Własność w Krakowie w latach 1697–1702

Na koniec tego podrozdziału warto dokonać próby porównania danych włas-nościowych w Warszawie w 1702 r. z analogicznymi danymi z ówczesnego Krakowa (wraz z Kazimierzem i Kleparzem)245.

Do statystycznej analizy własności w stołecznej aglomeracji wybrano trzy spisy: dwa pogłównego (Krakowa i Kazimierza) i jeden szosu (Kleparza).

Na podstawie spisu pogłównego w Kazimierzu z dnia 30 listopa-da 1696 r.246 odnaleziono łącznie 195 nieruchomości. Do duchowieństwa

244 Ibidem, s. 115. Tłumaczenie własne z języka łacińskiego.

245 Kazimierz był osobnym miastem z własnymi przedmieściami (Stradomem, Podbrze-ziem i Szewskim), lokowanym 27 II 1335 r. na prawie magdeburskim przez króla Kazimierza Wielkiego. Z kolei Kleparz to miasteczko wprawdzie mniejsze, ale również niezależne od Krakowa, które lokowano w 1366 r.

246 Archiwum Narodowe w Krakowie (dalej: ANK), KL 795 (Rejestry poborowe m. Kazimierza 30 października 1696 – 30 kwietnia 1697) – „Regestr wybierania poborów dwunastu w m. Kazimierzu przy Krakowie, które województwo krakowskie zgodnie uchwa-liło w Krakowie na sejmiku w kościele oo. Franciszkanów die 30 9bris [listopada] 1696. Regestr pogłównego primae rathae uchwalonego na sejmiku w Krakowie w kościele ojców Franciszkanów całego województwa krakowskiego zgodnie dnia miesiąca 30 Października Anno Domini 1696, do którego wybierania podatków uproszono IMCi Pana Kazimierza Chwaliboga, burgrabię krakowskiego za exactora. Regestr wybierania dwunastej w mieście Kazimierzu przy Krakowie, które województwo krakowskie zgodnie uchwaliło w Krakowie na sejmiku w kościele ojców Franciszkanów die 30 Octobris [października] Anno D’ni 1696 oraz Regestr pogłównego uchwalonego na sejmiku w Krakowie w kościele ojców

należały 24 z nich (12,3%), do szlachty jedynie 20 (10,3%), a do mieszczan 151 (77,4%). Źródło to jest o wiele dokładniejsze niż spisy kontrybucyjne, bowiem wyszczególniono w nim wszystkie nieruchomości (nawet jeżeli zo-stały zwolnione z poboru)247.

Z kolei pobór szosu z Kleparza z okresu 1 grudnia 1696 – 28 stycznia 1697248 wymienia tylko 70 nieruchomości. Wśród nich zaledwie po dwie (2,9%) były własnością duchowieństwa i szlachty, a zdecydowana większość (66 – 94,2%) należała do mieszczan.

Kwestię posiadania nieruchomości w Krakowie zbadano, wykorzystując pobór pogłównego z okresu 6 listopada 1699 – 17 lutego 1700249. Samo mia-sto administracyjnie było podzielone na cztery części (kwartały): Sławkow-ski, Rzeźniczy, Grodzki i Garncarski250. Pobór pieniędzy odbywał się właśnie według kwartałów (a nie według ulic jak w Warszawie).

Na podstawie tego poboru udało się zlokalizować w Krakowie 580 nieru-chomości. Mieszczanie posiadali aż 443 budynków (76,4%), duchowieństwo 88 (15,2%), szlachta 47 (8,1%), a do monarchy należały tylko dwie (0,3%)251.

Jeżeli przyjrzeć się strukturze własnościowej w poszczególnych kwar-tałach, to w każdym z nich również widać przewagę budynków miejskich. Wyliczenia te dowodzą zatem, że Kraków trzeba zaliczyć (pod względem

Franciszkanów całego województwa krakowskiego zgodnie dnia 30 miesiąca października Anno D’ni 1696 Secundae Rathae. Do którego wybierania podatków uproszono Imci pana Władysława Rusockiego za exctora”.

247 Wtedy wpis brzmiał po łacinie „libertat” lub po polsku „nie płaci”.

248 ANK, KL 136 (Rejestry poborów szosu w m. Kleparzu) – „Regestr poboru taksy Kleparza poczynający się w roku 1696 d. 1 grudnia, i kończący się w roku 1697 d. 28 stycznia. Za exakcyi B.M. Sieleckiego oraz Regestr poborów raty drugiej 1697 1 marca – 30 kwietnia 1697 r.: Regestr poborów raty drugiej zaczynający się dnia pierwszego marca, a kończący się dnia 30 Kwietnia 1697 r.”

249 Ibidem, Akta Miasta Krakowa, rkps nr 2841 (6 listopada 1699  – 17 lutego 1700. Raptularz wybierania pogłównego).

250 M. Rożek, Urbs celeberrima. Przewodnik po zabytkach Krakowa, Kraków 2010, s. 142– 143: ówczesne miasto zostało podzielone na cztery części, określane jako kwartały. I tak poszczególne kwartały obejmowały (od środka Rynku Głównego do murów obronnych):

Kwartał Sławkowski  – północno-zachodnią część Starego Miasta; Kwartał Rzeźniczy  –

północno-wschodnią część Starego Miasta; Kwartał Grodzki – południowo-wschodnią część Starego Miasta; Kwartał Garncarski – południowo-zachodnią część Starego Miasta, ograni-czoną ulicami Bracką i Szewską. Warto dodać, że właśnie tu zlokalizowano tzw. Dzielnicę Łacińską (uniwersytecką).

251 Liczba ta jest niewielka, ale została podana celowo. Pokazuje bowiem, jak mało nieruchomości należało wówczas do monarchy.

liczbowym) do aglomeracji „miejskich”. W każdym z kwartałów dominowa-ły bowiem nieruchomości mieszczańskie (od 68,6% w Grodzkim do 82,8% w Garncarskim). W Rzeźniczym było stosunkowo dużo budynków szlachec-kich (17,2%), a w Grodzkim duchownych (20,5%). Pomimo tego własność duchowna, szlachecka i monarsza była tam w mniejszości, ponieważ razem dawały 22,9%. Trudniej wyliczyć te proporcje jeżeli chodzi o obszar działek. Na pewno będą one inne niż w Warszawie, ponieważ badany teren znalazł się w murach miejskich i niewielkich miasteczkach. Nie obejmował w ogóle folwarków i pól krakowskich. Stąd zapewne nieruchomości mieszczańskie skutecznie konkurowały pod tym względem zwłaszcza z kościelnymi.

Pomimo tego można dojść do wniosku, że w Krakowie zdecydowanie dominowały budynki mieszczańskie. Należało do nich blisko 80% nierucho-mości. Szlachta była w posiadaniu jedynie 8,2%, a duchowieństwo miało nieco więcej, gdyż 13,5%. Liczby te przeczą powszechnemu przekonaniu o wykupywaniu przez pierwsze dwa stany budynków w miastach królewskich. Tabela 2 zawiera dane umożliwiające porównanie struktury własnościowej w Warszawie i Krakowie. Oczywiście należy pamiętać o różnicach źródłowych (w Warszawie spisy kontrybucyjne i rewizja z lat 1694–1701, a w Krakowie o wiele dokładniejszy pobór pogłównego i szosu z okresu 1696–1700). Tabela 2. Podział nieruchomości w Warszawie i Krakowie 1694–1701

Grupa społeczna

Liczba nieruchomości Procent

Warszawa Kraków Warszawa Kraków

Mieszczanie 560 660 69,9 78,1

Szlachta 139 69 17,3 8,2

Duchowieństwo 95 114 11,8 13,5

Król 8 2 1 0,2

RAZEM 802 845 100 100

Podział nieruchomości w Warszawie (na podstawie AGAD, WE 834, AGAD, WE 835, WE 847 oraz rewizji Tylmana z Gameren) i Krakowie (na podstawie poborów pogłównego według rękopisów nr 2841, KL 795 oraz KL 136 z lat 1696–1700).

Z tabeli tej wynika, że w obu miastach zdecydowanie dominowała wła-sność mieszczańska. W Warszawie stanowiła ona 70%, a w stolicy Koro-ny – prawie 80% ogółu nieruchomości. O ile jednak w Warszawie szlachta posiadała dużo więcej zabudowań (17,3% do 8,2%)252, o tyle w Krakowie to

duchowieństwo miało większy stan posiadania (13,5% do 11,8%)253. Zapew-ne podobnie pod tym względem wyglądała sytuacja jeżeli chodzi o obszar parcel w tych dwóch aglomeracjach. W „syrenim grodzie” przeważała wła-sność szlachecka (z uwagi na większy teren objęty badaniami), a w Krakowie mieszczańska i duchowna.

Podsumowanie

Rozdział III został poświęcony analizie zabudowy Warszawy w początkach XVIII w., która charakteryzowała się dużą różnorodnością.

W Starej Warszawie przeważało budownictwo zwarte i wysokie: dwu-, trzy- i czteropiętrowe kamienice, z niewielką liczbą domów i trzema zespoła-mi sakralnyzespoła-mi oraz ratusz z obiektazespoła-mi handlowyzespoła-mi (sklepy „tylmanowskie”). Nowa Warszawa i większość przedmieść cechowały się natomiast luźniejszą, zróżnicowaną i przeważnie drewnianą zabudową oraz większą liczbą pałaców i obiektów kościelnych (kościołów, klasztorów, szkół i szpitali). Mieszczańskie kamienice (zwłaszcza w Starej Warszawie, na Freta czy przy Krakowskim Przedmieściu) składały się przeważnie z trzech „gmachów” (przedniego, średniego i tylnego) oraz podwórek i podpiwniczenia. Budowano je z cegły i kamienia, a wykańczano drewnem. Posiadały bogate elewacje i szczyty, które miały świadczyć o zamożności, znaczeniu i pozycji ich właścicieli. Często na parterze umieszczano sklepy, a piwnice służyły za składy towarów.

Domy mieszczan w Nowej Warszawie i na przedmieściach wznoszono w przeważającej części z drewna (jedynie fundamenty bywały z kamienia lub cegły). Łączyły one w sobie funkcję mieszkalną i gospodarczą.

Na Starym i Nowym Mieście prawie w ogóle nie było pałaców czy du-żych dworów należących do magnatów lub bogatej szlachty. Z jednej strony magistraty starały się nie dopuszczać do sprzedaży budynków i gruntów ludziom nienależącym do mieszczaństwa, a z drugiej po prostu brako-wało tu wolnego miejsca na tak obszerne inwestycje. Z tego też powodu większość tych nieruchomości stawiano na przedmieściach i w jurydykach, szczególnie przy trzech ulicach: Krakowskim Przedmieściu, Senatorskiej i Długiej. Zwłaszcza ta pierwsza arteria z wolna stawała się swoistym „sa-lonem” Warszawy – to tutaj zbudowano najpiękniejsze, największe i naj-bogatsze pałace i dwory. Wprawdzie nadal stało tam wiele mieszczańskich

253 Zapewne wpływ na to miało usytuowanie tu Uniwersytetu Jagiellońskiego z dzielnicą „Łacińską” i siedziby bogatego biskupstwa.

kamienic i domów, ale systematycznie wykupywali je magnaci, szlachta i duchowieństwo.

Gdy zapoznamy się z analizą struktury własności z rewizji Tylmana z Gameren wykonaną przez J. Putkowską, zobaczymy, że magnateria i szlach-ta posiadała 55% przedmiejskich nieruchomości, duchowieństwo – 21%, mieszczanie – 16%, a monarcha – 9%. Ponad 2/3 gruntów należało zatem do „herbowych”. Zbudowano tam również trzynaście kościołów i klasztorów.

Wielka wojna północna nie wpłynęła znacząco na strukturę nieruchomo-ści w Warszawie. Jedyna duża bitwa (1705 ) toczyła się na terenach wokół wsi Wielka Wola. Szturm na Zamek Królewski w 1704 r. zniszczył go tylko w niewielkim stopniu. W źródłach nie ma też danych świadczących o celo-wym burzeniu jakichś budynków. Czasami mogło wydarzyć się przypadkowe podpalenie, ale wynikało ono raczej z nieostrożności żołnierzy lub towarzy-szyło grabieży. Dopiero intensywne inwestycje Augusta II spowodowały zmia-ny w układzie zabudowy na przedmieściach Warszawy. Monarcha planował wzniesienie monumentalnego zespołu pałacowego z ogrodem i wjazdem od Krakowskiego Przedmieścia254.

Podsumowując: z okresu wielkiej wojny północnej Warszawa wyszła niemal nietknięta pod względem urbanistycznym, ale z ludnością przerze-dzoną (w wyniku jednej z najcięższych epidemii w swoich dziejach z lat 1708–1712) i wyczerpaną materialnie (z powodu licznych kontrybucji płaco-nych na utrzymanie obcych armii – szwedzkiej, rosyjskiej i saskiej – a także oddziałów polsko-litewskich).