Stara Warszawa

Granicami średniowiecznej Starej Warszawy były dwie linie murów miejskich (poza odcinkiem chroniącym miasto od strony Wisły, gdzie biegł tylko jeden pas)56. Obejmowały one obszar o powierzchni około 8,5 ha. Pod koniec pierw-szego ćwierćwiecza XVI w. na terenie tym znajdowało się ponad 150 działek. Poza trzema rejonami: zespołem zamkowym (był własnością książąt mazowiec-kich i królów), kolegiatą św. Jana, Kanonią i Dziekanią oraz kościołem św. Mar-cina i klasztorem augustianów, przeważająca część gruntów należała do miesz-czan. Między ulicami Piekarską i Dunaj znajdowała się „dzielnica żydowska”, niepodlegająca jurysdykcji miejskiej. W 1483 r. jej mieszkańcy zostali jednak wypędzeni ze Starego Miasta, a ich domy przeszły na własność mieszczan57. Nadanie Starej Warszawie prawa chełmińskiego (między 1313 a 1376 ro-kiem)58 zdecydowało o strukturze budowlanej miasta, które zostało rozplano-wane na stromym odcinku wiślanego brzegu, pomiędzy dwoma wąwozami: Dunaju i strumienia przy Zamku (Kamionka)59. Centrum stanowił Rynek o wymiarach 70 na 94 m60. Od niego wytyczono osiem ulic (Nowomiejską, Krzywe Koło, Ku Wiśle, Gnojną, Św. Jana, Grodzką, Zapiecek i Dunaj).

Na Rynku zbudowano ratusz61, który posiadał piwnice ze składami win. Tutaj także zlokalizowano największe skupiska handlowe: kramy, jatki, stra-gany oraz budy przekupek. Były tu również pręgierz i kuna, czyli klatka służąca do przetrzymywania przestępców, a także waga miejska62. W pierzei zachodniej Rynku (trzeciej) znalazła się Kamienica Wójtowska, w której re-zydował i sądził zasadźca miasta – wójt Starej Warszawy63.

56 A.E. Smailes, The Geography of Towns, London 1968, s. 40–52. Należy zwrócić uwagę na bardzo dogodne położenie geografi czne Starej Warszawy: na skarpie Wisły, zapewniającej zaopatrzenie w wodę, ciąg komunikacyjny oraz obronność.

57 A. Gieysztor, J. Durko, op. cit., s. 27.

58 H. Samsonowicz, Początki Warszawy, w: Początki Warszawy. Spojrzenie po 700 latach, red. H. Rutkowski, Warszawa 2015, s. 11.

59 M. Słoń, Układ przestrzenny lokacyjnej Warszawy, w: Początki Warszawy…, s. 110–111.

60 A. Gieysztor, S. Herbst, E. Szwankowski, Kształty Warszawy, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury”, 9 (1947), nr 1/2, s. 170–171. Krótsze pierzeje Rynku podzielono na osiem, a dłuższe – na dziesięć posesji.

61 Szerzej o historii ratusza Starej Warszawy w rozdziale III.

62 E. Szwankowski, Ulice i place Warszawy, Warszawa 1970, s. 187  – hasło „Rynek Starego Miasta”.

63 O Kamienicy Wójtowskiej jest wzmianka w rozdziale III. To w niej w 1339 r. odbywały się posiedzenia szeroko relacjonowanego drugiego polsko-krzyżackiego procesu o Pomorze. Zob. A. Gieysztor, J. Durko, op. cit., s. 31.

Zabudowa staromiejska była ściśnięta i ograniczana przez podwójną linię murów, z regularnie wymierzonymi ulicami. Przecinały się one pod kątem prostym.

Ulice odchodzące od Rynku Starej Warszawy:

 Nowomiejska, która biegła w kierunku północnym, przechodząc za bramą o tej samej nazwie (Barbakanem) w trzy trakty: poznański (skręcał przez ul. Długą w kierunku wsi Wielka Wola), nadwiślański (biegł na północ ul. Freta w kierunku Zakroczymia) i praski (szedł pa-rowem ul. Mostowej ku Wiśle). Tu ulokowano przeprawę przez rzekę (tzw. stary przewóz)64. Poza murami znalazł się szpital (św. Ducha

extra muros) i łaźnia miejska.

 Krzywe Koło było niewielką uliczką zawdzięczającą swoją nazwę załama-niu pod kątem prawie prostym i dzięki temu łączącą się z Nowomiejską.  Ku Wiśle (Kamienne Schodki) i Gnojna (Celna) to dochodzące do

muru miejskiego krótkie uliczki, które umożliwiały dojście do dwóch baszt, wyjście na skarpę wiślaną, a także dostęp do wysypiska śmieci (tzw. Gnojnej Góry).

 Św. Jana (Jezuicka), biegła równolegle do Grodzkiej (Świętojańskiej), łącząc Rynek z tyłami kolegiaty św. Jana Chrzciciela, Kanonią i Zam-kiem Książęcym/Królewskim.

 Grodzka (późniejsza Świętojańska) prowadziła na południe. To przy niej (a nie na Rynku) zbudowano kościół farny św. Jana Chrzciciela (od którego wzięła swoją nazwę). Kończyła się na zabudowaniach Zamku Książęcego i niewielkiej ul. Bernardyńskiej. Dalej znajdowa-ła się Brama Bernardyńska (później Krakowska) wychodząca na dwa trakty: południowo-wschodni ku Ujazdowi i dalej na Puławy i Lublin (późniejsza Senatorska) oraz południowo-zachodni ku Krakowowi (Krakowskie Przedmieście).

 Zapiecek umożliwiał komunikację z Piekarską i tworzył przejście do ról staromiejskich.

 Wąski Dunaj stanowił ciąg komunikacyjny biegnący na zachód ku rolom Starej Warszawy. Na wolnym terenie przy Szerokim Dunaju znalazł się plac miejski, czyli miejsce na jatki rzeźnicze oraz stragany rybaczek i śledziarek65.

64 K. Konarski, op. cit., s. 49.

65 Zostały tu przeniesione w 1700 r. decyzją Komisji do naprawy dróg i ich wybrukowania (tzw. Pierwszej Komisji Brukowej). Postanowiono wtedy rozebrać wszystkie drewniane budy

Oprócz tych arterii trzeba jeszcze wspomnieć o Marcinkańskiej (później-szej Piwnej). Swoją pierwotną nazwę zawdzięczała ona zespołowi klasztoru i kościoła św. Marcina. Tutaj także mieścił się szpital św. Ducha w murach

z Rynku Starej Warszawy i umieścić je na placu na Szerokim Dunaju. Zob. J. Staszewski,

Warszawa w czasach saskich, w: Warszawa w dziejach Polski: materiały sesji naukowej

zorganizo-wanej przez Obywatelski Komitet Obchodów 400-lecia Stołeczności Warszawy, Polską Akademię Nauk i Towarzystwo Miłośników Historii, 15–16 maja 1996 roku, Zamek Królewski w Warszawie, red. M.M. Drozdowski, Warszawa 1998, s. 68.

Il. 1. Plan obwarowań Starego Miasta i Zamku, chronologia budowy. Za: A. Gieysztor, J. Durko, op. cit., s. 19

(intra muros). Z kolei Piekarska stanowiła przedłużenie Zapiecka i prowadziła do baszty (rozwiniętej w latach 1598–1617 w Bramę Poboczną) wychodzą-cej na role miejskie.

Taki układ ulic Starej Warszawy dawał dobre dojście do wszystkich naj-ważniejszych miejsc.

Przeniesienie dworu królewskiego do Warszawy spowodowało napływ ludności. W XVI i XVII w. stopniowo budowano kolejne domy. Początkowo wznoszono je z drewna, jednak liczne pożary wymusiły zmianę budulca na kamień i cegłę.

Na Rynku znajdowały się najokazalsze z nich i tutaj koncentrowało się życie miasta. Im dalej od centrum, tym budownictwo było skromniejsze i uboższe, choć Krzywe Koło, Nowomiejska, Piwna, Jezuicka i Świętojańska mogły poszczycić się wysokimi kamienicami. Z kolei na Wąskim Dunaju, Piekarskiej czy Kanonii znajdowały się już uboższe nieruchomości66.

Powyższa ilustracja pokazuje zarówno plan obwarowań Starej Warszawy, jak i cały jej układ komunikacyjny. Wyraźnie widać tu główną oś miasta – Świętojańską i Nowomiejską oraz Rynek, od którego odchodziły pod kątem prostym poszczególne ulice.

Na zachód od Starej Warszawy rozciągały się jej role, czyli długi pas ziemi biegnący pomiędzy ulicami Łazarzowską (późniejszą Senatorską) na południu a Świętojerską na północy. Jej oś stanowiła ul. Szeroka (Długa). Początkowo stanowiły je rzeczywiście grunty rolne, ewentualnie ogrody i sady należące do staromiejskich mieszczan. Ci jednak od połowy XVI w. sprzeda-wali lub wydzierżawiali kolejne działki magnatom, szlachcie czy duchowień-stwu (pod budowę pałaców, dworów) oraz Rzeczypospolitej (np. na alumnat czy późniejszy Arsenał).

Zagrożenie ze strony wojsk tureckich w 1621 r. spowodowało, że król Zygmunt III Waza nakazał wznieść wokół Warszawy fortyfi kacje, zwane oko-pami lub wałem Zygmuntowskim. Ich budowa trwała w latach 1621–1624. Umocnienia te ciągnęły się od wybrzeża wiślanego przy Kościelnej, przez tyły północnych posesji na Franciszkańskiej, po wylot Długiej. Dalej wał biegł wzdłuż ulic Przejazd i Rymarskiej przez tereny, na których wybudowa-no późniejsze pałace Błękitny i Brühla (Senatorska). Następnie oparty był o ulicę Ossolińskich, zachodnią część Krakowskiego Przedmieścia i Nowego Światu, gdzie ponownie kierował się ku Wiśle przy Ordynackiej i Tamce67.

66 Więcej o kamienicach i zabudowie staromiejskiej w rozdziale III.

Do odmiennych wniosków doszedł E. Szwankowski. Według niego wał Zyg-muntowski miał nieco inny bieg. Jego początek znajdował się wzdłuż na-brzeża Wisły przy ul. Kościelnej. Następnie szedł na tyłach północnych po-sesji na Franciszkańskiej, Długiej, Rymarskiej i przecinał Senatorską przy jej końcu. W dalszej kolejności obejmował granice późniejszych ogrodów pałacu Błękitnego, klasztoru Reformatów i Ossolińską między tymi ogroda-mi a Ogrodem Saskim. Następnie otaczał teren obecnego pl. Piłsudskiego i Hotelu Europejskiego, wchodząc przez Krakowskie Przedmieście w wąwóz przy ul. Karowej68.

Łącznie fortyfi kacje te objęły teren o powierzchni 125 hektarów (Stara Warszawa ok. 15, Nowe Miasto ponad 10, a przedmieścia ok. 100 hek-tarów). Nie stanowiły jednak ochrony dla miasta w czasie wielkiej wojny północnej. W relacjach z publik Starej Warszawy69 w ogóle nie znaleziono o nich żadnych wzmianek. Przypuszczalnie były już wtedy zniwelowane lub rozdeptane.