Oddziały konfederatów tarnogrodzkich nie mogły pokonać wojsk saskich, ale i siły Augusta II nie były w stanie całkowicie spacyfi kować kraju. 18 stycznia 1716 r. hetmani koronni i senatorowie doprowadzili do zawarcie rozejmu w Rawie Ruskiej229. Okazał się on nietrwały i wkrótce ponownie doszło do
226 R. Kalinowski, op. cit., t. 4, s. 181.
227 A. Zahorski, Warszawa za Sasów..., s. 19–20.
228 R. Kalinowski, op. cit., t. 4, s. 175; s. 177 – zapiska z r. 1715.
229 K. Zawisza, op. cit., s. 309; M. Affek, Rola hetmanów koronnych w genezie i przebiegu
ciężkich walk w Wielkopolsce i na Litwie. To z kolei zaniepokoiło Piotra I, który obawiał się o linie zaopatrzeniowe swoich wojsk walczących ze Szwe-dami na Pomorzu oraz w Meklemburgii230.
Ostatecznie w lutym 1716 r. konfederaci zwrócili się do cara z prośbą o mediację. Do rozmów między nimi i przedstawicielami króla (biskupem krakowskim Konstantym Henrykiem Szaniawskim i feldmarszałkiem Jakubem Flemmingiem) doszło w czerwcu 1716 r. w Lublinie. Pośrednikiem był poseł Piotra I książę Grigorij Dołgorukow. Rokowania wznowiono w październiku 1716 r. w Warszawie i na Pradze231, a sam traktat został podpisany 3 listopa-da 1716 r.232 Ratyfi kowano go dopiero 1 lutego 1717 r. na jednodniowej sesji sejmu „niemego”233. Przebieg rokowań można poznać dzięki dokumentom z Archiwum Saskiej Tajnej Rady234.
Zawarcie układu i postanowienia sejmu „niemego” ostatecznie uspoko-iły sytuację w kraju. Przyczynuspoko-iły się również do stopniowego opuszczania granic Rzeczypospolitej przez saskie wojska.
Spodziewano się, że wszystkie te ustalenia dopełni sejm zwołany na 1718 r., tym razem do Grodna (3 października – 17 listopada). Jednak rów-nież i na nim trwała walka stronnictwa hetmańskiego z Augustem II235.
Z kolei przebieg tych negocjacji ze strony saskiej znamy dzięki księdze z Archiwum Tajnej Rady – SHD, Loc. 3676/08, Diarium des Lublinischen und Warschavischen Kongresses Ao 1716–1717. Vol. a.
230 W. Konopczyński, op. cit., t. 2, s. 108; J. Black, Europa XVIII wieku 1700–1789, tłum. J. Mikos, Warszawa 1997, s. 349–350; P. Dukes, The Making of Russian Absolutism,
1613–1801, London 1982, s. 66–67.
231 Interesująco opisał to dla szwedzkich władz anonimowy autor: „Postqua inter Pacis centes ab utrinq’ conventum sit de Armistitio Generali Articuli Sequentes sunt conclusi ac Subscripti die ... Mense … 1716–1717 (Riksarkivet, IX. Extranea: Polen. Vol. 76, Polska handlinger och brev 1700–1812). Ważną kwestią sporną była sprawa dysydentów. Ewan-gelicy i reformowani nie zgadzali się na proponowane ograniczenia w budowie zborów czy słuchaniu kazań. Forsowali to koronni i litewscy biskupi. O efektach tych targów można przeczytać w dwóch diariuszach sejmu „niemego”: AGAD, AR, Dział II, 2342, Tekst trak-tatu warszawskiego (1716.[11.03.]); 2353, Tekst traktrak-tatu warszawskiego (1716.[11.03.]).
232 W AGAD, AR, w Dziale II znajdują się dwa wspomniane dokumenty z treścią tego układu: 2342 oraz 2353.
233 Sejm ten nazwano „niemym” ponieważ postanowiono, że marszałek nie udzieli głosu nikomu z zebranych i w ten sposób uniemożliwi ewentualne zgłaszanie zmian w tak długo negocjowanym porozumieniu lub krzyknięcie liberum veto.
234 SHD, Loc. 3677/01, Journal zu Warschau, vornehmlich über der Reichstag 1716–1717.
235 Jego przebieg opisują dwie księgi z Archiwum Tajnej Rady: SHD, Loc. 3677/08, Den ano 1718 zu Grodno geratenen aber zu keinen Schluss gekommenen, sondern nach Warschau limitierten Reichstag (m.in. Punkty memoriału na Sejmik czy Sumariusz
Nadal zdarzały się też przemarsze różnych oddziałów rosyjskich, po-nieważ wojna ze Szwecją nie została zakończona. Do zawarcia ostatecznego pokoju doszło dopiero 10 września 1721 r. w fi ńskiej miejscowości Nystad236.
Największym przegranym wielkiej wojny północnej okazał się August II. Nie tylko nie uzyskał żadnych zdobyczy terytorialnych, lecz dopuścił do strasznego spustoszenia obu swoich krajów – Rzeczypospolitej (na obszarze której toczyły się główne walki) oraz Saksonii (przez półtora roku okupowa-nej przez armię Karola XII)237.
Podsumowanie
W rozdziale tym opisano skomplikowane dzieje polityczne i militarne War-szawy w latach 1697–1721.
Po burzliwej elekcji i podwójnym wyborze na króla księcia Contiego i Fryderyka Augusta Wettyna w 1697 r. doszło do walki o koronę. Chwilowe uspokojenie sytuacji w Rzeczypospolitej nastąpiło na sejmie pacyfi kacyjnym w 1699 r. Warszawa była w tym okresie miejscem różnych wydarzeń (m.in. zbrojnego przejęcia Zamku Królewskiego), ale i tryumfalnych wjazdów i sej-mów. Mieszczanie opowiedzieli się za nowym monarchą i korzystali z obec-ności króla i dworu.
August II chciał pozostawić w Rzeczypospolitej wojska saskie i pod pozorem wypełnienia obietnic z pactów conventów (odzyskania Infl ant i Ka-mieńca Podolskiego) zmienić ją w dziedziczną monarchię absolutną. Aby to osiągnąć, postanowił zawiązać koalicję z Rosją, Danią i Prusami oraz wy-powiedzieć wojnę Szwecji. W 1700 r. rozpoczęła się wielka wojna północna. Alianckie plany szybkiego pokonania Szwedów zostały pokrzyżowane przez młodego władcę Karola XII. Już w 1701 r. jego wojska weszły na terytorium
rachunków generalnych skarbowych Augustowi II i na konferencję Sejmu w Warszawie 30.12.1719 r.); SHD, Loc. 9987/17, Journal de Grodno de l’an 1718–1724. Journal de Varsovie et quelques autres pièces.
236 W jego wyniku Rosja powiększyła się o Infl anty, Karelię z Wyborgiem, Ingrię oraz Estonię. Nabytki terytorialne uzyskały też Prusy, którym przyznano część Pomorza Zachod-niego ze Szczecinem i wyspą Uznam.
237 Wielkie zwycięstwo odniósł za to Piotr I. Rosja na mocy pokoju w Nystad otrzymała swoje „okno na świat” czyli stały dostęp do Morza Bałtyckiego. Poza tym wchłonięcie boga-tych prowincji nadbałtyckich (z Rygą i Dorpatem) znacznie zwiększyło rosyjski potencjał gospodarczy. Zob. P.H. Beik, L. Lafore, op. cit., s. 299.
Rzeczypospolitej (Żmudź), a w maju 1702 r. dotarły pod Warszawę. Tak rozpoczął się jeden z najcięższych okresów w jej historii.
W rozdziale ukazano również kolejne okupacje miasta przez wojska szwedzkie, saskie, rosyjskie, a nawet polsko-litewskie. Aż do 1716 r. różne oddziały rekwirowały żywność, pieniądze czy towary. W dodatku sytuacja polityczna w Rzeczypospolitej była niezmiernie skomplikowana (elekcja Stanisława Leszczyńskiego). Warszawa doświadczyła w tym czasie: sztur-mu wojsk sasko-rosyjskich Augusta II na szwedzką załogę generała Arvida Horna (wrzesień 1704), bitwy kawaleryjskiej na Woli (lipiec 1705), pierwszej w dziejach koronacji monarszej w kolegiacie św. Jana Chrzciciela (Stanisła-wa Leszczyńskiego w listopadzie 1705), ale i niezwykle ciężkiej epidemii dżumy (1708–1712). W wyniku walk, przemarszów oddziałów wojskowych, rabunków i zarazy liczba ludności w mieście spadła z 18 do ok. 6 tys. Z kolei lata 1715–1716 to okres walk wewnętrznych spowodowanych konfederacją tarnogrodzką. W tym okresie w Warszawie stacjonował silny garnizon saski i gwardia koronna. Oznaczało to, że mieszczanie musieli dalej płacić wyso-kie kontrybucje na utrzymanie licznych ofi cerów i żołnierzy.
Pewne uspokojenie sytuacji w mieście nastąpiło dopiero w 1717 r. po sejmie „niemym”. Natomiast pokój zawarty w Nystad w 1721 r. był dla War-szawy już tylko symbolicznym zakończeniem wielkiej wojny północnej.