Na Nowym Mieście znajdował się niewielki szpital przy kościele para-

para-fi alnym Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny. Powstał on prawdopodobnie

146 Encyklopedia Warszawy, s. 847.

147 T. Wierzbowski, op. cit., s. 6–7, przywilej nr 6 (Warszawa, 6 I 1388); J. Nowacki,

op. cit., s. 662 podaje, że prawa na magistrat przelał książę mazowiecki Janusz I Starszy.

148 W latach 1700–1720 otrzymał tylko jeden legat w wysokości 300 zł (Piotra Robert-sona z 31 XII 1703, AGAD, SW 353, k. 177v–178).

149 Z. Podgórska-Klawe, Szpitale warszawskie 1388–1945, Warszawa 1975, s. 29.

150 J. Putkowska, Architektura..., s. 303; Z. Podgórska-Klawe, op. cit., s. 57.

151 AGAD, WE 834, k. 24v: w maju 1702 r. zamieszkiwało ją trzech komorników: Stanisław Sutkiewicz, Jan Erszpach i Jan Świeczkowicz.

razem ze świątynią w 1411 r.152 Zarządzał nim tylko jeden prowizor153. Niestety brak informacji o tej instytucji z pierwszych dwóch dziesięcioleci XVIII w.

3. Szpital św. Ducha w murach (intra muros) lub św. Marcina na Piwnej. Został założony w latach 1441–1444 przez księżnę mazowiecką Annę Fio-dorównę, nazywaną Holszańską (żonę księcia mazowieckiego Bolesława IV). Mieścił się przy kaplicy św. Ducha w kościele augustianów na ul. Piwnej154. Początkowo budynek przeznaczono tylko dla 12 osób, jednak od 1526 r. prze-bywało w nim aż 80 chorych i biednych oraz 12 młodych chłopców w wieku szkolnym, którzy posługiwali przy kolegiacie155.

Według J. Karwasińskiej w skład kompleksu szpitalnego wchodziły wów-czas: budynek murowany z dwiema salami (jedną dla chorych leżących, a drugą ogólną), kaplica, budynki gospodarcze, studnia i drwalnia156.

Po wizytacji z 1543 r. zapadła decyzja o rozbudowie szpitala. Dobudo-wano wtedy murowaną infi rmerię, a dla ubogich przeznaczono trzy szpital-ne kamienice157. Ostatecznie augustianie w 1458 r. zostali zmuszeni przez księżną Annę do oddania zarządu szpitala księżom mansjonarzom z kole-giaty św. Jana Chrzciciela, chociaż nadal pełnili w nim posługę kapłańską158.

Na czele placówki stało dwóch prowizorów, z których jeden zarządzał samym szpitalem, a drugi miał pod swoją pieczą dobra pozawarszawskie159.

Pierwsze próby restauracji budynku nastąpiły w 1682 r., kiedy prowizor szpitala ks. Kazimierz Szczuka zdecydował się powołać do opieki nad chorymi specjalne zgromadzenie sióstr miłosierdzia (tzw. marcinkanek). 3 październi-ka 1684 r. październi-kapituła warszawspaździerni-ka zatwierdziła powstanie owego zgromadzenia

152 A. Wejnert, Starożytności warszawskie. Dzieło zbiorowo-zeszytowe, t. 2, Warszawa 1848–1858, s. 281; A. Karpiński, Pauperes. O mieszkańcach Warszawy XVI i XVII wieku, Warszawa 1983, s. 258.

153 A. Wejnert, Starożytności..., t. 2, s. 326.

154 J. Karwasińska, Szpital Świętego Ducha w Warszawie: dzieje fundacji Anny

Bolesła-wowej księżny mazowieckiej początkowe (1444–1544), Warszawa 1938, s. 18; F. Groër, Opis

szpitala Śgo Ducha w Warszawie, w: Rys historyczno-statystyczny szpitali i innych zakładów

dobro-czynnych w Królestwie Polskim, Warszawa 1870, s. 3. Nazywany był różnie: szpitalem św. Ducha w murach (intra muros)  – w odróżnieniu od szpitala pod tym samym wezwaniem na ul. Freta – lub szpitalem św. Marcina.

155 J. Łukaszewicz, Kościoły…, t. 3, s. 107 oraz J. Karwasińska, op. cit., s. 52–53.

156 J. Karwasińska, op. cit., s. 52–53.

157 Ibidem.

158 Ibidem, s. 29–34, 43–48.

żeńskiego i przekazała mu opiekę nad chorymi w szpitalu św. Marcina160. Prace remontowe i adaptacyjne w szpitalu trwały do roku 1684. Do nowego budynku wchodziło się przez bramę od ul. Piwnej pomiędzy szpitalną kamie-nicą a augustiańskim kościołem św. Marcina. Sklepienie bramy ozdobiono malowidłem ukazującym kapłana dającego chorym wiatyk161.

Wokół dziedzińca usytuowano następujące zabudowania: wozownię w przyziemiu i spichlerz na piętrze; drewniane kurniki, kaplicę w kształcie prostokąta z półkolistym prezbiterium; właściwy szpital wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta, który miał trzy kondygnacje. Na parterze znajdowa-ły się sale męskie (z 38 łóżkami), na pierwszym piętrze – sale kobiece (dla 30 osób)162, a na drugim – pomieszczenie, w którym kurowano dworzan – tzw. sala królewska (na 36 łóżek)163. W przyziemiu osobnego budynku była kuchnia, pomieszczenie do szlachtowania bydła i dzielenia mięsa, spiżarnia, piekarnia oraz kostnica. Na pierwszym piętrze urządzono: refektarz zakon-nic, aptekę, pokój na rzeczy kościelne, „bestiarium”164 i mieszkanie ksieni. Drugie piętro przeznaczono na mieszkanie kapelana, magazyn, spiżarnię, suszarnię ziół i sypialnię zakonną165.

W kontrybucjach pobieranych od mieszczan Starej Warszawy znalazły się informacje o kamienicy należącej do szpitala św. Marcina położonej przy ul. Marcinkańskiej. W 1702 r. zamieszkiwało ją sześciu lokatorów166, w lutym

160 AAW, A.X.3.38/859, Akta gospodarcze i varia z lat 1676–1804, k. 14v–16v: „Decre-tum Receptionis Sororum Charitatis ad obseqvium Pauperum in Hospitali” z 3 X 1684.

161 Komunia Święta podawana choremu, któremu w każdej chwili grozi śmierć. Trak-towano ją jako pokarm na drogę do życia wiecznego.

162 F. Groër twierdził, że przy sali męskiej przebywało „studentów ubogich 6ciu”, a w kobiecej – „panienek sierot 9”, zob. F. Groër op. cit., s. 14.

163 Z. Podgórska-Klawe, op. cit., s. 54; F. Groër, op. cit., s. 14. U tego drugiego liczby chorych nieco różnią się od podanych przez Z. Podgórską-Klawe. F. Groër napisał, że były dwa budynki dla pacjentów. W pierwszym na parterze leżało 45 mężczyzn (w 40 łóżkach), a na piętrze znajdowała się sala królewska (dla dworzan) z 27 osobami (w 26 łóżkach). Drugi budynek posiadał na pierwszym piętrze dwie sale: pierwszą dla kobiet (30 chorych w 28 łóżkach), a drugą dla mężczyzn (38 chorych w 38 łóżkach) oraz sześciu chorych studentów i dziewięciu panien sierot. Z opisu tego wynika, że w szpitalu św. Ducha intra

muros przebywało łącznie 155 osób. Niestety autor, jak sam przyznał, znalazł ten opis „w rękopisie bez daty”.

164 Trudno z całą pewnością określić przeznaczenie tego pomieszczenia.

165 Z. Podgórska-Klawe, op. cit., s. 54–55.

166 AGAD, WE 834, k. 8: złotnik Adam Theich, Jan Introligator, Stefan Dawidowicz, Jan Olawiusz Knoufmacher, La Garansiere i Baptysta Paskuci. Oprócz tego wspomniano jeszcze o sklepie w tymże budynku, który dzierżawił Jan Salus.

1706 r. – ośmiu167, a w lipcu 1716 r. – trzech168. Interesujące, że budynek ten w żadnej z kontrybucji nie został objęty libertacją.

Szpital cieszył się wsparciem w postaci licznych legatów i donacji. W 1691 r. król Jan III Sobieski podarował dwa bałwany soli wielickiej rocz-nie169, w 1711 r. nieznany z imienia Bezna – 1450 talarów (11 600 zł), rok później Marianna Nollet – 300 talarów (2400 zł) zaś w 1716 r. nieznany z imienia ksiądz Parol170 – 1000 zł. W dokumencie z dnia 2 lipca 1715 r. August II zamienił ową coroczną donację dwóch bałwanów soli na sześć beczek tego minerału171.

4. Szpital św. Łazarza powstał z inicjatywy księdza Piotra Skargi, który w 1591 r. założył Bractwo Miłosierdzia mające zająć się zbieraniem składek na ten cel. Za pozyskane pieniądze kupiono działkę na rogu ulic Brzozowej i Mostowej172. W 1595 r. powstał tu niewielki szpital, który w 1621 r. powięk-szono o duży, murowany budynek173. Bractwo ustaliło ścisłe zasady dotyczące organizacji, sposobu zarządzania majątkiem, kwalifi kowania i wypisywania chorych. Był to szpital przeznaczony głównie dla weneryków, cierpiących m.in. na syfi lis.

Z. Podgórska-Klawe w swojej publikacji twierdzi, że instytucja ta zajmo-wała się wyłącznie leczeniem chorych174. Jednak w mojej opinii nie można się z tym zgodzić, bo chociaż była to placówka nowoczesna, to w dalszym

167 AGAD, WE 839, s. 34: guzikarz Olawiusz, cyrulik Kuto, introligator Rorański, hafciarz Karbon, namiotnik Dusor, piekarz Norman, perukarz Szatilion i winiarz Godfrid Gilbert. Sklep szpitalny dzierżawił Sala [Jan Salus].

168 AGAD, WE 841, k. 14v: piekarz Fryze oraz Latus i Olawiusz.

169 AGAD, Zbiór dokumentów papierowych, dokument nr 1672, 26 V 1691, „Jan III, król polski, nadaje szpitalowi św. Ducha w Warszawie 2 bałwany soli z żup wielickich rocznie”. Bałwan to około 1500 kg soli.

170 Być może był to kanonik i surogat sędzia Konsystorza Warszawskiego Nikodem Parol.

171 AGAD, Zbiór dokumentów papierowych, dokument nr 1674, 2 VII 1715, „August II, król polski, wydaje mandat do administratorów komór solnych zmieniając pensję dla szpitala św. Ducha w Warszawie z 2 bałwanów soli na 6 beczek soli”. Jedna beczka soli ważyła około 600 kg, więc sześć takich beczek dawało około 3600 kg.

172 Encyklopedia Warszawy, s. 844.

173 F. Giedroyć, Rys historyczny szpitala ś. Łazarza w Warszawie, Warszawa 1897, s. 48. O samym Bractwie św. Łazarza więcej w rozdziale VI.

174 Z. Podgórska-Klawe, op. cit., s. 35–36. Autorka podała, że szpital św. Łazarza zde-cydowanie różnił się pod tym względem od instytucji takich jak oba szpitale św. Ducha, które oprócz funkcji lecznic pełniły także rolę przytułków dla starszych i samotnych. Nie była to prawda, o czym pisał m.in. F. Giedroyć.

ciągu obok osób wymagających pomocy medycznej przebywali tu również ludzie ubodzy.

Wobec wzrostu liczby przyjmowanych starsi Bractwa zdecydowali się rozbudować niewielki budynek szpitala o dodatkowy obiekt. Od 1659 r. ist-niały w nim osobne izby dla kobiet i mężczyzn, a całość otaczał drewniany parkan175.

W 1675 r. do północno-wschodniej ściany pierwotnego zakładu dobu-dowana została kaplica św. Barbary. Od 1677 r. przy szpitalu funkcjonował cmentarz, na którym chowano zmarłych pensjonariuszy176.

Według F. Giedroycia pod koniec XVII w. szpital składał się z: furty wej-ściowej (od ul. Mostowej) z drewnianą budką, w której zbierano jałmużnę; stajni; położonego w centrum działki właściwego budynku szpitalnego, w któ-rym na parterze znajdowały się: trzy piwnice, sale dla zdrowych mężczyzn (osiem łóżek) i kobiet (12 łóżek), izba gospodarza i gospodyni, spiżarnia, kuchnia z piekarskim piecem, pomieszczenie na zboże oraz komora z czte-rema maglami (wykonującymi odpłatnie maglowanie), a na piętrze – sala, w której odbywały się sesje członków Bractwa św. Łazarza oraz magazyn. Na lewo do tego budynku zlokalizowano główną infi rmerię z izbą przyjęć na parterze (m.in. z wannami do kąpieli) i czterema salami dla chorych (po dwie dla kobiet i mężczyzn), a także niewielką salką, gdzie można było się wyspowiadać. Obok infi rmerii znajdował się cmentarz dla zmarłych pacjen-tów. Całość otaczały mury (z trzech stron szpitalny, a z czwartej miejski)177.

W spisach kontrybucji znaleziono informacje o nieruchomości należącej do szpitala św. Łazarza. Był to dom na Mostowej, w którym wynajmowano pomieszczenia. W okresie maj 1702 – lipiec 1716 mieszkał tam tylko jeden lokator178. Musiał on zapłacić żądane sumy tylko przy pierwszym poborze kontrybucji w 1702 r. W dwóch pozostałych (z 1706 i 1716 r.) został zwol-niony z opłat.

W monografi i tej placówki pióra F. Giedroycia znalazł się wykaz legatów uczynionych przez mieszczan warszawskich w latach 1700–1721179. Wśród

175 F. Giedroyć, Rys…, s. 48.

176 J. Putkowska, Architektura…, s. 304. Autorka zwróciła uwagę na zbieżność usy-tuowania budynków szpitalnych i kaplic pomiędzy zakładami św. Łazarza i św. Marcina (św. Ducha intra muros).

177 F. Giedroyć, Rys..., s. 50–51.

178 AGAD, WE 834, k. 25, 1702 r., nożownik Andrzej Pęczel, AGAD, WE 846, k. 51 z 1706 r. tenże Pęczel; AGAD, WE 845, s. 19 z 1716 r. nieznany z imienia Dumański.

nich znalazły się zarówno różne kwoty pieniężne, jak i czynsze i zapisy na nieruchomościach. Dwóch mieszczan dało swoje budynki (małżeństwo To-gnów – dom, a nieznany z imienia Mokolini – spichlerz). Ogólnie szpital św. Łazarza otrzymał w tym czasie dziewięć zapisów – łącznie 6420 zł i dwie nieruchomości.

5. Szpital św. Benona (przy ul. Zakroczymskiej, a później na Rybakach) powstał w 1631 r. dzięki jezuicie Jerzemu Leyerowi. Ze składek mieszkań-ców pochodzenia niemieckiego wybudowano niewielki szpitalik dla obco-krajowców (xenodochium) z pięcioma łóżkami. Dodatkowo powstał tu dom dla osieroconych dzieci oraz pomieszczenia gospodarcze. Fundację tę za-twierdził król Zygmunt III Waza180. Początkowo zabudowania (sierociniec i xenodochium) umieszczone były na Zakroczymskiej, a szkoła na Krzywym Kole 6. Stopniowo przenoszono je na zaplecze Rynku Nowej Warszawy – na Rybaki181.

Bolesław Górnicki uznał szpital św. Benona (na Zakroczymskiej) za pierwsze miejsce w Warszawie przeznaczone wyłącznie dla dzieci („dom sierot dla chłopców”)182.

W czasie „potopu” zarówno szpital jak i dom opieki zostały kompletnie zniszczone. Dopiero pod koniec XVII w. Bractwo św. Benona zdecydowało się odbudować je, tym razem na Muranowie. Kolejna wojna ze Szwedami spo-wodowała jednak wstrzymanie prac. W 1720 r. ruszyły one ponownie dzięki pomocy fi nansowej biskupa kujawskiego Krzysztofa Szembeka183.

6. Szpital św. Rocha powstał dzięki staraniom Bractwa św. Rocha, które istniało przy parafi alnym kościele św. Krzyża na Krakowskim Przedmieściu. Jego członkowie postanowili założyć w mieście szpital przeznaczony dla ubogich i ofi ar zarazy184.

180 Z. Podgórska-Klawe, op. cit., s. 44.

181 Ibidem, s. 270–271.

182 B. Górnicki, Szpitale dziecięce Warszawy, „Biuletyn Głównej Biblioteki Lekarskiej”, 39 (1993), nr 347, s. 6.

183 Encyklopedia Warszawy, s. 844. W latach późniejszych rozbudowany. Obok gmachu dla zaniedbanych dzieci powstał budynek, w którym umieszczono oddział poprawczy dla dorosłych.

184 Muzeum Warszawy [dalej MW], Archiwum Naukowe [dokument bez sygnatury]: Michał Bartłomiej Tarło, biskup poznański, zatwierdza wszystkie dokumenty i własno-ści Bractwa św. Rocha oraz pozwala budować szpital na Krakowskim Przedmiewłasno-ściu, s. 1. O samym Bractwie św. Rocha więcej w rozdziale VI.

Na zebraniu członków Bractwa św. Rocha 19 października 1707 r. pod-jęto decyzję o nabyciu pierwszego budynku, który miał służyć pielęgnacji chorych obojga płci. W tym celu na terenie jurydyki Bożydar zakupiono niewielki dom, zamieniony wkrótce na prowizoryczny przytułek. Wszystko to kosztowało łącznie 1300 zł185. Pieniądze pochodziły z licznych zapisów i legatów. Znane są trzy z nich: w 1707 r. wiceprokurator kolegiaty św. Jana Chrzciciela ksiądz Jan Nikodem Parol podarował 300 talarów (1800 zł), rok później mieszczanka warszawska Zofi a Szmalcowa przekazała Bractwu św. Rocha 400 zł, zaś 1 października 1709 r. ksiądz z kościoła św. Krzyża i pro-motor Bractwa Jan Bonik dał 4984 zł z ofi ar zebranych w czasie epidemii panującej w mieście. Razem wyniosło to 7184 zł186.

W 1708 r. Bractwo dokupiło położony na Nowym Świecie dom miesz-czanina Adama Czyżewskiego. Przeniesiono tam sprzęt i materiały z Boże-godaru. W następnym roku marszałek nadworny litewski książę Kazimierz Antoni Sanguszko przekazał Bractwu swoje grunty na Krakowskim Przedmie-ściu przy pałacu Kazimierzowskim. Znajdował się tam zniszczony budynek, do którego prawo miał złotnik Marcin Sokołowski. Za zniszczoną kamienicę (przekształconą w pałac) Bractwo zapłaciło mu aż 8 tys. zł. Dzięki ofi arności członków stowarzyszenia rozpoczęły się prace przy adaptacji tych pomieszczeń na szpital. Szczegółowo opisano to w przywileju biskupa poznańskiego Michała Bartłomieja Tarło187. Prace adaptacyjne polegały na wymianie okien i drzwi oraz na wstawieniu dodatkowych ścian w celu zwiększenia liczby pomieszczeń188. 24 sierpnia 1711 r. wydano statut, który regulował organizację szpitala oraz sposób administrowania jego majątkiem. 15 stycznia 1712 r. zatwierdził go biskup poznański Michał Bartłomiej Tarło. Zarząd nad instytucją odda-no Siostrom Miłosierdzia, chociaż prowizora wybieraodda-no spośród członków Bractwa św. Rocha189.

Dzięki licznym donacjom i zapisom testamentowym wnętrza nowego budynku szpitalnego systematycznie rozbudowywano i wykańczano.

7. Szpital Bonifratrów (przy drodze wzdłuż wału Zygmuntowskiego).