Rozumienie ze słuchu jest dla wszystkich uczących się języka obcego umiejętnością fundamentalną, ponieważ trudno sobie wyobrazić jakikolwiek kontakt z językiem mówionym bez tej sprawności. Jest tojednak umiejętność szczególnie trudna, gdy wymagaod uczącego się wykonania wieluoperacji umysłowychwniezwykle szyb
kim tempie. Tempo to jest narzucone odgórnie przez nadawcę komunikatu. „Aby czegoś wysłuchać ze zrozumieniem, uczący się musi być wstanie:
• usłyszeć wypowiedź (tzn. musi dysponować słuchowąumiejętnościąfonetyczną);
• rozpoznaćprzekaz językowy (umiejętnośćlingwistyczna);
1.3.Procesypercepcyjne ipojęciowe w nabywaniu języka obcego 21
• zrozumieć przekaz (umiejętnośćsemantyczna);
• zinterpretować przekaz (umiejętność poznawcza)” (ESOKJ 2003: 85).
Na rozumienie tekstów mówionych składa siękilkaumiejętności:przedewszyst kim, zdolność percepcji słuchowej, znajomość reguł gramatyczno-syntaktycznych orazodpowiednizasób słownictwa, a następnie zdolność przetwarzania danych in formacji w kontekście znajomości tematuiogólnej wiedzy o świecie. Równie ważna jest umiejętność interpretacji paralingwistycznych środków przekazu, mowy ciała oraz warstwysuprasegmentalnej mowy, atakże asemantycznych zachowań języko wych, takich jak: westchnienia, śmiech,wykrzyknienia itp.Faza przetwarzania i in
terpretacji wiadomości to etap weryfikacji wstępnych danych. Pełne zrozumienie nie jest możliwe bezodniesienia przekazu zawartego w strukturach językowychdo szerszegokontekstukomunikacyjnego oraz innych tekstów stanowiącychotoczenie tekstowe danego komunikatu. Cały ten wieloetapowyproces wciążbywa postrze
gany linearnie, tzn. słyszany tekst jest rozkładany na najmniejsze części,czyli fone my, które składają się w słowa, kolejno następuje etapdekodowania syntaktycznego, analizy semantycznej, budowania znaczenia,a następnie interpretacji wiadomości.
Niemniej jednak,jak pokazują wyniki omówionych badań, etapy te nienastępują po sobie według nakreślonegowyżej schematu. Poszczególne fazy mogą występować jednocześnielub w zmienionym porządku. I tak na przykładznajomość reguł gra matycznych pomaga wzbudowaniustruktury, aposiadanie wiedzy nadany temat i interpretacjaglobalnego znaczenia wypowiedzi pozwalają rozpoznać nieusłyszane wcześniej słowa. Zdarzasięjednak,żetreść zostaje nadbudowana na podstawiekon tekstu. Dzieje siętak,kiedy odbiorca komunikatu nie opiera się na treści wypowie
dzi, alekoncentruje się na własnej wiedzylub znajomości tematu. Wówczas proces rozumienia zostaje zakłócony.
Pierwszym rozwiniętym w glottodydaktyce modelem percepcji mowy obcoję
zycznej byłoprzetwarzanie wstępujące (bottom-up), wedługktórego uczącysięjęzy kabuduje znaczenie słuchanego tekstu. Polega wówczas na najmniejszychjednost kach dźwiękowychkomunikatu - fonemach, którestopniowo integrują się wsłowa, frazy, zdaniai akapity. Modelten odwołuje się do tradycyjnegorozumienia komuni
kacjijako transmisji danych.Zgodnie z nim nadawca koduje informacje, które przez kanał transmisji zostają przekazane odbiorcy. Następnie odbiorca rozszyfrowuje tę wiadomość8.Schemat nie uwzględnia jednakzmiennychw zakresie kanału nadaw czego, nadawcy i odbiorcy, typu tekstu. Model przetwarzania wstępującegobył po pularny wlatach 70. XX wieku. Zgodnie z założeniamipodejścia audiolingwalnego naciskkładziono przede wszystkimna umiejętność rozpoznawania poszczególnych dźwięków,słów,zdań,granic pomiędzy nimi oraz ich kombinacji. Tego typu ćwicze nia wymagają aktywizacji i sprawnego działaniaprocesówpercepcyjnych oraz wyso
" WArs retorica Arystoteles wyodrębnił tzw.triadę komunikowania, czyli mówcę(nadawcę komuni
katu), sam przedmiot mowy(komunikat) i słuchacza mowy (odbiorcę),bez któregokomunikowa nie nie jest możliwe. Według Arystotelesatowłaśnie odbiorca warunkuje mówcę i przedmiot mowy, a zatem jestnajistotniejszymelementem triady (Arystoteles 1990).
22 Charakleryslykaprocesu rozumienia ze słuchu
kiej sprawnościfonologicznej. Sposób opanowania tych umiejętności sprawdzano za pomocą testów psychometrycznych, które jednak nie testowały umiejętności prze twarzania danych dźwiękowych w kontekście ogólnej wiedzyo świecie.
Modelem opozycyjnym jest przetwarzanie typu top-down, wktórymistotną rolę odgrywa ją ogólna wiedza oraz wykształcone w wynikudoświadczeniaschematypo stępowania z tekstem obcojęzycznym. Modelten został rozwinięty woparciu o opi
sane w poprzednim paragrafiebadania, które dowiodły wariantywności allofonicz-nej dźwiękówmowyipokazały, że największy wpływ na rozpoznawalnośćdźwięków madomysł językowy iznajomośćkontekstukomunikacyjnego.Uznano więc, że roz
różnianie dźwięków jest wtórne względem znajomości tematu oraz reguł tworzenia dyskursu. W glottodydaktyce zaowocowało to odejściem od lingwistycznego roz- członkowywania tekstu w celujego analizy na rzecz aktywizacji wyższych procesów myślowych oraz schematów socjokulturowych, takich jak ogólna wiedza o świecie oraz umiejętność dedukcji, analizy iinterpretacji wskazówek płynących z konstruk
cji dyskursu ikonwencji pragmatycznych (Celce-Murcia 1995; Rost, Ross 1991).
Wnioskowanie zstępujące miało być kluczem do prawidłowego rozumieniaprze kazów mówionych. Próbowano znaleźć wyznaczniki, które powinny cechować do brego słuchacza/czytelnika tekstów wjęzyku obcym. Prowadzone badania zazwy czaj opierały się na takim doborze pytań izadań,jaki pozwoliłby na wskazanie, który typ przetwarzania umysłowegobył przeważający i w jaki sposób przekłada się tona wynik tekstu, czyli na ogólną sprawność słuchania/czytania. Stosowano więc pyta nia szczegółowe, wymagające dokładnego rozumienia danych zawartych w tekście, oraz pytania ogólne,polegające na umiejętnym wykorzystaniuwiedzy pozatekstowej oraz informacji zawartych w przekazie. Niektórestudia pokazują, że tzw. dobrzy słu-chacze/czytelnicy to tacy, którzy w rozumieniu tekstu częściej odwołują się do wie dzy ogólnej(Hildyard, Olson 1982),inne prace wskazują, że za zdolniejszych należy uznać tych, którzy polegają na wskazówkach lingwistycznych zawartych w danym przekazie. Elana Shohamy i Ofra Inbar w badaniach nad rolą tekstu i typu zadania w rozumieniuze słuchu stwierdziły,żemniej uzdolnieni słuchający dużo lepiej radzą sobie z pytaniami dotyczącymi szczegółowych informacji niż zzadaniamiwymaga
jącymiwyciągania wniosków oraz syntezy danych zawartych w tekście z ogólnąwie dzą. Badanietopokazałotakże,żeuczącysięna niższych poziomach zaawansowania częściej opierają się na wnioskowaniuwstępującym, natomiast zaawansowani języ kowozwykle odwołują się do wiedzy pozatekstowej (Shohamy, Inbar 1991: 29).Inne studiawskazały, że uzdolnieni słuchacze to tacy, którzy potrafią modyfikowaćswoje przypuszczenia itworzyć interpretacje pod wpływemnapływającychdanych lingwi stycznych (Tsui, Fullilove 1998; Vandergrift 2004).U tych studentów procesy myślo
we typu bottom-up uzupełniają działaniazstępujące typutop-down.
Na podstawiewyników przedstawionych badań należy stwierdzić, że wprocesie nauki języka obcego równie istotne jest kształcenie zdolności przetwarzania wstę pującego opartego na percepcji słuchowej oraz rozwijanie umiejętności zastosowa
nia wiedzy wyższego rzędu przy interpretacji danego przekazu. W naturalnych sy
1.4. Proces rozumienia zesłuchu w glollodydaktyce-próba definicji 23
tuacjach użycia języka wszystkie te elementy okazują się bowiem niezbędne, np.
dekodowaniefonologicznejest istotne, kiedy uczącysię musi zrozumieć adres, na zwę miejsca, instytucji, miejscowości, tytuł czy nazwisko, natomiast zrozumienie globalne i szczegółowe danego przekazu - abymógł on uczestniczyć w rozmowach z rodzimymi użytkownikamijęzyka i pełnić kolejne funkcje społeczne, np. turysty, studenta, przyjaciela itd.
Uwagę zwraca fakt, że wprocesienauczania kwestia kształcenia wrażliwości fo-nologicznej, czyli fonetyka percepcyjna, łączona jest z fonetyką artykulacyjną. Wy chodzi się zzałożenia, żejeżeli student jestw stanie wypowiedzieć dane słowo lub sekwencję w sposób poprawny albo zrozumiały, to jest również wstanie ten prze
kaz rozpoznać, czyli usłyszeć.Pogląd ten zgodny jestzmotoryczną koncepcją percepcji mowy.Teoria ta powstała w latach 70. XX wieku iopartabyła na ścisłej zależnościpomiędzyprocesami produkcji i recepcji dźwięków. Jej twórcą jest Ana-tolyLiberman i jego współpracownicy (zob. Liberman, Cooper, Shankweiler, Stud-dert-Kennedy1967). Według tejteorii umiejętność odbiorumowy ludzkiej należy do specyficznych cech naszegogatunku,ponieważ nie jest zwykłą percepcją słuchową, ajej szczególnym rodzajem - percepcją fonetyczną.Głównymzałożeniem tej teorii jest to, żeodbieranesygnały są interpretowane w oparciu o motorykę ruchów arty- kulacyjnych. Zachodzi zatem ścisły związek między produkcją a odbiorem mowy.
Percepcja fonetyczna polega więcnaodbiorze dźwięków mowy zgodnie zmechani zmami jej wytwarzania. Bodźcem do rozpoczęcia badań nad percepcjąmowy było wyjaśnienie kwestii niezmienności w odbiorze fonemuw stosunku dojego różnych realizacji.Zauważono, że ruchy narządów mowy podczas artykulacji sylabzawiera
jących ten sam fonem są podobne, natomiast sygnał akustyczny jest różny, a mimo to słuchacz potrafi stwierdzić, że,niezależnie od kontekstu realizacyjnego,w każdej zsylabwystępujeten samfonem.Nie zostałoto jednak potwierdzone przez badania.
Kolejne wersje teorii motorycznej przyjęły założenie, że takie niezmienniki istnie ją, ale na poziomie neuromotorycznym, wcześniejszym niż motoryka artykulacyj- na. Teoria ta, choć wywarła silny wpływ naprocespostrzeganiapercepcji przekazów mówionych, nie została udowodniona. Nie należy zatem zakładać, że jeżeli jesteśmy w staniecośpowiedzieć,to jesteśmy w stanietakżetozrozumieć. Kształcenie wrażli wości fonologicznej jest ważnymelementem kształcenia rozumienia ze słuchu.