Miasta powstałe w XX wieku

Większość miast dwudziestowiecznych powstała po II wojnie. Do rangi miast podniesione zostały te dotychczasowe osiedla, które rozwijały się jako osady przemysłowe np. Głuszyca i Piława

Morfologia miast dolnośląskich 83

Górna (prawa miejskie w 1962), Jelcz – Laskowice (1987), Siechnice (1997), a takŜe osiedla kolejarskie przy waŜnych węzłach kolejowych jak Jaworzyna Śl., czy Węgliniec. Typowe dla zabudowy tych miast są dawne osiedla robotnicze czy kolejarskie (fot. 20) i brak przestrzeni wspólnej, wykreowanego centrum. Nie występuje tu teŜ zabudowa czynszowa i willowa z początku wieku, charakterystyczna dla wielu rozwijających się ewolucyjnie miast o starszym rodowodzie.

Odrębną grupę stanowią liczne spośród miast dwudziestowiecznych uzdrowiska (Polanica, Kudowa, Szczawno, Świeradów). Centrum tych miast, czyli przestrzeń publiczną stanowią deptaki prowadzące zwykle do najwaŜniejszego obiektu w mieście jakim jest zwykle pijalnia wód mineralnych (fot. 21) i dom zdrojowy (fot. 22). Dominującej w tych miastach zabudowie pensjonatowej towarzyszy duŜa ilość zieleni parkowej. Podobny charakter mają uzdrowiska, które powstały w sąsiedztwie istniejących średniowiecznych miast jak np. Lądek, czy Duszniki.

Wyodrębnionych dominant przestrzennych nie mają miasta o charakterze turystycznym, czy wypoczynkowym jak np. Karpacz czy Szklarska Poręba, które rozwinęły się ze średniowiecznych łańcuchówek. Wszystkie funkcje pełnione przez te miasta rozrzucone są wzdłuŜ głównej osi miasta na przestrzeni kilku kilometrów. Dominuje willowy i pensjonatowy charakter zabudowy, często nawiązujący do wzorców alpejskich.

Fot. 20. Osiedle kolejarskie w Brochowie we Wrocławiu z k. XIX wieku Źródło: Atlas Architektury Wrocławia 1998.

Fot. 21. Szczawno – hala spacerowa przy pijalni wód mineralnych z 1894 r.

Źródło: Pilch 2005.

Barbara Miszewska 84

Fot. 22. Kudowa Zdrój – Dom Zdrojowy Polonia z 1905 r.

Źródło: Pilch 2005. 5. Podsumowanie

W porównaniu z innymi regionami Polski, Dolny Śląsk ma gęstą sieć miast. Miasta te są jednak słabo zróŜnicowane genetycznie. Pochodzą one zasadniczo tylko z dwóch okresów historycznych: ze średniowiecza i z XX wieku. Średniowieczna większość miast ma rozpoznawalne lokacyjne jądro miasta i bogaty ale podobny zestaw jednostek morfologicznych tworzących jego strukturę. Bez względu na wielkość miasta procesy ekstramuralne przebiegały w tych miastach podobnie. Podane w artykule przykłady zróŜnicowania morfologicznego są więc reprezentatywne dla całego zbioru miast. Wszędzie na ogół powstawały jednostki o zabudowie czynszowej, willowej i szeregowej w róŜnych fazach jej wznoszenia, a takŜe podobne fizjonomicznie dzielnice przemysłowe i rozpoznawalne reprezentacyjne budynki uŜyteczności publicznej (poczta, bank, teatr, dworzec itp.).

Mimo architektonicznej róŜnorodności, fizjonomiczne podobieństwo między jednostkami morfologicznymi w róŜnych miastach, pozwala uwaŜać je za typowe i kojarzyć z Dolnym Śląskiem.

WyobraŜenia tego nie zakłócają późniejsze, mniej liczne dwudziestowieczne lokacje dotyczące szczególnie miast przemysłowych. Nie znajdziemy w nich jednak wcześniejszych, kształtowanych w XIX wieku typów rozplanowania wykorzystanego przez wczesną fazę budownictwa czynszowego i willowego. Jeszcze skromniejszy zestaw jednostek morfologicznych reprezentują uzdrowiska i ośrodki wypoczynkowe, dla których typowa jest zabudowa willowa i pensjonatowa.

W większości miast dwudziestowiecznych zauwaŜyć moŜna niedorozwój centrum miasta jako przestrzeni publicznej.

Literatura.

Atlas Architektury Wrocławia , 1998, t. II…red. J. Harasimowicz , Wyd. Dolnośląskie.

Bogucka M., Samsonowicz H., 1986, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Ossolineum.

Bolesławiec. Zarys monografii miasta, 2001, red.: T Bugaj, K. Matwijowski, Wyd. DTSK Silesia, Wrocław – Bolesławiec.

Conzen M.R.G., 1960, The Plan o fan English City Centre, Proceedings of the IGU Symposium in Urban Geography, Lund Studies in Geography, No. 24, Lund.

Eysymont R., 2009, Kod genetyczny średniowiecznego miasta lokacyjnego. Dolny Śląsk na tle urbanistyki europejskiej. Wyd. Via Nova.

Gawryszewski A., 2005, Ludność Polski w XX wieku, Monografie 5, IGiPZ PAN, Warszawa.

Głogów. Zarys monografii miasta, 1994, red. K. Matwijowski, Wyd. DTSK Silesia, Wrocław – Głogów.

Hinz I., 2002, Struktura morfologiczna i funkcjonalna wielkiej wyspy Wrocławia, praca mgr nr 710, w zbiorach Zakł. Geogr. Społ. i Ekon. U. Wr.

Historia Śląska, 1960, red. K. Maleczyński, Zakład Narodowy im Ossolińskich, Wyd. PAN.

Morfologia miast dolnośląskich 85

Jelonek A., 1967, Ludność miast i osiedli typu miejskiego na ziemiach Polski od 1810 do 1960 r., Dokumentacja Geograficzna z. 3/4, Warszawa.

Koter M., 1994, Od fizjonomii do morfogenezy i morfologii porównawczej. Podstawowe zagadnienia teoretyczne morfologii miast, [w:] Zagadnienia geografii historycznej osadnictwa w Polsce. Materiały konferencyjne, red. M. Koter, J. Tkocz, Toruń – Łódź.

Kulesza M., 2001, Morfogeneza miast na obszarze Polski środkowej w okresie przedrozbiorowym.

Dawne województwa łęczyckie i sieradzkie. Wyd. Uniw. Łódzkiego.

Kwiatek J., Lijewski T., 1998, Leksykon miast polskich, Wyd. Muza.

Łokuciejewski R., 2001, Zmiany funkcjonalno – przestrzenne w mieście Oborniki Śląskie, praca mgr., nr 675, w zbiorach Zakł. Geogr. Społ. i Ekon. U. Wr.

Malicka E., 2005, Struktura morfologiczna i funkcjonalna :Trójkąta Bermudzkiego” w dzielnicy Krzyki we Wrocławiu, praca mgr. r. 784, w zbiorach Zakł. Geogr. Społ. i Ekon. U. Wr Miasta i kultura polska doby przemysłowej. Przestrzeń, 1998, [red. H. Bugajska], Zakład Narodowy

im Ossolińskich.

Misiewicz A., 2001, Struktura funkcjonalno – przestrzenna miasta na przykładzie Milicza, (praca mgr nr 673, w zbiorach Zakł. Geogr. Społ. i Ekon. U. Wr.).

Miszewska B., 1994, Bloki urbanistyczne Wrocławia w róŜnych fazach cyklu miejskiego, Zagadnienia geografii historycznej osadnictwa w Polsce, Toruń – Łódź.

Miszewska B., 2008, Zmiany struktury przestrzennej miast pod wpływem budowy wrocławsko – berlińskiej linii kolejowej.

Pilch J., 2005, Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Arkady.

Pudełko J., 1959, Rynki w planach miast śląskich, „Kwartalnik Architektury I Urbanistyki”, t. 4, z. 3-4.

Pudełko J. 1964, Działka lokacyjna w strukturze przestrzennej miast śląskich w XIII w., Kwartalnik Architektury i Urbanistyki”, t. 9, z. 2.

Strzegom, Zarys miasta i regionu, 1998, red. K. Matwijowski, Wyd. DTSK Silesia, Wrocław.

Świebodzice. Zarys monografii miasta, 2001, red. K. Matwijowski, Wyd. DTSK Silesia, Wrocław.

Wójcik K., 1999, Morfologia i funkcje terenów proradzieckich w dzielnicy Tarninów w Legnicy, praca mgr. nr 613, w zbiorach Zakł. Geogr. Społ. i Ekon. U. Wr.

Summary

Lower Silesian towns were mostly formed in the Middle Ages (from the 13^th to the 15^th century). Fifty percent of now existing towns were established in the 13^th century (Fig.2). Another group of towns includes fewer urban structures that were established in the 20^th century (Fig.1).

Medieval towns reveal specific structure (Fig.3 a-d). They kept their borders to the 19^th century. In the 19^th century, there were no new towns established in Lower Silesia, but old urban structures expanded beyond their original borders. The development of railway system (Fig.5) and industries was the most important factor that influenced the expansion of urban structures. In the 20^th century, there was a demand to build health and recreation resorts (Fig.1). Expanding urban structures absorbed suburbs and surrounding villages thus contributing to morphological differentiation of forms.

Urban planning was connected with functional, social and aesthetic ideas of the era and was influenced by the models launched in Europe (garden city, neighbor units). Morphological changes are shown in Fig. 4, 6 - 11 Examples documented with photographs show typical morphological forms as seen in towns of Lower Silesia.

DOLNY ŚLĄSK. STUDIA REGIONALNE

Paweł Brezdeń