Jak wskazano, proces słuchowego odbioru tekstu jest złożony z wielu etapów i ze względu na swoją specyfikę nie podlega obiektywnym badaniom. Kwestia opisu ele
mentów składających się na rozumienie zesłuchu jest z punktuwidzenia nauczania językaobcego niezwykle istotna. Autorzy Europejskiego systemu opisu kształcenia ję
zykowego wyróżniają cztery fazy odbioru tekstu mówionego: percepcję fonetyczną, rozpoznanie,zrozumienie i interpretację (ESOKJ2003:85). Definicja jest dość ogól na, ponieważ w dokumencie tym nie definiuje się i nie opisuje poszczególnych faz.
24 Charakterystykaprocesu rozumienia zesłuchu
Wymienia się je także w określonej kolejności, a to nasuwa przypuszczenie, że etapy te występują w układzie linearnym, co nie zostałopotwierdzone w badaniach wska
zanych w rozdziale 1.2. Nie rozwija się takżekwestii interpretacji przekazu, a jedy
nie zaznacza się, żesą to „umiejętności poznawcze”. W niniejszej pracy przez słu
chanierozumie się umiejętność interpretacji danejwypowiedzi w oparciu o dane językowe (leksykalne, gramatyczne, strukturalne i kompozycyjne) orazkontekst komunikacyjny, w jakim dany tekst występuje. Na kontekst ten składają się: rele
wantne elementy sytuacji komunikacyjnej (tło pozajęzykowe), intencje nadawcy, cele wypowiedzi oraz jej funkcje.Warunkiem fortunności jestzdolnośćusłyszenia (fonetycznej percepcji) i wyróżnienia wystarczającejilościelementówjęzykowych współtworzących znaczenie i umożliwiających odpowiednią interpretację prag matycznąsłuchanej wypowiedzi. Upodstaw tak pojmowanego procesu rozumienia ze słuchuleży fakt, że nie jest konieczne usłyszenie wszystkich elementów przeka
zu (czyliwszystkich słów), ale umiejętność wyróżnienia jednostek znaczących,któ re,wespół z analiząistotnych elementów kontekstu komunikacyjnego orazwarstwy prozodycznej wypowiedzi, stanowią podstawęzrozumieniadanego przekazu. Przez istotne aspekty kontekstu komunikacyjnego rozumie się te, które są niezbędne do poprawnej interpretacji wypowiedzi. Istotną rolę odgrywa także znajomośćkonwen cji społecznych i kulturowych. Definicjatazostałasformułowana na podstawie ba
dań z zakresu psycholingwistyki oraz przekonania o niepodważalnym wpływie kon
tekstu komunikacyjnego na znaczenie wypowiedzi.
W przypadku rozumienia wypowiedzimówionych należy także zwrócić uwagę na procesy wyjaśniania, rozumieniaoraz interpretacji, które prowadzą do odkrycia znaczenia danej wypowiedzi. Traktując tekst w kategoriachzdarzeniakomunikacyj
nego, kierujemy uwagę na zrozumienie intencji mówiącego. Dozrozumieniaprowa dząnakierowane naodbiorcę procesywyjaśniania oraz nakierowane na tekst proce sy rozumienia.Wyjaśnianie polega na precyzowaniu sądów,przekazywaniu własnej wiedzyi sposobu postrzeganiazdarzeń, natomiast rozumieniejest próbą integracji odbieranych informacji z własnymidoświadczeniami i znajomością tematu. Proce
sy wyjaśniania i rozumienia zależne są od poziomu kompetencjijęzykowej, a tak
że kompetencji kulturowych i społecznych, uczestników zdarzenia. Bardziej szcze gółowe omówienie składowych komunikacyjnejkompetencjijęzykowej znajduje się w rozdziale 2.1.3.
Zrozumienie istotyprocesu, poszczególnych jego faz oraz ich elementów stanowi punkt wyjścia do rozważań nad możliwościami rozwijania i testowania sprawności rozumienia ze słuchu. Kwestią zasadniczą jest bowiemodpowiedź na pytanie: cze
go uczyć?Następnym etapem jest dopierozastanowieniesię nadproblemami: jak uczyć orazjak testować sprawność słuchania.
Aby udzielić odpowiedzi na powyższe pytania, badacze zajmujący się proble
matyką rozumienia mowy próbowali wyróżnićposzczególne umiejętności cząstko we (subskills), które biorą udział w fazachodbiorui interpretacji wypowiedzi. Jedną z pierwszych taksonomii uwzględniających komunikacyjnąwartośćdanego przeka
1.4. Procesrozumienia ze słuchu w glotlodydaklyce - próba definicji 25
zujest opracowanie K.G. Aitkena(1978), którywyróżnił następujące elementy skła dające się na proces rozumienia mowy:
1. rozumienie słownictwa oraz zdolność odtwarzania znaczenia nieznanych wy razów z kontekstu, w jakimone występują;
2. znajomość reguł syntaktycznych, form i strukturtypowych dla mowy oraz za sad ielementówkonstrukcji tekstów mówionych;
3. umiejętność interpretacjiparalingwistycznych cech mowy, takich jak: akcent, intonacja, tempo;
4. umiejętność identyfikacji celukomunikacyjnego;
5. umiejętność wyciągania wniosków płynących z sytuacji, intencji mówiącego oraz ogólnego kontekstu, wjakimdana wypowiedźistnieje;
6. umiejętność rozpoznawania relacji pomiędzy nadawcąiodbiorcą, nastawienia nadawcy oraz tematu rozmowy(treści komunikatu);
7. wyróżnienie technik isposobówprzekazywaniainformacjiprzez nadawcę (or
ganizacja i chwytyretoryczne) (por. Buck 2001: 54-55).
Rozszerzoną listę działań wykonywanych podczas słuchania zaproponował Cyril Weir(1993). Weir, podobnie jak Aitken, zaznacza, żezaproponowanaprzez niego li staniejestzamknięta i nie stanowi opisuwszystkich elementów, które składają się na proces zrozumienia tekstu. Weir wyróżniłnastępujące umiejętności:
1. wnioskowanie i dedukcja;
2. odniesienie wypowiedzi do kontekstu sytuacyjnego,społecznegoikulturowego;
3. rozpoznanie funkcji komunikacyjnej wypowiedzi;
4. domyślanie się znaczenia słów z kontekstu;
5. interpretacja warstwy dźwiękowej komunikatu;
6. znajomość strukturgramatycznych i ich funkcji, np.struktury wprowadzają ce opozycję lubpodobieństwo, spójniki łączące zdania itp.;
7. znajomość zasad budowy wypowiedzi;
8. umiejętność interpretacji połączeń składniowych oraz poszczególnych jed
nostek tekstu;
9. zrozumieniewewnętrznej logikitekstu, a takżeodniesień i aluzji;
10. zrozumienie słownictwa, połączeń wyrazowych i ich organizacji w wypowiedzi;
11. umiejętnośćwyróżnienia najważniejszychelementów tekstowych (por. Weir 1993).
Przywołane powyżej prace miały nacelu wskazanie podstawowych umiejętności składających się na proces rozumieniaze słuchu. Istnieją także taksonomie bardziej szczegółowe. Jedną z najbardziej rozległych i wnikliwych list umiejętnościcząstko
wych składających się na sprawności receptywne i produktywne oraz teoperujące słowem pisanym imówionym przedstawiłJohn Munby wksiążce Communicative syl labusdesign (1978). Zaproponowana przez niego taksonomia jest jednak zbyt obszer
na, aby ją w całości zacytować.Innym badaczem, który opracował listęsprawności składających się nasłuchanie, jest Jack C. Richards. Podstawą stworzonej przez niego
26 Charakleryslyka procesu rozumienia ze słuchu
taksonomii jest przekonanie, że na przebieg całości procesu ma wpływ rodzaj działal ności językowej oraz jej cel. Richards wyróżnił zatem kilka grup umiejętności w za leżności od tego, czy słuchanie zachodzi w trakcie konwersacji, czyjego celem jest zdobycieinformacji,zrozumieniewykładuczy słuchanie dlaprzyjemności (Richards 1983: 228). Michael Rostw książce TeachingandResearchingListening,opierającsię na pracyRichardsa(1990)oraz własnych ustaleniach,podaję zestaw najczęściejwy korzystywanych i najważniejszych umiejętności cząstkowych odgrywających ważną rolę w procesiepercepcji iprzetwarzania mowy. Są to:
1. zdolnośćsłyszenia znaczących słów;
2. umiejętność wyróżnianiagranic między słowami i wyższymi jednostkami tek stu;
3. zdolność słyszenia upodobnień fonetycznych, elizji oraz redukcji;
4. słuchowe rozróżnianiewzorów intonacyjnych;
5. umiejętność „odgadywania” nieusłyszanych wyrazów na podstawie kontek stu zdaniowego;
6. „odgadywanie” znaczenia nieznanychsłówzkontekstu,w jakim występują;
7. zdolnośćodróżniania podobnychsłów;
8. umiejętność identyfikacji relacji pomiędzy nadawcą i odbiorcą w danym kontekście komunikacyjnym;
9. umiejętnośćwyboru odpowiedniego znaczeniasłówi wyrażeń homonimicz
nych;
10. umiejętność uzupełniania wyrażeń o charakterze eliptycznym;
11. zrozumienie funkcji wypowiedzi;
12. interpretacja kodu kinetycznego;
13. aktywizacja wyobraźni w celu lepszegozapamiętaniawypowiedzi (np. opo wiadania lub opisu);
14. stawianiehipotez dotyczących treści wypowiedzi;
15. uzupełnianie drogą domysłu i dedukcji brakujących (lub niedosłyszanych) informacji;
16. budowanie znaczenia na podstawie znajomości kontekstu sytuacyjnego;
17. rozumienie intencji mówiącego;
18. umiejętność rozróżniania stylu językowego;
19. rozumieniewzorców organizacji tekstu;
20. zatrzymywanie informacji w pamięci krótkotrwałej, a następnie wyróżnienie i magazynowanie istotnych danych w pamięcidługotrwałej (por. Rost 2002:
119).
Wszystkie zaprezentowane powyżej taksonomie i opisy działań nie wyczerpują zasobuoperacjiumysłowych,jakie mogą zachodzić podczas każdejpróbyzrozumie niaprzekazu mówionego. Wybór określonegosposobu odbioru i interpretacji mowy ma charakter nieświadomy izależy od wielu czynnikówzogniskowanych wokół słu
chającego, danego tekstu oraz celu słuchania. Ze względu na niedostępność proce
1.4.Procesrozumieniazesłuchuw glottodydaktyce -próba definicji 27
sów mentalnych musimy opierać się wdużej mierzena danych empirycznych. Wy różnienie umiejętności, które są regularnie stosowane wprocesie rozumieniamowy, jest ważne,ponieważ ustalenie,jakie elementy składająsię na ten proces, pozwoli od powiedzieć na pytanie: jakie umiejętności cząstkowe powinniśmy kształcić.W me todycenauczania wymienioneoperacje funkcjonująjako strategie pracyzdanym tekstem, czyli jako strategie uczenia się i strategie komunikacyjne. Z tego względu terminy: „umiejętności cząstkowe”, „działania strategiczne” oraz„strategie” używane sąjakosynonimy.W niniejszejpracy wychodzimy z założenia, żerozwijanieposzcze gólnych umiejętności cząstkowych (strategii) przy harmonijnym kształceniuwiedzy językowej prowadzi do zwiększenia efektywności słuchania. Warunkiem koniecz
nym jest systematyczne, zorganizowane i zaplanowane wdrażanie tych elementów poprzezodpowiednio dobranemetody i techniki pracy oraz teksty izadania.
Z tegowzględuwiększość wymienionych w tym rozdziale działań strategicznych opisano w rozdziale poświęconym rozwijaniu rozumienia ze słuchu. Techniki na uczania oparte na tych umiejętnościach cząstkowych są bowiem podstawą rozwija
niatej sprawności wmodelu kształcenia proponowanym wniniejszejpracy.