Taksonomia strategii uczenia się i użycia języka

Poszczególni badacze proponują różne ujęcia organizacyjne strategii uczenia się.

Opisem strategii językowych, ich podziałem i klasyfikacją zajmowali sięm.in.: Joan Rubin (1975), Douglas Brown (1980), Ellen Bialystok (1981), Michael O’Malley iAnn Chamot (1990), Rod Ellis (1986), Rebecca Oxford (1990) oraz Larry Vander­ grift (1997). Rubin podzieliła strategiena bezpośrednie i pośrednie. Dofunkcji stra­

tegii bezpośrednich zaliczyła sześć kategorii: wyjaśnianie, kontrolę, wnioskowanie, zapamiętywanie, dedukcję orazpraktykę.Strategie bezpośredniezostały podzielone na dwie grupy: strategie odpowiedzialnezaposzukiwanie możliwości prowadzenia działań komunikacyjnych orazróżnego rodzaju chwyty usprawniające produkcjęję­ zykową. Brown w swojejpracy dokonał istotnegorozróżnienia na strategiekomuni­

kacyjne i strategieuczenia się, natomiast O’Malley i Chamot zaproponowali własną taksonomię, wyróżniając 26 strategiinależących do trzech typów: strategii metako-gnitywnych, kognitywnychoraz społecznych.

Najpełniejszego opisustrategii uczenia się dokonała Oxford, proponując system klasyfikacjioparty na założeniu, że nauka językaobcegonie ogranicza się jedynie do procesów poznawczych. Z tego względuzaproponowany został podział wszystkich strategii na: pośrednie i bezpośrednie. Funkcją strategii bezpośrednich jest

138 Rozwijanie sprawności rozumienia ze słuchu

opanowanielub/i użycie nowego materiału językowego. Do strategiibezpośrednich zaliczone zostały: strategie pamięciowe (memory strategies),kognitywne (cog­ nitive strategies) i kompensacyjne (compensationstrategies).

Schemat 18. Podział strategii bezpośrednich wg R. Oxford (oprać, własne)

Strategie pamięciowe są intencjonalnymi czynnościami podejmowanymi przez uczącego się, które bywająw różnym stopniu zaplanowane, zorganizowane i świa­ domie kontrolowane. Ich zadaniem jest przyswojenie, utrwalenie oraz użycie no­ wego materiału językowego w odpowiednich kontekstach. Z tego punktu widzenia możemy wyróżnić strategie zapamiętywania i strategie przypominania. Strategie pamięciowe służą przede wszystkim przyswajaniu nowego słownictwa lub struk­

tur gramatycznych. W rozwijaniu sprawności rozumienia ze słuchu pełnią funkcję wspomagającą. W celu utrwalenia lub przyswojenia nowego materiału językowego uczący się mogą także bazować na warstwiedźwiękowej poprzez np.:

1. budowanie grup brzmieniowych (wyrazów o podobnym brzmieniu);

2. zapamiętywaniebrzmienia wyrazów;

3. odtwarzanie dźwięków w pamięci;

4. przetwarzanie znanego materiału w nowy sposób (ćwiczenia intonacyjne).

Kolejną grupę strategii bezpośrednich tworzą strategie kognitywne. Obejmują one sposoby lepszego rozumienia oraz skutecznego tworzenia tekstu i są urucha­ miane doraźnie, już w trakcieprowadzenia danego działania językowego. Do funk­

cji strategiikognitywnych należą: odbieranie i nadawanie komunikatów, analizowa­

nie nowego materiału językowego oraz organizowanie wiedzy.Strategie te stosowane są systematycznie, niemniej jednak zachowują elastyczność i nie zawsze przebiegają według tego samego schematu. Działania kognitywne odgrywają niezwykleważną rolęw rozwijaniu zdolności rozumienia przekazów mówionych. Do strategii kogni­ tywnych mających na celu usprawnienieprocesu rozumienia ze słuchu zaliczyćna­

leży m.in.:

1. wnioskowanie otreści nagrania lub wypowiedzi ustnej;

2. analizowanie międzyjęzykowe(porównywanieelementów-dźwięków,słow­ nictwa, gramatykijęzykaojczystegoi obcego);

3. stawianiehipotezcodo nadchodzących fraz słuchanego tekstu;

4. stawianie sobie pytańpodczas słuchania i poszukiwanie na nie odpowiedzi w tekście;

3.2.Model kształcenia rozumienia ze słuchu- propozycja autorska 139

5. domyślanie się znaczenia poszczególnych słów lub fraz zkontekstów, wja­ kich występująone w wypowiedzi;

6. analizowanie stylu, połączeń syntaktycznychoraz wszelkiego rodzaju zmian fonetycznych;

7. dzielenie słyszanego materiału na mniejszefrazy i nadawaniekolejnym czę­

ściom „tytułów”;

8. rozróżnianieopinii odfaktów podczas słuchania;

9. tworzenie map i rysunków problemowych;

10. zapisywaniekluczowych słów;

11. sporządzanienotatek lub krótkich streszczeń;

12. odtwarzanieusłyszanego tekstu w pamięci.

Strategie kognitywne stanowią grupę strategii najczęściej wykorzystywanych przez uczących się. Przy każdej próbie zrozumienia wypowiedzi ustnej uczący się wykorzystująstrategieztej grupy.

Strategie kompensacyjnesą typem strategii bezpośrednich, których funkcją jest uzupełnianie luk komunikacyjnych,czyli kompensacja braków językowych. Strategie te pomagają „poradzić sobie w trudnej sytuacji za pomocą omówienia, synonimiki czy gestu orazdomysłu językowego” (Komorowska 2002: 172).Działania kompensa­

cyjne używane są najczęściej wprzypadkach, kiedycelem jest nadanie komunikatu, niemniej jednak w zakresie słuchaniadotejgrupymożemy włączyć:

1. używaniewskazówek lingwistycznych - domyślaniesię znaczenia nieznanych słówprzekazu dzięki informacjom,któreuczący się czerpie z językaojczystego lubznanych elementówjęzyka obcego;

2. wykorzystywanie innych wskazówek - domyślanie się znaczenia słówz ele­ mentówpozajęzykowych, np.: odgadywanieznaczenia słów z kontekstu sytu­

acyjnego, struktury tekstu, znajomości tematu lub ogólnej wiedzy o świecie, atakże wnioskowanieo emocjach z barwygłosu iintonacji oraz z mimikii ge­

stykulacji przykontaktach bezpośrednich.

W ujęciu zaproponowanym przez R. Oxford strategie kompensacyjne mają na celuniwelowaniebraków językowych, które mogłybyzakłócić swobodny przekaz in­ formacji, a także zapewniają one rozmówcykomfort psychiczny, niezwyklepotrzeb­ nyprzypodejmowaniu prób komunikacji w języku obcym. Jednak w praktyce języ­ kowej tego typu działania są normalnymi procesami, będącymi integralną częścią działań nadawczo-odbiorczych zarówno pomiędzy rodzimymi użytkownikami da­ nego języka,jak i mówiącymi w języku obcym. Rola domysłu językowego nieogra­ nicza się zatem do kompensacjibraków, leczwarunkuje i usprawnia procesy komu­

nikacyjne. Z tego względu w niniejszym ujęciu działania kompensacyjne zostaną włączone w zakres strategii kognitywnych.

Obokstrategii bezpośrednich uruchamianych w trakcie konkretnychdziałań ję­ zykowych funkcjonują strategiepośrednie, czyli utrwalone metodyorganizowania, kontrolowania oraz oceniania procesu uczenia sięjęzyka.Do grupy strategii pośred­

140 Rozwijaniesprawnościrozumienia zesłuchu

nich należą: strategie metakognitywne (metacognitive strategies), strategie emocjo­ nalne53 {affective strategies)oraz strategiespołeczne (socialstrategies).

’’ Termin „strategie emocjonalne” jest używany na równiz. terminem „strategie afektywne” (por.Ko­ morowska 2002: 172). Obydwie naz.wy są tłumaczeniem tego samego terminu zjęzyka angielskiego:

affective strategies.

Schemat 19. Podział strategii pośrednich wg R. Oxford (oprać, własne)

Do zadaństrategii metakognitywnych należy organizacja pracy i sterowaniepro­

cesem uczenia się. Strategie metakognitywnestosowane sąprzez studentów świado­ mie, „dotyczą ogólnego planowania (organizacji) uczenia się i obejmują działania przygotowawcze,kontrolne i ewaluacyjne” (Wilczyńska 1999: 236). Do grupy stra­

tegii metakognitywnych wspomagających proces kształcenia sprawności słuchania zaliczamy:

1. koncentrację uwagi;

2. ustalanie celów słuchania;

3. planowanie konkretnych działań: przed słuchaniem,w jegotrakciei następu­ jącychposłuchaniu;

4. ocenę własnychdziałań i ich efektów.

Ważnym czynnikiem mającym decydujący wpływ na sukces bądź niepowodzenie w naucejęzyka obcego są stanyafektywne uczącego się.Dobrzyuczniowie to ci,któ­ rzy potrafiąkontrolowaćwłasneemocjei uczucia w stosunku do języka obcego i pro­

cesu uczeniasię. Negatywne nastawieniehamujeprzyswajaniejęzykai uniemożliwia rozwój umiejętności. Na kształtowanie tego nastawienia i wzmacnianie motywacji wpływ mająstrategie emocjonalne,takie jakzdolnośćokreślania własnychpreferen­

cji co do słuchanych tekstów ijak najczęstsze wykorzystywanie ich w naucejęzyka, np. jeśliktoś jestfanem muzyki rockowej, możew nauce języka obcego wykorzysty­ wać piosenki ulubionych wokalistów. Można takżeprowadzić zapiski lub rozmawiać na temat swoichpomysłów,odkryćisukcesów z innymi osobami. Dziękitym działa­

niomstudencimogą obserwować i kontrolować swoje emocjei stopieńzmotywowa­

nia. „Sąto strategie zachęcaniasię do pracy, nagradzania się za dobreefektyi obniża­

nia lęku” (Komorowska 2002: 172). Strategie emocjonalne można stosować w pracy indywidualnej lub kształtować w kontaktach towarzyskich, wykorzystując przy tym strategie społeczne,które zakładają naukę poprzez interakcjezinnymi osobami oraz regulują stosunki interpersonalne w ramach działalności językowej. Strategie spo­ łeczneto działania takie jak:

3.2. Modelksz.tałcenia rozumienia ze słuchu - propozycja autorska 141

1. praca w grupie - dyskutowanie o usłyszanych treściach idźwiękach;

2. praca w parach - wyjaśnienie niejasnych kwestii, weryfikowanie przypusz­ czeń;

3. współpraca z rodzimymi użytkownikami danego języka -rozwijanie porozu­

mienia kulturowego, kontaktz żywą, spontaniczną mową;

4. prośba donauczyciela lub innych studentów o wyjaśnienie przed i po słucha­ niu;

5. praca w tandemie językowym;

6. podejmowanie prób komunikacji z rodzimymi użytkownikami języka.

Stosowanie strategii określonego typu uzależnione jest odokoliczności oraz celu użycia języka obcego, np. na zajęciach konwersacyjnych studenci wykorzystująstra­

tegie z grupyspołecznych, afektywnych oraz kognitywnych, natomiast przygotowu­

jąc się do egzaminu z gramatyki czy słownictwa, bazują na strategiach pamięciowych oraz afektywnychw celu kontrolowania stresu. W przypadku kształcenia sprawno­

ści językowych kluczową rolę odgrywająstrategie metakognitywne, kognitywneoraz socjoafektywne. Pieczę nad stosowaniem i organizacją bezpośrednich działań stra­ tegicznych sprawują strategie metakognitywne, które są odpowiedzialne za plano­ wanie, kontrolowanie, ewaluację ikorektę przedsięwziętych działań. Wpraktyce na­ uczania sprawności językowych,w tym rozumienia ze słuchu, najlepsze zastosowanie znajduje zatem podział zaproponowany przez O’Malleya iChamot(1990),którzypo­ dzielili strategie uczeniasię na trzy podstawowe grupy: metakognitywne, kognitywne oraz socjoafektywne. W ich klasyfikacji niewystępują strategiepamięciowe, ponie­ waż wrozwijaniu sprawności językowych nie pełnią one istotnych funkcji. Słucha­

nie może być jednym zesposobówutrwalania nowego materiału, jednaknie ma to wpływu na rozwój tej sprawności. Działania kompensacyjne zostały włączonew ob­ ręb strategii kognitywnych, ponieważ wnioskowanie z kontekstu językowego oraz innych źródeł uważa się zastrategie myślowe uruchamiane każdorazowo w procesie uczenia się języka orazaktywnego udziału w komunikacji. O’Malley i Chamot po­ łączyli także grupę strategii afektywnych ze strategiami społecznymi, tworząc jed­ ną kategorięstrategiisocjoafektywnych. Taki podział jest szczególnieużyteczny przy opisie działań związanych z rozwijaniem sprawności językowych i z tego względu w dalszejczęści tej pracy stanowi punktodniesienia dla opisuposzczególnych dzia­

łań strategicznych w zakresie rozumieniamowy.

3.2.5.4. Kompetencja strategiczna jako czynnik wpływający na