zachodzącymi w nim samym. W przypadku względnej stabilizacji układu tych zaleŜności liczba potrzeb człowieka ulega stabilizacji, w przypadku zaś zmian zachodzących w układzie tych stosunków zmieniają się takŜe potrzeby ludzkie. Jako przykład klasyfikacji moŜna odnieść się do koncepcji psychotrangresjonizmu.

Według niej człowiek Ŝyje i działa w czterech światach - świecie poznawczym (symbolicznym), świecie materialnym (naturalnym), świecie społecznym i świecie wewnętrznym (system nerwowy) i zgodnie z tą klasyfikacją wyróŜnia się cztery rodzaje potrzeb ludzkich:

• potrzeby witalne (podstawowe, naturalne) - wrodzone, ukształtowane przez przekaz genetyczny, zaspakajane przede wszystkim w świecie materialnym (na przykład potrzeby pokarmowe, fizjologiczne, seksualne, zdrowotne, bezpieczeństwa fizycznego),

• potrzeby poznawcze realizowane głównie w świecie symbolicznym, człowiek zaspokaja je w sferze nauki, filozofii, literatury, muzyki, malarstwa, informatyki itp., mamy zatem do czynienia z potrzebą kompetencji, informacji, eksploracji, pragnieniami estetycznymi,

• potrzeby społeczne odnoszące się do świata zbiorowości ludzkich (na przykład potrzeby miłości, braterstwa, dominacji nad innymi czy władzy, potrzeba bezpieczeństwa społecznego),

• potrzeby osobiste związane ze światem wewnętrznym jednostki, do których zalicza się m.in. potrzebę własnej wartości - w jej zaspokajaniu najwaŜniejsze są zjawiska symboliczne, duchowe i społeczne, nie dominują tu czynniki materialne. Dzięki aktywacji i funkcjonowaniu człowieka w czterech światach zdobywa on lub generuje wartości

168

materialne, poznawcze, społeczne i duchowe niezbędne do przystosowania się i rozwoju (Ochoczenko 2006, s. 16).

Natomiast zdaniem A. Maslowa potrzeby tworzą hierarchię, składającą się z pięciu kategorii, które motywują człowieka do aktywności. Dzieli on potrzeby na dwie jakościowo róŜne kategorie. Obie wyrastają z natury człowieka, ale spełniają odmienne funkcje. Pierwszą kategorię nazywa potrzebami niŜszego rzędu, albo potrzebami homeostatycznymi. Ich zaspokojenie prowadzi do redukcji napięcia motywacyjnego. Druga kategoria potrzeb (metapotrzeby) słuŜy doskonaleniu i rozwojowi człowieka. Zaspokojenie potrzeb niŜszego rzędu jest warunkiem zaspokajania potrzeb wyŜszego rzędu (Przetacznik-Gierowska 1989).

Cały rodzaj ludzki charakteryzują specyficzne potrzeby do których zaliczamy: pomoc, nasilenia własnej wartości, znaczenia, wytwarzania, poznawania, piękna, zabawy, miłości, szczęścia, sensu Ŝycia (Szewczuk 1985, s. 434), które w przypadku osób z niepełnosprawnościami nabierają szczególnego znaczenia. Według czołowych psychologów najwaŜniejszą potrzebą jest potrzeba miłości czyli kochania i bycia kochanym. Realizacja tej potrzeby, szczególnie u osób z niepełnosprawnościami, zaleŜna jest w duŜym stopniu od otaczającego świata i warunków w jakich człowiek Ŝyje. Zadowolenie z Ŝycia często związane jest z poczuciem czy jest się akceptowanym przez innych czy nie. Postawa miłości jest często niedoścignionym marzeniem i pragnieniem człowieka niezaleŜnie od poziomu jego sprawności. W dobie współczesnej cywilizacji moŜliwe do osiągnięcia jest zwykła akceptacja, uznanie równych praw czy teŜ otwartość na partnerskie relacje (Chlewiński, Sękowski 2004). Zmniejszenie dystansu społecznego wobec osób z upośledzeniem umysłowym, jest niezbędnym elementem, który wspomaga rozwój tych osób, a jednocześnie zaspokaja jedne z najwaŜniejszych, według H. Olechnowicz (1971), potrzeb ludzi z niepełnosprawnością intelektualną - te, związane z dojrzewaniem osobowości społecznej. Jak zauwaŜa badaczka, w skład tej grupy potrzeb wchodzą przede wszystkim: potrzeba doznawania opieki, kontaktu i wzajemnego porozumiewania się, a takŜe potrzeba pełnienia określonych ról społecznych i potrzeba doznawania własnej wartości. Zaspokojenie tej ostatniej „wpływa na wiarę we własne siły i na pewność siebie (Kozielecki 2001, s. 152).

Stymuluje równieŜ róŜnorodną aktywność człowieka, oddziaływuje na wybór drogi Ŝyciowej, kwestie zdrowotne, egzystencjonalne i transcendentne oraz sprawy duchowe, emocjonalne, czy teŜ związane z budowaniem pozytywnego obrazu własnej osoby na co dzień (Ochoczenko 2006, s. 62).

169

Podejmując analizę jakości Ŝycia w kontekście zaspakajania potrzeb naleŜy zwrócić uwagę na stanowisko badaczy problemu, którzy zakładają, Ŝe jakość Ŝycia osób pełno- i niepełnosprawnych jest identycznym konstruktem (za: Zawiślak 2006, s. 156). Zarówno u osób z niepełnosprawnościami jak i u ludzi pełnosprawnych jakość Ŝycia związana jest z zaspokajaniem potrzeb jednostki opartych na jej indywidualnych potrzebach, wyborach i niezaleŜności. (IASSID 2000 za: Zawiślak 2006, s. 150). Zatem poniŜej dokonana zostanie analiza koncepcji jakości Ŝycia w aspekcie zaspokajania potrzeb jednostki w załoŜeniu, Ŝe ten aspekt nie róŜnicuje poczucia jakości Ŝycia osób pełno- i niepełnosprawnych. MoŜna tu jedynie mówić o róŜnicach w zakresie wpływu trzech elementów na jakość Ŝycia: rodzaju potrzeb (Mazur, Siemak-Talikowska 1999), stopnia zaspokojenia potrzeb (Michalos 1985, Okoń 2001, Paszkowicz i in. 2001, Flanagan 1980) oraz sposobu zaspokojenia potrzeb (Gałęski 1977). Te elementy zostaną poddane analizie z uwzględnieniem trudności jakie mogą pojawić się w Ŝyciu osób z niepełnosprawnościami, a które wpływają na moŜliwość zaspokajania potrzeb przez te osoby.

Pierwszym elementem, który ma znaczenie dla jakości Ŝycia w aspekcie jednostki jest rodzaj potrzeb jakie jednostka chce zaspokoić (Kaleta 1988, s. 1 i nast.). Według niego jakość Ŝycia obejmuje te potrzeby człowieka, które ten uwaŜa za najistotniejsze dla swojego Ŝycia (wartości egzystencjonalne) oraz jego opinie jednostki na temat poziomu ich zaspokojenia.

Na jakość Ŝycia wpływa więc umiejętność wyboru pewnych zadań do realizacji, które narzuca nam społeczeństwo, z drugiej natomiast strony waŜne jest dostosowanie tych zadań do własnego systemu wartości, własnej wizji świata oraz dopasowanie do indywidualnej hierarchii potrzeb.

Właśnie to załoŜenie, Ŝe o wysokim poczuciu jakości Ŝycia świadczy zaspokojenie potrzeb w obszarze, który jednostka uznaje dla siebie za waŜny, przyjął J.C. Flanagan (1979, 1980 za: Brzezińska i in. 2002). Według tego autora poczucie jakości Ŝycia moŜna szacować na podstawie róŜnic między waŜnością tego co jest źródłem satysfakcji Ŝyciowej, a poczuciem zaspokojenia potrzeb w tym właśnie obszarze. Im większa jest wartość tej róŜnicy tym mniejsze poczucie jakości Ŝycia danej osoby. Zwraca on jednak uwagę, iŜ określone z góry sfery Ŝycia mogą mieć róŜne znaczenie dla badanej osoby. Jeśli któraś z nich jest mało istotna jej niska ocena nie będzie mieć wpływu na jakość Ŝycia. Do określenia poziomu zadowolenia z poszczególnych dziedzin Ŝycia autor proponuje uŜycie wskaźnika wagi. W ten sposób ocena jakości Ŝycia staje się subiektywna, pochodzi z wewnętrznych procesów wartościowania. J.C. Flanagan stworzył narzędzie badające jakość Ŝycia w aspekcie

170

zaspakajania potrzeb -Flanagans’s Quality of Life Scale. Opracowana skala zawiera pięć grup, obejmujących piętnaście źródeł, które są podstawą satysfakcji Ŝyciowej. Są to: dobry stan fizyczny i materialny, związki z ludźmi, działalność społeczną i obywatelską, osobisty rozwój- samorealizacja (Sadowska 2006, s. 56). Przeprowadzone na grupie 3000 dorosłych osób badania polegały na określaniu przez uczestników na skali stopnia waŜności kaŜdego z piętnastu źródeł i stopnia zaspokojenia potrzeb w kaŜdym z tych obszarów. Analiza wyników pokazała, iŜ 80% męŜczyzn i kobiet w kaŜdej grupie wiekowej jako najwaŜniejsze wymieniło zdrowie i osobiste bezpieczeństwo, posiadanie i wychowywanie dzieci oraz rozumienie tego, co się dzieje i planowanie. Lista obszarów satysfakcji stworzone przez J.C. Flanagana posłuŜyły do opracowania w Polsce kwestionariusza „Poczucie waŜności potrzeb”, „Poczucie zaspokojenia potrzeb”, które stosowała w swoich badaniach A. Brzezińską (Brzezińska, Stolarska, Zielińska 2002). Badana przez nią grupa osób będących w okresie dorosłości miały za zadanie oszacowanie jednego z 15 obszarów aktywności, a następnie oszacowanie poczucia zaspokojenia potrzeb w tych obszarach. Wszystkie obszary podzielono na pięć grup:

bezpieczeństwo, związki z ludźmi, działalność dla innych, aktywność i praca, wypoczynek i czas wolny. Wskaźnikiem poczucia jakości Ŝycia była róŜnica pomiędzy oszacowanym poczuciem waŜności kaŜdej potrzeby, a poczuciem jej zaspokojenia. Wskaźnikiem niskiego poczucia jakości Ŝycia była duŜa wartość róŜnicy między wysokim poczuciem waŜności danej potrzeby przy jednocześnie niskim poczuciu jej zaspokojenia, wysokim wskaźnikiem była natomiast mała wartość róŜnicy między wysokim poczuciem waŜności potrzeby i jednocześnie wysokim poczuciem zaspokojenia lub niskim poczuciem waŜności i niskim poczuciem zaspokojenia danej potrzeby. Wyniki badań wykazały, Ŝe inna jest hierarchia potrzeb w róŜnym wieku i występuje róŜnica w aktywnościach Ŝyciowych, które wyznaczają poczuciu jakości Ŝycia ludzi młodych, w średnim wieku i starszym (tamŜe, s. 116).

Badania na temat wpływu rodzaju zaspakajanych potrzeb na poczucie zadowolenia z Ŝycia jednostki i postrzegania znaczenia ich dla innych osób przeprowadziły B. Mazur i A.

Siemak-Tylikowski (1996). Dotyczyły one grupy osób w wieku 15-20 lat. Autorki skoncentrowały się na subiektywnych wyznacznikach poczucia zadowolenia bądź dyskomfortu psychicznego, wykorzystując codzienne doświadczenia osób badanych.

Kategoryzacja wypowiedzi, które uzyskały, doprowadza do stwierdzenia, Ŝe sytuacje zapewniające poczucie dobrostanu sprowadzają się do zaspokojenia co najmniej jednej z potrzeb: materialnych, biologicznych, potrzeby osiągnięć, aktywności, kontaktów społecznych, bezpieczeństwa.

171

Teoretycznie jakość Ŝycia jest rozumiana jakościowo, a dopiero w ramach rozróŜnionych jakości rozumiana jest wielkościowo (Zimny 2000). Praktycznie biorąc jakość Ŝycia jest rozumiany jako: „poziom (a więc wielkość) zaspokojenia potrzeb określonych jakościowo i to najpierw potrzeb, kolejno: bezpieczeństwa społecznego i ekonomicznego, psychicznego oraz biologicznego, a następnie jako stopy podnoszenia poziomu zaspokojenia tychŜe potrzeb przez podnoszenie poziomu zaspokajania odpowiednich potrzeb przedmiotowych” (tamŜe, s. 36).

Poszukiwanie wskaźników, które w sposób jakościowy świadczyłyby o jakości Ŝycia doprowadziły w 1966 roku do opracowania w Instytucie Rozwoju Społecznego -United Nations Research for Social Development - UNRISD ONZ mierników dobrobytu społecznego, wspomnianej wcześniej, tzw. metody genewskiej (por. Drewnowski, Scott 1966, Luszniewicz 1971). Badaniami objęto siedem grup potrzeb: wyŜywienie, warunki mieszkaniowe, zdrowie, wykształcenie, rekreację, zabezpieczenie społeczne, zagospodarowanie materialne. W metodzie tej zaproponowano wyróŜnienie potrzeb niŜszego i wyŜszego rzędu. Do tych pierwszych zaliczono potrzeby: wyŜywienia, mieszkania, zdrowia, wykształcenia, rekreacji i zabezpieczenia społecznego, natomiast do potrzeb wyŜszego rzędu - zagospodarowanie materialne KaŜda potrzeba opisana jest za pomocą trzech mierników:

dwoma jakościowymi, dotyczącymi sposobu jej zaspokojenia, oraz jednym ilościowym, odnoszącym się do stopnia zaspokojenia potrzeby. Do kaŜdej zmiennej wprowadzono dwa arbitralnie dopasowane wzorce w wartościach stałych, które określają minimalny i optymalny stopień zaspokojenia danej potrzeby. Przykładem moŜe być potrzeba zabezpieczenia społecznego, którą określają: nagła śmiertelność, powszechność zabezpieczeń na wypadek choroby, powszechność świadczeń emerytalnych i rentowych (Borys 2001, s. 29-30).

Tabela 3.10 Mierniki dobrobytu społecznego metodzie genewskiej Grupa potrzeb- sfer

zgon z powodu chorób zakaźnych i pasoŜytniczych zgon osób poniŜej 50 lat

Wykształcenie powszechność systemu szkolnego

wydajność szkół

liczba uczniów na jednego nauczyciela

Rekreacja czas wolny od pracy zarobkowej

nakład czasopism abonenci radia i telewizji

172

Zabezpieczenie społeczne nagła śmiertelność

powszechność zabezpieczeń na wypadek choroby powszechność świadczeń emerytalnych i rentowych Zagospodarowanie materialne - nadwyŜka z bieŜącej konsumpcji (fundusz swobodnej konsumpcji)

Źródło: T. Borys, 1999.

Metoda została zaadaptowana na potrzeby polskich badań przez A. Luszniewicza (1970 za: Kaleta 1981), który w latach 80-tych dodał ósmą grupę potrzeb - środowisko naturalne. ZastrzeŜenia co do stosowania tej metody wiąŜą się ze stosowanie takich samych grup potrzeb i mierników w odmiennych warunkach róŜnych krajów, co ogranicza moŜliwości prowadzenia międzynarodowych badań porównawczych.

Zatem oprócz rodzaju zaspakajanych potrzeb kolejnym aspektem wyznaczającym jakość Ŝycia jest stopień ich zaspokojenia. W koncepcji A.C. Michalosa (za: Kowalik, Janecka 1998, Kowalik 2000) jakość Ŝycia wiąŜe się z indywidualnym stosunkiem do stopnia zaspokojenia potrzeb. Jednostka ocenia swoje Ŝycie z punktu widzenia zaspokojenia potrzeb w róŜnych sferach Ŝycia, odnosząc to do osobistego poczucia zadowolenia. W koncepcji tej podkreśla się wymiar refleksyjny - osoba dokonuje oceny swojego Ŝycia z punktu widzenia frustracji potrzeb w róŜnych sferach Ŝycia, odnosząc się do subiektywnego poczucia zadowolenia. A.C. Michalos wskazuje w swojej teorii kolejny wyznacznik, którym jest stopień zadowolenia z Ŝycia (1986; za: Kowalik, Janecka, 1998, Kowalik 2000). Zmianę indywidualnej jakości Ŝycia powoduje istnienie rozbieŜności pomiędzy stanem poŜądania - potrzebą, a stanem aktualnym czyli poziomem zaspokojenia. Inaczej mówiąc jest to spostrzegana róŜnica między tym co aktualnie mamy, a tym co chcemy mieć (zamiar- osiągnięcie - luka). Autor podkreśla jednak, Ŝe samo istnienie luki nie wpływa na zmianę jakości Ŝycia, ale istotne jest w jakiej sferze Ŝycia człowieka ona zaistniała i jak waŜna jest ta sfera dla danej osoby.

Im strefa jest istotniejsza, tym większe niezadowolenie z niezaspokojenia potrzeb z nią związanych. WaŜność sfer dla jednostki ulega zmianie wraz z wiekiem, pełnionymi rolami i pozycja społeczną. Zatem w tej teorii zasadniczymi kryteriami oceny własnego Ŝycia są:

aspiracje (czego bym chciał); inni ludzie (co mają inni, a czego ja nie mam); własna przeszłość (co posiadałem w przeszłości, a czego nie mam obecnie); oczekiwania (co się spodziewam uzyskać w przyszłości); własne wartości (czego poŜądam, co chcę mieć) oraz to, co uwaŜam, Ŝe mi się naleŜy (na co w mojej ocenie zasługuję). Te wyznaczniki pozwalają ocenić stan obecny, który gdy róŜni się w sposób pozytywny od kryteriów powoduje podniesienie poziomu jakości Ŝycia (Michalos 1985, za: Czapiński 2004, s. 62-63).

173 Rysunek 3.6 Model jakości Ŝycia w ujęciu A.C. Michalosa

Źródło: S. Kowalik, 2000, s. 17.

Społeczne cechy jakości Ŝycia widoczne są w pracach nad miernikami dobrobytu społecznego, które związane są ze stopniem zaspokojenia potrzeb społecznych Takie podejście do badań jakości Ŝycia zaproponowano na Uniwersytecie w Helsinkach, które oparto na trzech filarach potrzeb:

- mieć (potrzeby materialne), - kochać (potrzeby społeczne), - być (potrzeby rozwoju).

Mierniki oceniają jakość Ŝycia z obiektywnego i subiektywnego punktu widzenia Jako podstawę teoretyczną prowadzonych badań przyjęto koncepcje Rawlsa, Maslowa, Drewnowskiego. Za najwaŜniejsze pojęcie określające jakość Ŝycia uznano potrzeby i stopień satysfakcji z ich zaspokojenia (Ostasiewicz 2004, s. 42).Wskaźniki przedstawiono w tabeli 3.11.

Tabela 3.11 Obiektywne i subiektywne wskaźniki jakości Ŝycia

wskaźniki obiektywne wskaźniki subiektywne Mieć (potrzeby materialne) mierniki standardu Ŝycia i warunków

Ŝycia

Odczucia subiektywne zadowolenie z warunków Ŝycia

Kochać (potrzeby społeczne) mierniki związków z innymi ludźmi Subiektywne odczucie szczęścia i smutku

Być (potrzeby rozwoju) mierniki relacji człowieka ze społeczeństwem

Odczucie alienacji, rozwoju osobistego Źródło: Ostasiewicz 2004, s. 42

Poziom zaspakajania potrzeb w jakość Ŝycia staje się aspektem mówiącym o zakresie dostępności dóbr gospodarczych na aktualnym wymiarze cywilizacji oraz kultury wyraŜającej się w hierarchii wartości, czyli hierarchii zaspokajania potrzeb określonych podmiotowo jako

AKTUALNA PERCEPCJA WŁASNEGO POŁOśENIA

174

potrzeby współŜycia i współdziałania z ludźmi i przyrodą (Zimny 2000). M. Zimny w swojej koncepcji zwraca uwagę na rozróŜnienie jakości Ŝycia w aspekcie przedmiotowym, gospodarczym: jako zamoŜności człowieka i jakości Ŝycia w aspekcie kultury osobistej (osobowościowej): jako sposobie korzystania ze swej moŜności działania, korzystnego dla siebie i innych ludzi. Przyjmuje on, Ŝe kultura odnosi się do hierarchicznej struktury zaspokojenia potrzeb określonych podmiotowo, a cywilizacja - do hierarchicznej struktury zaspokajanych potrzeb określanych przedmiotowo (poprzez środki działania i konsumpcji).

UwaŜa on równieŜ, Ŝe aby móc stworzyć skalę jakości Ŝycia jako zmiennej wielkościowej naleŜałoby uwzględnić ogólnoludzką hierarchię potrzeb przedmiotowych człowieka oraz stopnie zaspokojenia tych potrzeb (tamŜe, s. 37-38)

Tabela 3.12 Synteza koncepcji jakości Ŝycia według M. Zimnego

Określone podmiotowo Określone przedmiotowo

Jakość Ŝycia, w kontekście stopnia zaspokojenia potrzeb, dotyczy zarówno potrzeb materialnych i niematerialnych - pojedynczych ludzi, jak równieŜ rodzin i innych zbiorowości ludzkich, które Ŝyjąc w danej wspólnocie, mogą realizować poszczególne potrzeby w róŜnym stopniu (por. Okoń 2001, s. 150, Paszkowicz i in. 2001, s. 192). Potrzeby te dotyczą: treści pracy i czasu wolnego, poziomu komfortu pracy i Ŝycia domowego, sposobu odŜywiania, mody, jakości mieszkania, środowiska mieszkalnego i środowiska przyrodniczego, jakość funkcjonowania instytucji społecznych, potrzeb - kontaktów, wiedzy, twórczości, przeŜyć estetycznych. KaŜdy człowiek posiada swoją indywidualną hierarchię potrzeb, a umoŜliwienie ich zaspokojenia, prowadzi do podniesienia jakości Ŝycia człowieka (tamŜe).

Trzecim elementem, który ma znaczenie w określeniu jakości Ŝycia w aspekcie potrzeb jest sposób ich zaspokajania (Gałęski 1977). Kategoria jakości Ŝycia według B. Gałęskiego (tamŜe, s. 44) znajduje swój wyraz w ocenach satysfakcji płynącej z zaspokojenia potrzeb, a więc „w konfrontacji oczekiwań z rzeczywistością”. Zdaniem autora o ile poziom Ŝycia odnosił się do stopnia zaspokojenia potrzeb, to termin jakość Ŝycia - to sposób ich zaspokajania. Według niego jakość Ŝycia badana jest za pomocą róŜnych wskaźników związanych z warunkami środowiskowymi, ekonomicznymi, psychologicznymi.

175

WaŜna jest tu satysfakcja płynąca z zaspokojenia potrzeb takich jak: bezpieczeństwa - ze względu na zagroŜenia, które są konsekwencją rozwoju cywilizacyjnego, samorealizacji - odnosi się ona głównie do zadowolenia z wykonywanej pracy, a takŜe realizacji uznawanego systemu wartości, potrzebę utrzymania równowagi psychicznej (jako nadrzędna potrzeba), potrzebę akceptacji i uznania społecznego ze strony grup, z którymi jednostka moŜe się utoŜsamić (tamŜe, s. 47-50).

W sytuacji dąŜenia do zaspokajania potrzeb, a tym samym podnoszenia jakości Ŝycia występują pewne czynniki osłabiające i zagraŜające.

Największym wrogiem, ograniczeniem, racjonalnego, celowego działania człowieka są jego choroby, utrata sprawności, samotność, bezczynność, które uniemoŜliwiają pełne zaspokojenie zwłaszcza tych potrzeb (Dykcik 2005, s. 249). MoŜemy tu stwierdzić, Ŝe samo zaburzenie jakim jest niepełnosprawność umysłowa w jakimś stopniu determinuje moŜliwości zaspakajania potrzeb. Warto teŜ zwrócić uwagę na pewne utrudnienia w zaspokajaniu potrzeb wynikające nie tyle posiadanej niepełnosprawności ile wynikających z zagroŜeń społecznych i uwarunkowań polityczno - społecznych, które w większym stopniu wpływają na jakość Ŝycia osób niepełnosprawnych. W tej sytuacji najbardziej zagroŜone w realizacji są potrzeby:

potrzeba samorealizacji, potrzeba akceptacji społecznej czy poczucia bezpieczeństwa.

Realizacja pierwszej z nich zagroŜona jest przez utrudniony dostęp do działalności zawodowej osób z niepełnosprawnościami, co powoduje brak satysfakcji z własnego Ŝycia, obniŜenie samoakceptacji. ZagroŜenie realizacji potrzeby akceptacji społecznej wynika z istniejącego w społeczeństwie dystansu i funkcjonujących w nim stereotypów, a takŜe wiąŜe się z sytuacją ekonomiczną, istniejącymi rozwiązaniami pomocowymi dla osób z niepełnosprawnością, które nie zawsze są zadowalające. Łączy się z pojawianiem się u tych osób lęku przed przyszłością, obawą przed trudnościami w realizacji planów i celów Ŝyciowych. Kolejnym znaczącym czynnikiem wpływającym na moŜliwość zaspokajania potrzeb jest otoczenie społeczne z jego wymaganiami i oczekiwaniami wobec jednostki. Na aspekt istnienia rozbieŜności między moŜliwością realizacji własnych potrzeb, a koniecznością sprostania wymaganiom otoczenia zwraca uwagę Z. Ratajczak (1993). Według autorki jednostka dokonuje oceny poznawczej relacji między sobą a otoczeniem, między oceną osiągnięć i poraŜek we własnych zmaganiach ze światem oraz oceną szans realizacji swoich dąŜeń, pragnień i celów Ŝyciowych ulokowanych w przyszłości. W wyniku dokonywanej oceny człowiek doświadcza określonych stanów psychicznych - pozytywnych, bądź negatywnych. Poczucie zadowolenia i emocje pozytywne będą udziałem jednostki

176

wtedy, kiedy czuje ona, Ŝe relacja między nią a otoczeniem jest adekwatna i nie narusza

wtedy, kiedy czuje ona, Ŝe relacja między nią a otoczeniem jest adekwatna i nie narusza