Modele kompetencji komunikacyjnej

Pojęcie kompetencji językowej oraz jej struktury jest jednym znajbardziejistotnych zjawiskw glottodydaktyce.Wielu badaczy poszukiwało odpowiedzi na pytanie: co toznaczy znaćjęzyk? Kwestia ta jest bowiem podstawowa przy tworzeniu progra­

mównauczaniaoraztestów. Opracowaniem opisowego modelu kompetencji języko­ wejzajmowalisię m.in.: Jim Cummins(1979), Michael Canale i MerrillSwain (1980) oraz Lyle Bachman i Adrian Palmer (1996). Własną propozycję przedstawili także autorzyESOKJ (2003). Cennych wskazówek na temat znajomości języka,kształcenia umiejętności językowych oraz ich testowania dostarczyły także prace Keitha

Mor-38 Sprawność słuchania w kształceniu językowym

rowa, któryco prawdanieprzedstawiłżadnegomodelu kompetencji językowej, lecz wskazałistotne jego cechy. Według Morrowa, przystępując do konstrukcji progra­ mówczy testów językowych, należy wziąć pod uwagę następujące cechy autentycz­ nej komunikacji:

1. podstawą komunikacji jest interakcjapolegająca naprzemienności 2. i współzależności działań produkcji i recepcji językowej;

3. użycie języka jest z natury nieprzewidywalne;

4. komunikacja językowa uzależniona jest od kontekstusytuacyjnego;

5. komunikujemy się w określonym celui z nastawieniem nakonkretnyefekt;

6. działania językowe ulegają zróżnicowaniu w zależności od sytuacji ich użycia;

7. w naturalnej komunikacji językowej posługujemysię tekstami autentycznymi (por.Morrow 1979).

Morrow podkreśla,żeautentyczne użycie języka oparte jest na interakcjii jako ta­

kie jest: nieprzewidywalne, mocno osadzonew kontekście, celowe, charakterystyczne dla danej sytuacjioraz uczestnikówzdarzenia komunikacyjnego.Istnieje zatem róż­

nicapomiędzy kompetencją (competence), czyli znajomością języka,a konkretnym jego użyciem, czyli wykonaniem językowym (performance). Z tego względu można

i należy testować umiejętność działania językowego w określonych sytuacjach,conie jest równoznaczne z testowaniem kompetencji językowej (Morrow 1979: 148).

Jednym z najbardziej rozpowszechnionych modeli kompetencji językowej jest opiszastosowany przez M. Canalea i M. Swain (1980),którzy uznali,że umiejętno­

ści socjolingwistycznesą niezwykle ważnym elementemkompetencji komunikacyj­

nej, jednakznajomośćzasad gramatycznych jest takżeniezbędna.Canale i Swainza­

uważyli, że większość najnowszych teorii koncentruje się na socjolingwistycznych aspektachkomunikacji językowej kosztem takich czynników, jak gramatycznazłożo­ nośći jasność. W opracowanym przez nich modelupełna kompetencjajęzykowa jest sumąnastępujących komponentów:

1. gramatycznego,związanegozeznajomością słownictwa, morfologii,skład­ ni, fonetyki i ortografii, dzięki któremu możliwe jest tworzenie poprawnych struktur;

2. socjolingwistycznego,dzięki któremu użycie języka jest zgodne z zasa­ dami i normami obyczajowymi15;

3. strategicznego,którego funkcjąjest wspomaganie i zwiększanieefektyw­

ności komunikacji językowej.Kompetencja strategiczna wchodzi w interakcję zwymienionymi wyżej pozostałymi częściami kompetencji językowej.

Komponentsocjolingwistyczny jest złożony z kompetencji dyskursu orazsocjokullurowej. Przez, kompetencję dyskursywną rozumie sięumiejętnośćtworzenia tekstów cechującychsię jednością i konsekwencjąw formie orazspójnością w treści,natomiast kompetencja socjokulturowa związana jest ze znajomościąreguł użycia językazgodnie z kontekstemkulturowymi społecznym.

2.1. Metodykształcenia i testowania sprawności rozumienia ze słuchu -przegląd... 39

Schemat 4. Model kompe­

tencji komunikacyjnej wg M.

Canalea i M. Swain (1980)

Model ten został poddany krytyce z dwóch powodów. Po pierwsze, M. Canale i M. Swain zdefiniowali kompetencjękomunikacyjną w kategoriach wiedzy,niedoko­ nując rozgraniczeniana wiedzę i umiejętności jej zastosowania. Po drugie,w ich uję­ ciukompetencjastrategicznazdefiniowanazostała w odniesieniu do rodzimych użyt­ kownikówjęzyka i pełnijedynie funkcjewspomagające (por. Taylor 1988: 158-159).

Obecnie najbardziej rozpowszechnionym szczegółowym modelem kompetencji językowejjestopis zastosowany przez L. Bachmana i A. Palmera (1996). Nadrzęd­

nympojęciem jesttu znajomość języka, składająca się z wiedzy językowej (lattguageknowledge) oraz umiejętności strategicznych (strategie competen-cy). Znajomość językajest więcpołączeniemwiedzysystemowejzwiedzą procedu­

ralną, czyli umiejętnością efektywnego zastosowania wiedzyjęzykowej. Propozycja Bachmana i Palmera została przedstawionana schemacie 5.

Schemat 5. Model kompetencji komunikacyjnej wg L. Bachmana i A. Palmera (por. 1996: 68)lfl.

Model Bachmana i Palmera został takżeprzedstawiony w Przewodniku dla autorów zadań do testów językowych(2004:31). Należyjednak zwrócić uwagę, że wg schematu zawartegow Przewodniku...

znajomośćsłownictwa,na którąskładają się: własności semantyczne,denolacja i konotacja, wcho­ dziw zakres wiedzy pragmatycznej.

40 Sprawność słuchania w kształceniu językowym

ModelL. Bachmana i A. Palmera można zastosować przy opisieumiejętności nie­

zbędnychdo pełnieniafunkcji odbiorcyobcojęzycznego tekstu mówionego w natu­ ralnych warunkach komunikacyjnych. Koniecznymi elementamikompetencjijęzy­

kowej w zakresie rozumienia ze słuchu są tu:

1. znajomość gramatyki, czyli umiejętność rozumieniastruktur gramatycznych, użytego słownictwa iskładni, a także fonologii,akcentu orazintonacji;

2. znajomość reguł tworzenia i organizacji dyskursów, czyli umiejętność rozu­ mienia całości przekazu oraz zasadniczych cechjęzyka mówionego;

3. kompetencja funkcjonalna, czyli umiejętność rozróżnienia funkcji komunika­ cyjnej przekazu;

4. kompetencja socjolingwistycznarozumiana jako umiejętność interpretacji ca­ łości przekazu zgodniez kontekstem komunikacyjnym orazintencją nadawcy.

W zakres kompetencjisocjolingwistycznejwchodzi znajomość odmian i warian­ tów języka, jegorejestrów,wyrażeń idiomatycznych, związków frazeologicznych oraz wiedza na temat kultury i życia narodu posługującego się tym językiem. Kompe­ tencja socjolingwistyczna wraz zkompetencją illokucyjną współtworzy kompetencję pragmatyczną.

Kompetencja językowa wchodzi w interakcję z kompetencją strategiczną, czyli umiejętnościąoceny sytuacji pod kątem wypowiedzi oraz planowania działań języ­

kowych. Warto zwrócićuwagę, że pojęciekompetencji strategicznejw modelu Bach­

mana i Palmera różni się odujęcia zaproponowanego przez Canalea i Swain, którzy przez działania strategiczne rozumieli wszelkie akcje podejmowane w celu zwięk­ szenia efektywności komunikacyjnej,takie jak: prośba o powtórzenie czy wolniej­ sze mówienie, parafrazowanie,zastępowanie trudnych słów innymi, opisywanie itp.

W modelu Bachmana i Palmera na kompetencję strategicznąskładająsię mniejlub bardziej świadome działania metakognitywne, do których należyocena sytuacji ko­

munikacyjnej oraz warunków niezbędnych do aktywnego włączenia się wdane zda­

rzenie,umiejętność planowania i posługiwania się językiem współgrającym z sytu­

acją oraz nadzorowanie i samoocena własnych lub czyichś możliwości językowych.

Przy pełnej kompetencji językowej, właściwej rodzimym użytkownikom języka, zdolności strategicznenieodgrywają większej roli,ponieważ mają onejedyniecha­ rakter wspomagający. W przypadku nabywania języka obcego umiejętność zastoso­ wania odpowiedniej strategii może okazaćsięniezwykle istotna.

Pedagogiczny model znajomości języka przedstawiła Hanna Komorowska (Ko­

morowska 2002). Znajomość językapolega na opanowaniu dwóch rodzajówkompe­ tencji:kompetencji lingwistycznej oraz kompetencji komunikacyjnej, które wzajem­

nie się przenikająiuzupełniają. Kompetentny użytkownikjęzyka powinien opanować podsystemy języka (foniczny, graficzny, leksykalny igramatyczny) w zakresie recepcji i produkcji, sprawności językowe(mówienie, rozumienie ze słuchu, czytanie i pisa­

nie),atakże sprawności interakcyjnei mediacyjne. Sprawności interakcyjne pozwa­ lająnałączeniemówienia i słuchania oraz czytania i pisania w obrębie jednejsytuacji,

2.1. Metodykształcenia itestowania sprawności rozumienia ze słuchu -przegląd... 41

aumiejętności mediacyjneto sztukaoperowania tekstem i informacją wnimzawar­

tą. Powyższe działaniapowinnybyć wykonywanepłynnie i poprawnie. Oprócz wy­ żej opisanych umiejętności H. Komorowska wymienia także: kompetencję społecz­

ną (umiejętność wchodzenia w interakcje), kompetencję dyskursu (nawiązywanie, podtrzymywanie ikończenie konwersacji), kompetencję socjolingwistyczną(umie­

jętnośćdostosowaniaprodukcji językowych do kontekstu sytuacyjnego), kompeten­

cję socjokulturową (znajomość norm kulturowych oraz najważniejszych informacji natemat życia i kultury danej społeczności), a także kompetencję strategiczną(umie­ jętnośćradzenia sobie z trudnościami w trakcie konwersacji).

Ostatnim modelem, który chciałabym przywołać, jest wzorzec opracowany przez specjalistów Rady Europy i opisany w Europejskim systemie opisu kształcenia języ­

kowego (2003). ESOKJ jest dokumentem powstałym w celu ustalenia wspólnych norm i wytycznych pomocnych przy opracowywaniu programów nauczania, egza­ minów i materiałów dydaktycznych. Zawiera takżeopis poziomówbiegłościjęzyko­ wej oraz pełną charakterystykęsprawności i umiejętności, jakie powinienopanować uczący się języka obcego, aby swobodnie pełnić różnorodne funkcje komunikacyj­ ne. Wedługautorów ESOKJ kompetencja komunikacyjna składa się trzech elemen­

tów: kompetencji lingwistycznej, kompetencji socjolingwistycznej orazkompetencji pragmatycznej(por. ESOKJ2003:99-114).

ne są kompetencje ogólne użytkowników danego języka, które w sposób mniej lub bardziej znaczący wpływająna ich zdolności komunikacyjne. Są to: wiedza ogól­ na, wiedza proceduralna, uwarunkowania osobowościowe oraz umiejętność uczenia się.Umiejętności strategiczne nie są tu zatem wyodrębnione jako osobna kompeten­

cja. Autorzy ESOKJ definiują jednakkompetencję komunikacyjną jako znajomość i umiejętność użyciaelementów składających się na kompetencje:lingwistyczną, so­ cjolingwistycznąorazpragmatyczną. Za aktywizację wiedzy językowej odpowiadają natomiastodpowiednio wykształcone strategie.

42 Sprawnośćsłuchania w kształceniu językowym

Strategie to środki wykorzystywane przez użytkowników języka wcelu mobilizacjii kontroli własnych zasobów językowych oraz uaktywnieniawłasnych umiejętności i sposobów działania, by w najpełniejszy lub najbardziej ekonomiczny sposób, zgodniez założonym celem idanym kontekstem komunikacyjnym, skutecznie wykonaćdane zadanie. [... ] Terminu „strategie” używanodotychczas w różnoraki sposób. Tu­

taj rozumie się gojako wybór określonegosposobudziałaniawcelu osiągnięcia maksymalnejskuteczno­

ści (ESOKJ 2003:61).

Według tej koncepcji strategie komunikacyjne nie mają charakteru kompensacyj­

nego, aich celem niejest uzupełnianie braków i luk podczas działańjęzykowych. Są onedziałaniami podejmowanymi zarówno przezrodzimych użytkowników danego języka, jaki uczących się języka obcego.

Przedstawiony powyżejprzeglądwybranych teoriina temat modelukompetencji językowej wskazuje na dość dużezróżnicowanie w rozumieniu i definiowaniu kon­

cepcjijęzykowej kompetencji komunikacyjnej. Sam termin jest takżeróżnorako uj­ mowany, np. jako biegłość językowa, znajomość języka czy kompetencjajęzykowa.

Niemniej jednakwszystkie przedstawione modele definiują kompetencję komuni­ kacyjną jako znajomość i umiejętność używania języka.Kolejne modele kompetencji językowej miały na celu dostarczenie szczegółowego opisu umiejętności oraz wiedzy, którychopanowanie jest niezbędne, aby efektywnie pełnić funkcje ko­ munikacyjne w językuobcym. Teorie te kształtowały sposoby nauczania i konstru­

owaniaprogramów dydaktycznych.