Nieruchomości w Nowej Warszawie

Badania na ten temat zostały oparte przede wszystkim na kontrybucjach z lat 1702–1706. W AGAD znajduje się kilka ksiąg z takich poborów. Uzupełnia-jąc je o szereg innych materiałów (np. wspomnianą już rewizję z 1722 r.), podjęto próbę zbadania zabudowy nowomiejskiej w latach 1697–1722.

Według trasy poborców kontrybucji przyjęto następujący obszar: cyrkuł Nowej Warszawy71, za Sakramentkami, domy czynszowe około Ratusza, Za-kroczymska, Gołębia, Morgi, Nalewki, grunty: św. Jerzego, Plebański [Zielona i część Zakroczymskiej], Samborskich [Samborska], Kowalkowskich, Pary-szewskich [Bonifraterska i Konwiktorska], św. Ducha [paulinów – Kręta], Wójtowski, Dominikański, Penesy, Szary Kąt, Wierzbicki, księdza Franciszka i księdza Dziekanowskiego72.

Dzięki dwóm zachowanym w AGAD dokumentom73 można się dowie-dzieć, jak wyglądała zabudowa Nowej Warszawy w czasie wielkiej wojny

71 Właśnie tak w źródle: „Połać od ulicy Freta i cyrkuł Nowej Warszawy”. Nie wiadomo właściwie, dlaczego użyto tutaj słowa „cyrkuł”. Z pewnością nie miało ono takiego samego znaczenia jak pod koniec XVIII i w XIX w., kiedy to Warszawę podzielono na cyrkuły, odpowiedniki późniejszych dzielnic, a obecnych gmin. Pierwszy taki podział miasta datuje się na 1795 r. Wyróżniono wtedy siedem cyrkułów: I – Staromiejski, II – Nowomiejski, III – Krakowsko-przedmiejski, IV – Lesznieński, V – Grzybowski, VI – Nowoświecki i VII – Praski.

72 Na podstawie AGAD, WE 847, „Regestr kontrybucji Tak Prowiantowej, jako i Okupu Na Szwedów, i Inne Exakcje in Anno Millesimo Septingentesimo Secundo, et in Anno Millesimo Septingentesimo 3tio. Za Urzędu Zacnie Sławnego Pana Sebastiana Ciołkowi-cza, Burmistrza Natenczas Miasta Nowej Warszawy Będącego Connotowany”, 1702–1703; AGAD, WE 848, 1704–1712.

73 AGAD, WE 847, k. 5–8: „Regestr okupu szwedzkiego do jurysdykcji miasta Nowej Warszawy z domów należących za poboru sławetnego pana Szymona Wenucie”; AGAD, WE 848, k. 15v–16v: „26 Tydzień za poboru pana Mincela dnia 26 sierpnia 1704”.

północnej. Miała ona zupełnie inny charakter niż staromiejska. W 1702 r. dominowały domy (aż 112 – 92%), a dworów i kamienic było mało – jedynie dziesięć (8%) na ogólną liczbę 122 nieruchomości. Na pewno wpływ na taki stan budownictwa wywarł brak ograniczeń narzuconych przez mury miejskie. Zabudowa charakteryzowała się tu o wiele luźniejszą strukturą. Analizując te dane, widzimy, że największe zróżnicowanie zabudowy występowało na Freta (dwór, kamienice i domy), podczas gdy na pozostałych ulicach zdecy-dowanie przeważały domy oraz (tylko sporadycznie) dwory.

W 1704 r. poborcy szli trochę inną trasą – uwzględniono wtedy nierucho-mości za Sakramentkami oraz tzw. Grunty, brakuje natomiast ul. Gołębiej. W tym roku przybyło kamienic (o trzy) i domów (o 26), ubył z kolei jeden dwór. Łącznie liczba nieruchomości zwiększyła się o 28. Nie zmie-nił się za to ogólny trend: ciągle zdecydowanie dominowały domy (138 na 150, czyli 92%). Dwory i kamienice występowały przy Freta i za Sakrament-kami. Ciekawie wyglądała za to liczba lokatorów. W 150 budynkach wy-mieniono ich tylko 13. Być może w tym spisie kontrybucję płacić musieli jedynie właściciele lub rzemieślnicy, a pominięto komorników. Z drugiej strony poborcy szli ulicami z dworami i domami (tylko na Freta i za Sa-kramentkami były kamienice), gdzie przypuszczalnie nie wynajmowano pomieszczeń.

Na podstawie tych danych można przyjąć, że w Nowej Warszawie budo-wano domy z drewna, murowane były tylko ich piwnice i fundamenty. Tylko na dwóch ulicach (Freta i za Sakramentkami) znalazły się nieruchomości wzniesione z cegły.

Innym rodzajem źródła informującym o zabudowie tej dzielnicy jest wspomniana już rewizja Warszawy z 1722 r.74 Znaleziono w niej wykaz budyn-ków leżących przy Freta: 12 kamienic zamieszkałych przez 38 osób (36 ko-morników i dwóch gości75), w tym 32 mężczyzn i 6 kobiet; 9 domów, w któ-rych pomieszczenia wynajmowało 36 osób (35 komorników i jeden gość), w tym 19 mężczyzn i 17 kobiet; oraz dzwonnica przy kościele dominikanów św. Jacka z trzema komornikami (dwiema kobietami i mężczyzną).

Razem daje to 22 budynki zamieszkałe przez 77 osób (74 komorników i troje „gości”) w tym 52 mężczyzn (67,6%) i 25 kobiet (32,4%)76.

74 AGAD, WE 1431, k. 64–65.

75 Wpisani jako „gość ex offi cio”. Byli to prawdopodobnie dworzanie lub pracownicy jednego z wysokich urzędników Rzeczypospolitej.

Dla omawianego okresu zachowało się niestety niewiele innych źródeł takich jak inwentarze, podziały, wyceny i wizje nowomiejskich nieruchomo-ści77. Brakuje też zapisów przebiegu publik i konsult ich dotyczących. Nowa Warszawa posiadała takie same instytucje jak Stare Miasto, jednak o wiele mniejsze i skromniejsze. Nie ma o nich zbyt wielu informacji.

Wiadomo jednak, że na Rynku był niewielki ratusz z wieżą, a wokół niego pręgierz, kramy, jatki oraz niewielka łaźnia. Po pożarach w 1544 r. drewnianą nieruchomość odbudowano już w formie murowanej78.

W AGAD znaleziono sporządzoną z 28 czerwca 1705 r.79 wycenę domu

drewnianego staromiejskiego kupca i obywatela Jana Drzewkiewicza.

Znaj-dował się on na Freta naprzeciw kościoła i klasztoru dominikanów św. Jacka i był budynkiem dwukondygnacyjnym: na parterze wzniesiono sień i dwie izby, do których dostawiono komórki. Z kolei na piętrze był tylko niewiel-ki pokój. Wizytatorzy zaznaczyli wyraźnie, że drewno, z którego zbudowa-no dom, butwiało, a podłoga i dach znajdowały się w bardzo złym stanie. Podwórko (do którego wchodziło się z sieni) częściowo wybrukowano oraz postawiono tam murowaną studnię. Działka została wyceniona na 1711 zł i 15 gr (po trzy zł za łokieć).

Budynek małżeństwa Drzewkiewiczów znacznie różnił się od podobnych nieruchomości znajdujących się w Starej Warszawie. Był niewielki, nie wspo-mniano nic o piwnicach. Zły stan techniczny domu sprawił, że wyceniono go tylko na 700 zł, a dodatkowo za studnię i furtę dodano 300 zł. Razem wycena wyniosła 1000 złotych. Wyżej oszacowano więc wartość gruntu, któ-rego atrakcyjność brała się stąd, że leżał blisko Bramy Nowomiejskiej i Sta-rej Warszawy.

Na Nowym Mieście (jak już wspominano) było więcej miejsca na wzno-szenie monumentalnych budynków i stąd obecność tutaj aż sześciu obiektów

77 Dla Starej Warszawy są to trzy księgi testamentów, wizji i wycen (AGAD, SW 353, „Prothocollon iurisfi delium, in quo inventaria, exdivisiones, taxationes et visiones fundorum, testamenta, calculationes et alia coram iurisfi delibus Antiquae Varsaviae acta connotata (1699–1703)”; AGAD, SW 354; AGAD, SW 355). Dla Nowej Warszawy zachowały się dopiero te od 1729 r.: AGAD, NW 161, „Prothocollon testamenorum, calculationum ac liquidationum Offi cii consularis (1729–1744)”. Jeżeli chodzi o publiki nowomiejskie, to najstarsze z zachowanych pochodzą z 1728 r. (oprócz AGAD, WE 553, „Liber consulta-tionum publicarum nobilis ac spectabilis Magistratus Civitatis Sacrae Regiae Maiestatis Novae Varsaviae (1678)”. Zob. rozdział IV.

78 Miasto Warszawa. Nowe Miasto, red. M. Kałamajska-Saeed, Warszawa 2001 (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Seria Nowa, t. 11, cz. 2), s. 76.

sakralnych (wszystkie organizacyjnie należały do nowomiejskiej parafi i

Na-wiedzenia Najświętszej Marii Panny)80.

Nowa Warszawa, w odróżnieniu od Starej, nie była otoczona murami, dzięki czemu mieszkańcy mogli pozwolić sobie na luźniejsze jej zabudowa-nie. Znajdowało się tu więcej domów i dworów. Tylko przy Freta, Mosto-wej i Rynku wzniesiono kamienice. Przy pozostałych ulicach – a także na gruntach – budowano drewniane domy oraz szlacheckie dwory. W Nowej Warszawie znalazło się miejsce na większą liczbę obiektów sakralnych niż w Starej – było ich tu dwa razy więcej.