Próba definicji przemysłów wysokiej techniki

Zdefiniowanie pojęcia „wysokich technologii” czy „przemysłu zaawansowanych technologii”

nie jest proste, ponieważ nie ma obecnie ścisłej i ogólnie przyjętej definicji. Tworzeniem międzynarodowych standardów metodologicznych dotyczących pomiaru wysokiej technologii od lat zajmują się m.in. amerykański Departament Handlu, Eurostat i OECD. Również wielu autorów podjęło próbę zdefiniowania tego pojęcia (Guremond 1988, Glasmeier, Markunsen, Hall 1983, Kukliński 2004, Martin 2006, Ratajczak 2008), lecz w praktyce brakuje podejścia uogólniającego.

Istotę przemysłu zaawansowanej technologii oddaje definicja stosowana przez Amerykańską Fundację do spraw Nauki - National Sience Foundation. Według tej instytucji jest to taki przemysł, w którym:

- wydatki na badania i rozwój (sfera B+R) stanowią nie mniej niż 3,5% wartości sprzedaży netto (najważniejszą rolę odgrywają tu badania stosowane, gdyż to przede wszystkim one przynoszą efekty gospodarcze),

- a zatrudnienie w sektorze B+R przekracza 25 osób na 1000 ogółu zatrudnionych (Karpiński 1999).

Wyjaśnienie to opiera się na dwóch podstawowych wyznacznikach przemysłu high-tech.

Pierwszym z nich są wydatki na prace badawcze i rozwojowe. Ogólną ich miarą, przyjętą przez statystyki OECD, jest wskaźnik GERD (Gross Domestic Expenditure on R&D – krajowe wydatki na B+R ogółem). Określa on całkowite wydatki wewnętrzne na prace związane z B+R, realizowane na terytorium danego kraju w pełnym okresie sprawozdawczym. Wartość GERD powstaje z sum nakładów wewnętrznych pięciu sektorów prowadzących prace badawczo-rozwojowe, którymi są:

sektor przedsiębiorstw, sektor rządowy, sektor szkolnictwa wyższego, sektor instytucji prywatnych niekomercyjnych oraz sektor zagraniczny (Kozłowski 1997). Panuje powszechne przekonanie, że udział ogólnych wydatków na prace B+R powinien stanowić co najmniej 2% PKB rocznie, gdyż

Beata Namyślak, Andrzej Łukasik 120

wówczas w realny i widoczny sposób przekładają się on na efektywność oraz nowoczesność gospodarki¹.

Drugim istotnym czynnikiem jest struktura zatrudnienia. Generalnie sektor high-tech wymaga dwojakiego rodzaju siły roboczej: wysoko wykwalifikowanych kadr (w tym naukowców, inżynierów, menadżerów) oraz taniej siły roboczej do sfery usług i produkcji rutynowej. Najistotniejszą rolę odgrywa oczywiście ta pierwsza grupa, której działalność oraz praca przekłada się na wysoki poziom technicznego wyrafinowania produktów. Przyjmuje się, że większość tego typu przemysłów zatrudnia przeciętnie ponad 20% wykwalifikowanego personelu.

W literaturze przedmiotu (m.in. Hatzichronoglou1996, Benko 1993, Karpiński 1998), poza dwoma wymienionymi cechami przemysłów wysokiej techniki, wyróżnia się jeszcze następujące:

- współpraca z innymi firmami wysoko technologicznymi i ośrodkami naukowymi,

- szybki proces dewaluacji opracowywanych i stosowanych technologii, kreujący popyt na nowe technologie zawarte w nowych patentach i licencjach,

- wysoki poziom rotacji wyposażenia technicznego; tym samym, konieczność dużych nakładów kapitałowych,

- wysoki stopień technicznego wyrafinowania wytwarzanych produktów (wysoki stopień przetworzenia surowców, przy jednoczesnym niewielkim ich zużyciu),

- dynamiczny wskaźnik wzrostu zatrudnienia,

- wysoki poziom wydajności pracy, który średnio jest dwukrotnie wyższy niż w innych branżach

Przemysł zaawansowanej technologii jest pierwszym w historii typem przemysłu, w którym nakłady na prace badawczo-rozwojowe przewyższają nakłady inwestycyjne w majątek trwały. Szacuje się, że firmy ze sfery high-tech wydają średnio o około 80% więcej na działalność B+R niż na budowę fabryk oraz ich wyposażenie, co prowadzi do konkluzji, że przemysł ten można zaliczyć do sektorów o największej wartości dodanej. Należy jednak pamiętać, że coraz częściej tradycyjne przemysły, korzystając z dorobku przemysłu zaawansowanych technologii, zmieniają swoje oblicze, produkując wyroby o wysokiej wartości dodanej (Grubała 2004). Przykłady krajów wysoko uprzemysłowionych pokazują, że przemysły takie jak: tekstylny czy stalowy, zaliczane do schyłkowych, dzięki zastosowaniu zaawansowanych technologii wytwarzania stają się przemysłami wysoce innowacyjnymi, ale nie stricte wysoce technologicznymi. (Jest to nieco szersze spojrzenie na przemysł zaawansowanych technologii).

W celu ustalenia, jakie konkretne branże zaliczane są do przemysłu high-tech, stosuje się dwa podejścia: metodę dziedzinową lub podejście produktowe. Metoda dziedzinowa, stosowana m.in.

przez OECD, wyróżnia cztery typy przemysłów ze względu na intensywność działalności badawczo-rozwojowej (Dąbkowski i inni 2006). Są to:

- przemysł wysokiej techniki – udział wydatków na B+R w przychodach wynosi od 8% do 15%, - przemysł średnio-wysokiej techniki – średnia wartość wydatków na B+R waha się od 2% do 4%

przychodów,

- przemysł średnio-niskiej techniki – intensywność B+R wynosi od 0,6% po 1% przychodów, - przemysł niskiej techniki – udział wydatków na sferę B+R w przychodach jest niższy niż 0,4%.

Zestawienie dziedzin wysokiej i średnio-wysokiej techniki przedstawia tabela 1. Należy mieć na uwadze, że prezentowany podział nie jest ostateczny, gdyż we współczesnym świecie zmiany w technologii i nauki zachodzą coraz szybciej. Teoretycznie branże średnio-wysoko technologiczne mogą w przyszłości przekształcić się w wysokie technologie.

Alternatywną metodą jest metoda produktowa bazująca na intensywności technologicznej samych wyrobów. Podejście to nie jest jednakże pozbawione wad, gdyż niemożliwe jest określenie szczegółowych list produktów wysokiej technologii bez odwołania się do ekspertyz specjalistów

1 W przypadku Polski jest to 0,57% PKB (2006), co jest jedną z najmniejszych wartości w Europie (OECD, 2006, Main Science and Technology Indicators, Paris, s.18).

Uwarunkowania rozwoju oraz rozmieszczenie podmiotów gospodarczych… 121

z danej branży, co wprowadza element arbitralności oraz subiektywizmu w ustalaniu klasyfikacji (Dąbkowski i inni 2006). Przykładowo, Główny Urząd Statystyczny w Polsce stosował dotychczas podejście produktowe, oparte na liście wyrobów zaawansowanej technologii A. Karpińskiego i S. Paradysza, pochodzącej z lat 80. Obejmowała ona jednak także grupy towarów, które w najnowszych klasyfikacjach nie są już zaliczane do sektorów wysokich techniki (tabela 2).

Tabela 1. Produkcja wysokiej i średnio-wysokiej techniki według metody dziedzinowej Symbol działu w

PKD Opis

Wysoka technika

24.4 Produkcja środków farmaceutycznych, chemikaliów medycznych i środków pochodzenia roślinnego

30 Produkcja maszyn biurowych i komputerów

32 Produkcja sprzętu i aparatury radiowej, telewizyjnej i komunikacyjnej

33 Produkcja instrumentów medycznych, precyzyjnych i optycznych, zegarów i zegarków

35.3 Produkcja statków powietrznych i kosmicznych

Średnio-wysoka technika 24 bez 24.4

Produkcja chemikaliów, wyrobów chemicznych i włókien sztucznych, bez produkcji środków farmaceutycznych, chemikaliów medycznych i środków pochodzenia roślinnego

29 Produkcja maszyn i urządzeń, gdzie indziej nie sklasyfikowana

31 Produkcja maszyn i aparatury elektrycznej, gdzie indziej nie sklasyfikowana 34 Produkcja pojazdów mechanicznych, przyczep i naczep

35.2 + 35.4 + 35.5

Produkcja lokomotyw kolejowych i tramwajowych oraz taboru kolejowego i tramwajowego. Produkcja motocykli i rowerów. Produkcja pozostałego sprzętu transportowego, gdzie indziej niesklasyfikowana

Źródło: Dąbkowski, Klimczak, Wojnicka 2006.

Tabela 2. Lista wyrobów zaawansowanej technologii według A. Karpińskiego i S. Paradysza.

Produkty wysokich technologii według listy Karpińskiego i Paradysza

Wyroby dziedzin

Środki transportu samochodowego (bez przyczep i naczep), Wyroby farmaceutyczne,

Wyroby przemysłu elektronicznego i teletechnicznego (bez telekomunikacji), Odbiorniki telewizyjne,

Urządzenia do automatycznej regulacji i sterowania,

Systemy komputerowe i urządzenia elektronicznej techniki obliczeniowej, Narzędzia, przyrządy i aparaty medyczne i weterynaryjne,

Środki transportu lotniczego,

Maszyny i urządzenia organizacyjno-technicznych środków pracy biurowej, Aparatura pomiarowa i urządzenia laboratoryjne,

Przyrządy i wyroby optyczne i optyczno-mechaniczne, Roboty i manipulatory przemysłowe,

Kable światłowodowe.

Źródło: Dąbkowski, Klimczak, Wojnicka 2006.

Obecnie jedną z najpowszechniejszych list produktowych jest lista OECD, skonstruowana na podstawie Międzynarodowej Standardowej Klasyfikacji Handlu. Obejmuje ona kilkaset wyrobów wysokiej technologii, które pogrupowane zostały w następujące branże: sprzęt lotniczy,

Beata Namyślak, Andrzej Łukasik 122

komputery/maszyny biurowe, elektronika i telekomunikacja, farmaceutyki, chemia, aparatura naukowo-badawcza, maszyny elektryczne, maszyny nieelektryczne, uzbrojenie.

3. Uwarunkowania lokalizacji przemysłu zaawansowanej technologii. Czynniki lokalizacji