Rządy Sasa w latach 1697–1702

Najważniejszym zadaniem nowego monarchy było zakończenie przeciąga-jącej się od 1683 r. wojny z Turcją. Prowadzono więc rozmowy i 26 stycznia 1699 r. podpisano w Karłowicach traktat pokojowy, na mocy którego Rzecz-pospolita odzyskała stracone pół wieku wcześniej tereny (Podole i prawo-brzeżną Ukrainę)25.

21 K. Zawadzki, Warszawa w gazetach ulotnych (od końca XVI do początków XVIII w.), „Rocznik Warszawski”, 23 (1993), s. 25.

22 W. Konopczyński, op. cit., t. 2, s. 94. Zerwanie nastąpiło 28 IV 1698. Krótko opisał to w swoim pamiętniku K. Zawisza, op. cit., s. 58.

23 J.-B. des Roches de Parthenay, op. cit., s. 111–113.

24 Szczegółowy jego opis można znaleźć w AGAD, AR, Dział VI, księga nr II – 51a, „Diariusze sejmów: zwyczajnego pacyfi kacyjnego w Warszawie 16.06. – 30.07.1699 r., zwyczaj-nego w Warszawie 30.05. – 18.06.1701 r., nadzwyczajzwyczaj-nego w Lublinie 11.06. – 19.07.1703 r. i pisma publiczne z lat 1699–1712, w tym z okresu wojny północnej z lat 1702–1703”. Ciekawą monografi ę napisał o nim również B. Dybaś, Sejm pacyfi kacyjny 1699, „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, 84 (1991), z. 2. Do głównych decyzji podjętych na tym sejmie należały: wyprowadzenie wojsk saskich z terenu Rzeczypospolitej, uregulowanie kwestii Torunia i Elbląga (pretensje brandenburskie), obietnica nadania wakujących urzę-dów centralnych oraz zapłacenie wojsku zaległego żołdu (uchwalenie na sejmikach poboru czopowego i szelężnego oraz rozdysponowanie ich w Trybunale Radomskim). Z kolei ze strony saskiej informacje o przebiegu obrad i przygotowaniach można znaleźć w księdze z Archiwum Tajnej Rady (Geheime Rat) w Sächsische Hauptstaatsarchiv Dresden (dalej: SHD), Loc. 3676/02, Journal des zu Warschau gehaltenen 1699, 1701.

25 W. Konopczyński, op. cit., t. 2, s. 96. Należy zaznaczyć, że ostateczne rozgraniczenie tere-nów polsko-tureckich w województwie bracławskim zostało przeprowadzone dopiero w 1703 r.

Po zakończeniu walk z Turcją wybuchła wojna domowa w Wielkim Księ-stwie Litewskim, gdzie trwały spory pomiędzy potężnym stronnictwem Sa-piehów a koalicją rodów Radziwiłłów, Ogińskich, Wiśniowieckich i Pociejów26. W 1698 r. rozpoczęły się walki zbrojne armii litewskiej z wojskami prywat-nymi wspomnianych wyżej familii magnackich i pospolitym ruszeniem27. 2 listopada 1700 r. armia konfederacka zaatakowała oddziały Sapiehów pod Olkienikami. Bitwa zakończyła się zdecydowanym zwycięstwem opozycji an-tysapieżyńskiej28. Hetman wielki litewski początkowo szukał sprawiedliwości na sejmie w 1701 r., ale w jego sprawie zajęto tam neutralne stanowisko. Fakt ten spowodował ucieczkę hetmana wielkiego litewskiego Michała Kazimierza Sapiehy i podskarbiego wielkiego litewskiego Benedykta Sapiehy na teryto-rium szwedzkie, gdzie starali się o protekcję u Karola XII29.

Po uspokojeniu sytuacji na Litwie August II postanowił zawrzeć sojusz z królem duńskim Fryderykiem IV (w 1699 r.) oraz carem rosyjskim Pio-trem I (w 1700 r.), a następnie uderzyć na Szwecję. Do zawiązanej koalicji (nazwanej Ligą Północną) miał jeszcze dołączyć elektor brandenburski Fry-deryk III Hohenzollern30.

Wielka wojna północna (zwana też III wojną północną) wybuchła w marcu 1700 r. Rozpoczęli ją Duńczycy, najeżdżając na szwedzkie prowincje w Rze-szy – Szlezwik i Holsztyn31. W lipcu połączona fl ota holendersko-angielska przewiozła dwunastotysięczną armię Karola XII na duńską wyspę Zelandię32.

26 P. Romaniuk, Instytucjonalne podstawy hegemonii Sapiehów w Wielkim Księstwie Litewskim

w drugiej połowie XVII w., w: W cieniu wojen i rozbiorów. Studia z dziejów Rzeczypospolitej XVIII w.

i początków XIX wieku, red. U. Kosińska, D. Dukwicz, A. Danilczyk, Warszawa 2014, s. 32.

27 J. Ochmański, Historia Litwy, Wrocław 1990, s. 157; G. Szymborski, Wyprawa

Fry-deryka Augusta do Infl ant w latach 1700–1701 w świetle wojny domowej na Litwie, Zabrze– Tarnowskie Góry 2015, s. 182–188.

28 H. Samsonowicz, Historia Polski do roku 1795, Warszawa 1990, s. 222; J. Ochmański,

op. cit., s. 157–158.

29 AGAD, AR, Dział XXXIV, dokument nr 188, „Z Warszawy”, 21 VIII 1701, s. 15.

30 Dzięki temu Rzeczpospolita odzyskałaby od Szwecji Infl anty, co zapisano w

pac-tach convenpac-tach Augusta II. J. Burdowicz-Nowicki, op. cit., s. 199–201. Król miał jednak swoje własne plany. Pragnął zamienić Infl anty (razem z Kurlandią) w księstwo dziedziczne Wettynów i przez to zwiększyć szansę na wybór swojego syna na króla Rzeczypospolitej (przekształconej w monarchię absolutną).

31 M. Laidre, Bitwa pod Narwą 1700. Początek upadku szwedzkiego mocarstwa, tłum. W. Łygaś, Zabrze–Tarnowskie Góry 2015, s. 53.

32 „Państwa morskie” obawiały się złamania układu sił na północy i całkowitej kontroli cieśnin przez Danię. Dlatego udzieliły pomocy Szwecji, chociaż uważały ją za sojusznika Francji, swojego największego przeciwnika. D. McKay, H.M. Scott, The Rise of the Great

Dzięki mediacji Anglii i Holandii 19 sierpnia 1700 r. Szwecja i Dania zawarły układ pokojowy w miejscowości Traventhal (Travendal)33.

W lutym 1700 r. do Infl ant wkroczyły wojska Augusta II, którymi do-wodził feldmarszałek Adam Heinrich von Steinau. Ich głównym celem było zajęcie Rygi (a pomocniczym – opanowanie miast Cobron i Neumünde). Rozpoczęło się regularne oblężenie miasta, ale dopiero w lipcu 1700 r. do-tarły tu ciężkie działa, sprowadzone z arsenałów polskich i litewskich34.

Również wojska rosyjskie dowodzone przez cara Piotra I nie zrealizowa-ły swoich planów zdobycia Narwy35. Tu także obrońcy stawili zdecydowany opór. Dodatkowo 30 listopada 1700 r. pod miastem wylądowała armia Karo-la XII, która niemal z marszu (wykorzystując zawieję śnieżną) rozgromiła wojska rosyjskie36.

Na wieść o tym pogromie August II zwinął oblężenie Rygi i wycofał swoje oddziały na linię rzeki Dźwiny37.

Na spotkaniu Augusta II z Piotrem I w Birżach w lutym 1701 r. król polski uzyskał pomoc korpusu rosyjskiego w sile 15–20 tys. ludzi, a także roczne subsydium w wysokości 100 tys. rubli i zaopatrzenie w proch38.

33 Warszawa w wieku Oświecenia, red. A. Zahorski, Wrocław 1986, s. 10; E. Rostworow-ski, Historia powszechna. Wiek XVIII, Warszawa 1998, s. 238. Zawarto go 19 VIII 1700 r. w miejscowości Travendal, a jego głównymi postanowieniami były: odszkodowanie pieniężne dla Karola XII i zachowanie status quo ante.

34 Wspomina o tym fragment anonimowej gazetki pisanej z AGAD, AR, Dział XXXIV, dokument nr 186, „Z Warszawy” 18 V 1700, s. 7: „Z tutejszego Cekauzu [Arsenału] poży-czonym sposobem wziął król jegomość na teraźniejszą potrzebę kule i granaty którekolwiek się znajdowały”. Z kolei w pamiętnikach J.H. Flemminga wspomniano, iż siły saskie liczyły: 9260 piechurów, 4004 jeźdźców oraz 178 dział, zob. J.H. Flemming, Pamiętniki o elekcji

Augusta II na króla polskiego i o początkach wojny północnej (1696–1702), wyd. U. Kosińska, Warszawa 2017, s. 431–432.

35 Miasto miało duże znaczenie strategiczne. Gdyby Rosjanie je zajęli, przecięliby w ten sposób szwedzkie linie komunikacyjne pomiędzy Ingrią a Infl antami – M.S. Anderson,

Peter the Great, London 1978, s. 52.

36 J. Burdowicz-Nowicki, op. cit., s. 214; P. Bushkovitch, The Politics of Command in the

Army of Peter the Great, w: Reforming the Tsar’s Army. Military Innovation in Imperial Russia

from Peter the Great to the Revolution, red. D. Schimmelpenninck van der Oye, B.W. Menning, Cambridge 2004, s. 263. Car Piotr I przed bitwą uciekł z pola walki.

37 AGAD, Archiwum Publiczne Potockich (dalej: APP), 163a, t. 29, Listy różnego stanu

osób do Podkanclerzego /litewskiego St. Szczuki/ z 1700 r., s. 173–174, List Jadwigi Rafałowi-czówny do podkanclerzego Wielkiego Księstwa Litewskiego Stanisława Antoniego Szczuki z Jazdowa, 7 IX 1700.

38 M.S. Anderson, Peter..., s. 54. W zamierzeniach cara pomoc ta miała odciągnąć siły szwedzkie od ataku na Moskwę, a skierować je ku Rzeczypospolitej.

Dodatkowo na 30 maja 1701 r. do Warszawy został zwołany sejm zwyczaj-ny, którego obrady były niezwykle burzliwe. Posłowie domagali się zakończe-nia wojny z Karolem XII. Jednak wobec rozejścia się deputatów, 18 czerwca 1701 r. zdecydowano o limitowaniu sejmu, czyli uchwaleniu konstytucji i od-roczeniu obrad39. W ustalonym terminie posłowie mieli stawić się w War-szawie w tym samym składzie i ponownie debatować. Uchwalono tylko wy-słanie poselstwa do Karola XII z propozycją mediacji pomiędzy Augustem II i Szwecją40.

Tymczasem 19 lipca 1701 r. nad Dźwiną koło Rygi wojska szwedzkie po-konały armię sasko-rosyjską feldmarszałka Adama Heinricha von Steinau41, a potem ruszyły w kierunku granicy z Wielkim Księstwem Litewskim. We wrześniu Karol XII nakazał marsz na Żmudź, którą szybko zajął42.

Wszystko to spowodowało zwołanie do Warszawy w grudniu 1701 r. no-wego (limitowanego) sejmu, jednak 6 lutego 1702 r. on także został zerwany43.