Karol XII zdecydował się na rozpoczęcie dalszych kroków wojennych. Trzy kolumny jego wojsk o łącznej liczebności 16 tys. ludzi zajęły Litwę,
39 Opis tego sejmu zachował się w kilku diariuszach, które można znaleźć w AGAD, AR, Dział II, księga nr 1911, Diariusz sejmu walnego warszawskiego 1701 r. (1701.05.30 – 06.03.) oraz w Dziale VI, nr II – 51a. Przebieg jego obrad, liczbę obecnych senatorów i posłów oraz uchwały i znaczenie bardzo szczegółowej analizie poddał P. Smolarek, Diariusz Sejmu
Walnego Warszawskiego 1701–1702, Warszawa 1962. Z kolei ze strony saskiej jego przebieg można poznać dzięki dwóm księgom z archiwum Tajnej Rady: SHD, Loc. 3676/02; ibidem, Loc. 3676/03, Journal des zu Warschau gehaltenen 1701.
40 J. Burdowicz-Nowicki, op. cit., s. 269–270; K. Zawisza, Pamiętniki Krzysztofa
Zawi-szy…, s. 209.
41 M. Laidre, op. cit., s. 202–215.
42 AGAD, APP 163a, t. 30, Listy różnego stanu osób… z 1701 r., s. 463–464, List Kon-stantego Dłuskiego do podkanclerzego Wielkiego Księstwa Litewskiego Stanisława Anto-niego Szczuki; [J.H. Flemming], op. cit., s. 451, przypis 119. Podano w nim, że wojska szwedzkie weszły na Żmudź na prośbę stronników pokonanych Sapiehów – jako ochrona przed działaniami „republikantów”.
43 Część obrad tego sejmu można odtworzyć dzięki diariuszowi znalezionemu w AGAD, AR, Dział II, księga nr 1937, Fragment diariusza wznowionego sejmu 1701 r., obejmujący wydarzenia z 29 grudnia (1701.12.29). Sejm zerwał poseł kowieński Kazimierz Pac.
a następnie wkroczyły na Mazowsze. 19 maja połączyły się i stanęły pod Wyszkowem, gdzie przeprawiły się przez Bug i ruszyły na Pragę44.
Z zapisu przebiegu sejmiku ziemi warszawskiej, który odbył się w ko-ściele augustianów 18 maja 1702 r., wiadomo o próbie zwołania lokalnego pospolitego ruszenia. Zaniepokojona szwedzkimi sukcesami szlachta chcia-ła chronić swój dobytek, w związku z czym kasztelan warszawski Stanischcia-ław z Obór Czosnowski rozkazał zebranie oddziałów według powiatów (war-szawskiego – podzielonego na części lewo- i prawobrzeżną – oraz błońskiego i tarczyńskiego). Każdy z nich miał wystawić jedną chorągiew w sile 50 ludzi. Niestety działania Karola XII były zbyt szybkie45. Na wieść o zbliżaniu się Szwedów do Warszawy w maju 1702 r. August II postanowił jej nie bronić i udać się na południe. Na początku miesiąca rozpoczęto ewakuację dworu, dokumentów, części kosztowności i uzbrojenia (zwłaszcza dział). Wywołało to nastrój paniki, przez co śladem monarchy poszli liczni magnaci, szlachta oraz część kupców46. 15 maja 1702 r. władca opuścił Zamek Królewski i udał się traktem rawskim w kierunku Krakowa. W ten sposób chciał połączyć się z oddziałami saskimi stacjonującymi w Małopolsce.
Jednocześnie August II nakazał staroście warszawskiemu Stanisławowi Krasińskiemu podjąć obronę miasta47, ale nie zostawił mu do dyspozycji żad-nych wojsk. Mimo to urzędnik starał się wywiązać z tego zadania. Nakazał zbiórkę milicji miejskiej, a do Zamku Królewskiego wprowadził 50 żołnierzy pod dowództwem sędziego grodzkiego warszawskiego Franciszka Łoskiego48. Dodatkowo pod murami Starej Warszawy stacjonowały jego cztery chorągwie. Mieszkańcy zamknęli bramy (Krakowską i Nowomiejską) i obsadzili je milicją.
Rankiem 22 maja 1702 r. z wieży Zamku ujrzano pierwszych żołnierzy szwedzkich. Stanowili oni straż przednią 600-osobowego oddziału, który
44 AGAD, APP 57, Zbiór pism politycznych pod panowaniem Stanisława I (1700– 1709), s. 103, „List z Warszawy”, 13 VI 1702.
45 Biblioteka PAU/PAN w Krakowie (dalej: BPAU/PAN), rkps PAN Kr. nr 8349, Teki Pawińskiego nr 32, Akta sejmikowe ziemi warszawskiej cz. 2, (1700–1776), k. 40–43, Lau-dum z 18 V 1702.
46 AGAD, APP 163a, t. 33, Listy różnego stanu osób… z 1704 r., s. 403–404. Wiadomo, że z miasta uciekli m.in. kupcy francuscy i ormiańscy. Część magnaterii wywoziła swoje ruchomości do Gdańska.
47 AGAD, Zbiór dokumentów papierowych, dokument nr 1608 z 15 V 1702, Wypis z księgi metryki koronnej kancelarii mniejszej: 1702.05.15, w Warszawie: August II, król polski, wydaje uniwersał do mieszkańców m. Starej Warszawy ustanawiając Stanisława Kra-sińskiego, starostę warszawskiego, komendantem miasta.
dostał zadanie zajęcia Pragi i Skaryszewa oraz znalezienia dogodnych prze-praw przez Wisłę. Dowodził nim gen. Axel Gyllenkrok. Szwedzi bez żad-nych przeszkód dotarli do rynku praskiego i pozajmowali najlepsze kwatery. Razem z wojskiem przybyli komisarze prowiantowi. Okolicznym wójtom i szlachcie wydali oni polecenie przygotowania prowiantu dla nadchodzącej głównej armii Karola XII. Z tego powodu doszło do spustoszeń na prawym brzegu Wisły. Nie oszczędzano przy tym nikogo49.
23 maja 1702 r. przyjechał na Pragę gen. Anders Lagercrona, którego powitali przedstawiciele magistratu Starej Warszawy: rajca Jakub Szultzen-dorff i gminny Franciszek Szerzant. Szwedzi ponownie zażądali od miesz-czan zbudowania mostu na Wiśle i uchwalenia kontrybucji na prowiant dla wojska. Urzędnicy warszawscy zasłonili się brakiem funduszy i stanowczo odrzucili żądanie wystawienia przeprawy na swój koszt. Uzgodniono nato-miast zasady przejęcia Warszawy przez wojska szwedzkie oraz rozpoczęto negocjacje o kontrybucji pieniężnej, jaka miałaby zostać nałożona50.
W Archiwum Publicznym Potockich51 znajduje się anonimowy opis zajęcia miasta przez Szwedów oraz sposobu ustalania rozdziału kontyngen-tów prowiantowych. Dzięki niemu wiadomo, że 22 maja pierwsza kolumna wojsk Karola XII (600 konnych) zajęła Pragę. Ofi cerowie rozlokowali się w najlepszych dworach i domach oraz nałożyli na mieszczan kontrybucję. Jeszcze tego samego dnia za strażą przednią przybyły siły główne. Na Pra-dze i w Skaryszewie zbudowano obóz dla 8 tys. ludzi, a pod Białołęką dla kolejnych 2 tys. Sam Karol XII przeniósł się do dworu wojewody sieradz-kiego Jana Odrowąża-Pieniążka52, a następnie przez dwa dni (23–24 maja) jeździł po okolicy. Badał możliwości przeprawy i negocjował z magistratem Starej Warszawy warunki zbudowania dla swojej armii mostu na Wiśle. Kiedy rozmowy nie dały rezultatu, zdecydował się zająć miasto53.
Z samego rana 26 maja Karol XII przeprawił się łodzią z Pragi na drugi brzeg Wisły. Towarzyszyli mu ofi cerowie i 30 żołnierzy eskorty. Król najpierw
49 AGAD, APP 57, s. 104–105, „Gazeta z Warszawy”, 26 V 1702. Wspomniano m.in. o zniszczeniach, jakich dokonali żołnierze stacjonujący przez trzy dni w dworze podkomo-rzego nurskiego Jakuba Narzymskiego.
50 M. Wagner, Kliszów…, s. 31.
51 AGAD, APP 57, s. 103–106, „Gazeta z Warszawy”, 26 V 1702.
52 AGAD, APP nr 163a, t. 31, Listy różnego stanu osób… z 1702 r., cz. 1: List sekretarza królewskiego Franciszka Włoszkiewicza do podkanclerzego Wielkiego Księstwa Litewskiego Stanisława Antoniego Szczuki (dalej: List sekretarza…), 27 V 1702, s. 1115.
udał się do Wilanowa, aby zwiedzić tam siedzibę Jana III Sobieskiego, któ-rego podziwiał jako wodza. Długo spacerował po opuszczonych komnatach, oglądał rzeźby i meble oraz rozmawiał ze służbą. Później pojechał do Ujaz-dowa, a następnie do Warszawy54. W tym czasie kolejne grupki Szwedów brały przykład z władcy i przeprawiały się z Pragi na drugi brzeg. Przybysze spokojnie chodzili po mieście, zwiedzając Zamek Królewski i podziwiając kolumnę Zygmunta55.
Komendant Warszawy gen. Anders Lagercrona zażądał od mieszkańców kluczy do bram Krakowskiej i Nowomiejskiej. Urzędnicy wydali je, dzięki czemu Szwedzi szybko zajęli najważniejsze punkty obronne w mieście. Wy-stawili warty na murach i basztach, a bramy obsadzili silnymi oddziałami.
27 maja 1702 r. podpisana została ugoda o wielkości kontrybucji, jaką miała dostarczyć Stara Warszawa. Jej pełny tekst ukazuje zarówno wielkość poboru, jak i język, jakim się wtedy posługiwano:
Punkta przedugodowe przy zajęciu Warszawy przez Szwedów w roku 1702.
Po zwyczajnej rozmowie z panem burmistrzem [Aleksandrem Czamerem] i radą miasta Warszawy, aby na wojsko króla jego mości szwedzkiego, którego jest 40.000, czterodniówkę aprowidowali i obmyślali, niżej opisane i specyfi kowane prowianty, w czym, jakiej i wiele czego ma być każdemu wydano:
Wikt na 40.000 żołnierzy na cztery dni.
1. Chleba na każdego po dwa grosze na dzień czyni listfontów56 (w każdy listfont licząc funtów 20), listfontów 16.000 [128 tys. kg].
2. Mięsa po dwa funty [0,8 kg]57 na każdego, czyni listfontów 16.000 [128 tys. kg]. 3. Słoniny po pół funta [0,2 kg] na każdego, czyni listfontów 4.000 [32 tys. kg]. 4. Grochu albo kaszy po kwarcie58 [1,2 litra] na jednego, czyni korcy59 1.000
[120,6 tys. litrów].
54 J. Bartoszewicz, Pobyt Karola XII w Warszawie, „Kalendarz Warszawski”, 10 (1855), s. 70.
55 B. Królikowski, Labirynt wojny północnej 1700–1706, Warszawa 1972 („Bitwy, Kam-panie, Dowódcy”, nr 9), s. 42–43; Biblioteka Ossolińskich (dalej: BOss.), rkps nr 3550/II,
Diariusze, Listy, Mowy, Uniwersały podczas Wojny Szwedzkiej Ostatniej 1702, s. 39–41: „Z War-szawy dnia 30 Maja 1702. Regiment imci pana wojewody płockiego [Jana Dobrogosta Kra-sińskiego] z Zamku warszawskiego ustąpił przed dniem Bożego Wstąpienia [czyli 24 maja], a król szwedzki rano około godziny szóstej do tegoż zamku oddziały swoje cicho, bez dźwięku trąb wprowadził w dzień Bożego Wstąpienia [25 maja], którego dnia nabożeństwo w Senatorskiej Izbie Szwedzi zamknąwszy się w Zamku odprawili […] a ci co w Zamku stoją już nie w Senatorskiej Izbie unikając podburzania, ale w dziedzińcu odprawują”.
56 Listfont miał 20 funtów, czyli 8 kg.
57 Funt to 0,4 kg.
58 Kwarta to 1,125 litra.
5. Piwa garniec [7,2 litra]60 na każdego dziennie (beczka trzymać powinna 40 garn-cy), uczyni beczek 4.000 [1 152 000 litrów].
6. Na tabakę i gorzałkę po pół celnego szóstaka na jednego dziennie, czyni talarów bitych 4.444½ [56 296 zł 17 gr].
To wszystko ma być tylko dla pospolitego żołnierza, nie chcąc miasta obciążać, gdyż generałowie i ofi cerowie daleko wyżej utrzymują się, a gdy to wszystko wydadzą, asekurowane będzie miasto, że na przyszłe czasy, ani na tych tu teraz będących naj-mniejszej rzeczy wyciągać nie będą, ani od inszych przejeżdżających żołnierzy Króla Jegomości Szwedzkiego, żadnej rzeczy wyciągać nie mają, ani żadnej turbacji mia-sto cierpieć nie będzie. Na co się asekurując podpisuję. Dnia 27 maja roku 170261. Po przeczytaniu powyższej ugody można zorientować się, że Szwedzi znacznie zawyżyli liczbę swoich żołnierzy. Z kolei ostatni akapit brzmiał cy-nicznie, ponieważ już wkrótce Starą Warszawę zmuszono do płacenia dużych sum pieniężnych i wydawania kontyngentów żywnościowych dla „inszych przejeżdżających żołnierzy Króla Jegomości Szwedzkiego”.
Magistrat chciał zmniejszyć obciążenia nakładane na miasto, więc po-prosił o protekcję w tej sprawie kardynała Michała Radziejowskiego. Pragnął przekonać prymasa i Szwedów, że Warszawa nie będzie w stanie wydać tak dużych kontrybucji. Tylko niewielka część kamienic znajdowała się bowiem w rękach mieszczan, a większość należała do szlachty lub duchowieństwa (zwolnionych z opłat). Radziejowski napisał do Szwedów list, w którym zna-lazło się porównanie Warszawy do Wilna. Być może komisarze szwedzcy do-konali tego już wcześniej i nakazali wypłacić właśnie takie kwoty pieniężne jak w stolicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Ciekawa była także argumentacja prymasa: Karol XII swoją łaskawością zdobędzie serca Polaków, natomiast ucisk i ciężary kontrybucji spowodują bunty oraz niestosowanie się do za-leceń komisarzy62. Niestety prośba ta nie została wysłuchana i mieszkańcy musieli dostarczyć wymaganą żywność i gotówkę63.
60 Garniec chełmiński to 7,2 litra.
61 Cyt. za: A. Wejnert, Starożytności…, t. 3, s. 354–355.
62 AGAD, APP nr 57, Michał Radziejowski do gen. Jerzego Wachslagera, b.d., s. 173: „zwłaszcza gdy w murach swoich nad osiemdziesiąt kamienic nie ma (insze bowiem albo Szlacheckie, albo cudzej Jurysdykcji podległe od ciężarów miejskich uwolnione), a nad to wszyscy ze wszystkim się wywieźli, dziwne takowym kontrybucjom zostają. […] Z Wil-nem żadne porównanie Warszawy, a przecież choć zasłużyła się królowi jegomości, daleko mniejsze i lżejsze włożyli nakazy”.
63 R. Radziwonka, Kontrybucje nakładane na warszawski organizm miejski w latach 1702–1716, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, Sectio L Artes, 13/1 (2015), s. 123–124. Były to dwa pobory (AGAD, WE 834 z 23 V 1702 w wysokości 123 319 zł 6 gr oraz AGAD, WE 835 z 27 V 1702 w wysokości 162 661 zł 29 gr).
Cały czas trwały prace przy stawianiu mostu. Był to drugi co do ważności (po dostarczaniu prowiantu) punkt żądań szwedzkich64. Miasto nie dyspo-nowało odpowiednimi łodziami, dlatego skonfi skowano pewną liczbę statków szlacheckich i kupieckich. Po kilku dniach intensywnych robót w okolicach dzisiejszej Tamki stanął prowizoryczny most łyżwowy, po którym oddziały szwedzkie od razu zaczęły przechodzić na drugi brzeg65.
Gdy ustalona została wielkość kontrybucji w pieniądzach i prowiancie (1 VI 1702), a magistrat nie spieszył się z dostarczeniem żądanych kwot i towarów, rozpoczęły się pierwsze szwedzkie represje. 3 czerwca 1702 r. od-była się rewizja w rezydencji Jakuba Henryka Flemminga, a dwa dni później został aresztowany pewien karmelita z pachołkami prymasa. Pretekstem do ich zatrzymania była kłótnia komisarzy z piekarzami o chleb wypiekany dla wojsk szwedzkich66. Zdarzały się pierwsze próby opierania się przed pobo-rem pieniędzy i żywności, jednak wszelkie akty nieposłuszeństwa spotykały się z natychmiastowymi represjami szwedzkimi67.
Władze Starej Warszawy starały się również apelować bezpośrednio do Karola XII. Jednym z tego przykładów może być list od magistratu i całej
communitas z prośbą o pociągnięcie do odpowiedzialności „żołnierzy i pre-dykantów”. Zdaniem władz ludzie ci zabrali tutejszym kupcom różne prze-wożone Wisłą towary o wartości 1878 talarów cesarskich (15 024 zł)68.
Król szwedzki chciał detronizacji Augusta II i dlatego starał się poro-zumieć z prymasem Michałem Radziejowskim. Tylko on mógł zwołać sejm, który miał pozbawić Wettyna tronu. 3 czerwca 1702 r. do siedziby arcybiskupa gnieźnieńskiego w Radziejowicach przybył specjalny wysłannik Karola XII, mieszkaniec Torunia Jerzy Wachslager. Przekonał on Radziejowskiego do przyjazdu do Warszawy. Przebieg rozmów kardynała ze szwedzkim monar-chą można zrekonstruować dzięki bardzo obszernej relacji z listu sekretarza królewskiego Franciszka Włoszkiewicza do podkanclerzego Wielkiego Księ-stwa Litewskiego Stanisława Antoniego Szczuki69.
64 J. Bartoszewicz, Pobyt…, s. 70.
65 A. Wejnert, Wiadomość o mostach na Wiśle pod Warszawą, „Rocznik Warszawski”, 8 (1970), s. 13.
66 M. Wagner, Kliszów…, s. 37.
67 SHD, Loc. 3579, Correspondence aus Pohlen, k. 49: „Zabito tu na Mostowej jednego Szweda dnia 11 obecnego [czerwca] 1702, o co z tamtej ulicy całej muszą przysięgać, ale Szwedzi nie kontentują się przysięgą, tylko tysiąc talarów bitych [8000 zł] wyciągają z tamtej ulicy jednej, chociaż już miasto dało 100.000 blisko [800 tys. zł]”.
68 Riksarkivet, IX. Extranea: Polen. Vol. 137, Handlingar 1701–1702. Rörande Polen, nlb., bd.
8 czerwca 1702 r. prymas przybył do swojego pałacu przy ul. Senator-skiej. Towarzyszyło mu kilkunastu magnatów i orszak szlachty. Negocjacje trwały aż do 20 czerwca 1702 r., przy czym obie strony pozostały na swo-ich dotychczasowych stanowiskach: Szwedzi uzależniali zawarcie pokoju od detronizacji Sasa, a Polacy odpowiadali, że nie jest ona konieczna. Skar-żyli się przy tym nieustannie na duże ciężary spowodowane pobieranymi kontrybucjami70.
Po nieudanych negocjacjach Karol XII zdecydował się na podjęcie dal-szych działań wojennych. Oświadczył przy tym, że jest to wina Polaków, po-nieważ nie zgodzili się oni na detronizację Augusta II. Monarcha dowiedział się też o wojskach saskich przybywających pod Kraków71.
Król szwedzki zrozumiał, że bez zwycięstwa nad Augustem II nie może li-czyć na sukces dyplomatyczny. Dlatego 26 czerwca 1702 r. oddziały szwedzkie opuściły Warszawę i ruszyły traktem na Tarczyn ku Krakowowi72. Na Zamku pozostał tylko niewielki garnizon, ale i on wkrótce pociągnął za głównymi si-łami73. W jednym z listów z Archiwum Publicznego Potockich można znaleźć informację, że pomimo prowadzenia rozmów pokojowych 18 czerwca 1702 r. doszło do rewizji w Marywilu. Tamtejszym posesjonatom nie pomógł fakt, że należał on do rodziny Sobieskich, a więc teoretycznie sojuszników Szwedów74.
Ofensywa Karola XII zakończyła się 19 lipca 1702 r. zwycięstwem pod Kliszowem, gdzie wojska szwedzkie pobiły połączone siły sasko-polskie75. Pokonany August II cofnął się pod Kraków, a idący za nim król szwedzki
70 Ibidem, s. 497.
71 Ibidem, s. 503.
72 Interesujące, że w Krigsarkivet znajduje się plan starcia wojsk szwedzkich z Sasami pod Tarczynem w dniach 16–17 VI 1702 – Krigsarkivet 425, 11:142, Tarczyn (1702.16.06. – 17.06). Najwyraźniej doszło do jakiejś niewielkiej potyczki, być może z wycofującymi się na południe Sasami.
73 AGAD, APP 163a, t. 31, cz. 1, s. 54–55, List sekretarza…, 29 VI 1702.
74 Ibidem, s. 145, List sekretarza królewskiego…, 21 VI 1702: „Dnia 18 [czerwca]. Rekwizycja zaszła, aby z Marywilu dano trybut osiemset talarów bitych [6400 zł], gdy pan Dounon upraszał, jest to rezydencja królewiczów ichmościów, księży biskupów, panów senatorów i urzędników, odpowiedziano, jest też i kupców, a zatem dnia 19 kilkadziesiąt rajtarii na egzekucję wprowadzono, mniszkom Brygidkom kazano dać sto bitych talarów [800 zł], kapelan przyszedł ich z supliką, któremu raz drugi i czwarty po pięciu talarach opuszczono, gdy dalej prosił pogrożono wartą, odszedł, przyniósł 80 talarów [640 zł]”.
75 A. Zahorski, Warszawa za Sasów i Stanisława Augusta, Warszawa 1970, s. 14–15; M. Wagner, Kliszów…, s. 124–135. Pełny opis tego starcia ze szwedzkiego punktu widzenia przed stawia dokument z Krigsarkivet Fort 388, Adv. 1, Samtida Relationer i original eller avskrift (Relationer), Vol. 9, Relationer och handlinger rörande slaget vid Kliszow (1702).
w pierwszych dniach sierpnia bez walki zajął stolicę Rzeczypospolitej. Na-tomiast jego armia rozłożyła się na leżach zimowych w południowo-zachod-niej Małopolsce76.
Pomimo sukcesów szwedzkich w kraju narastał opór przeciw Karolowi XII. 22 sierpnia 1702 r. w Sandomierzu zawiązała się konfederacja w obronie Augusta II i Rzeczypospolitej. Podobne wystąpienia miały miejsce w Wiel-kopolsce i na Litwie. Szlachta pragnęła pokoju77.
Po porażce pod Kliszowem i utracie Krakowa wojska sasko-polskie zo-stały zmuszone do odwrotu na północ i poszły prawym brzegiem Wisły na Warszawę. 15 września pierwsze oddziały Augusta II dotarły do miasta i rozpoczęły budowę warownego obozu. Sam monarcha przybył na Zamek Królewski 18 września 1702 r.78 Natychmiast nakazał magistratowi dostar-czenie prowiantu dla swojego wojska. Aby tego dokonać, urzędnicy miejscy postanowili oszacować tutejsze nieruchomości i powołali w tym celu specjalną komisję79. Do zajętego miasta na 24 września 1702 r. August II zwołał radę senatu80. Pobyt Sasów w Warszawie trwał do końca października, kiedy to król zdecydował się wysłać swoje wojska na leża zimowe do Prus Królewskich i Wielkopolski. Sam zaś wyruszył do Torunia81.
Tymczasem armia szwedzka przebywała w Małopolsce. Już w połowie stycznia 1703 r. Karol XII postanowił ruszyć na północ, aby ponownie spró-bować pobić siły saskie i schwytać Augusta II. Marsz ten przebiegał na tyle sprawnie, że już pod koniec tego miesiąca pod Warszawą stanęły pierwsze szwedzkie oddziały82. Pobyt tych wojsk wiązał się z obowiązkiem dostarcze-nia kolejnych kontrybucji:
76 J. Bieniarzówna, J.M. Małecki, op. cit., s. 445–446.
77 O sytuacji w Warszawie w sierpniu 1702 r. pisał anonimowy autor. Z jednej strony był on pełen nadziei na upragniony pokój, ale miał pewne obawy o przyszłość – Riksarkivet, IX. Extranea: Polen. Vol. 136, Handlingar 1700–1705. Rörande Polen, nlb.
78 M. Wagner, Warszawa w dobie wojny północnej 1702–1709, w: Z militarnych dziejów
Warszawy, red. A. Ajnenkiel, Warszawa 1996, s. 65.
79 AGAD, WE 538, s. 276–277, publika z 18 IX 1702. W jej skład weszli: rajcy Jan Loupia i Jan Andrzej Menich, ławnicy Jan Henryk Majeur i Michał Szubalski, starsi porząd-ków (ławnik Marcin Marthenson i gminny Wawrzyniec Honowicz) oraz gminni Filip Sacres i Franciszek Szerzant.
80 H. Suchojad, Sejmy i zjazdy walne czasów wojny północnej, w: Rzeczpospolita w dobie
wielkiej wojny północnej – materiały konferencyjne, red. J. Muszyńska, Kielce 2001, s. 103.
81 O nieobecności monarchy w Warszawie świadczy zapiska w AGAD, WE 538, s. 277 publika z 30 IX 1702.
a) „Raptularz kontrybucji szwedzkiej 1703” – 49 600 tynfów i 16 groszy (62 827 zł 6 gr);
b) „Kontrybucja szwedzka roku 1703 dnia 4 kwietnia na prowiant pod bytność generała Szteinboka [Magnusa Stenbocka] i generała komisa-rza Adlersteina [Henryka Adlersteyna]” – 98 080 tynfów i 10 groszy (124 235 zł);
c) „Regestr wybierania kontrybucji na wojsko szwedzkie powtórnie na miesiąc dokoła Warszawy wybranych z przedmieść za egzekucji na-szej ichmość panów Jakuba Togna, gminnego miasta Starej Warsza-wy i [Grzegorza] Chodykiewicza, gminnego miasta Starej WarszaWarsza-wy i wypisanych 5 marca 1703 r.” – 1434 tynfy (1816 zł 12 gr)83.
Łącznie było to 149 114 tynfów i 26 groszy (czyli 188 878 zł 18 gr). W uchwale publiki Starej Warszawy z 5 lutego 1703 r. znaleziono liczne skargi na ucisk fi skalny i konieczność dostarczania żywności dla żołnierzy szwedzkich dowodzonych przez gen. Magnusa Stenbocka (dyrektora Gene-ralnego Komisariatu Wojennego w Rzeczypospolitej)84. Aby usprawnić pobór tej kontrybucji w Warszawie, Szwedzi postanowili dokonać rewizji i spisa-nia wszystkich nieruchomości szlacheckich (pałace i dwory) i duchownych (klasztory)85. Magistrat Starej Warszawy dostał natomiast nakaz zapłacenia za budowę kolejnego mostu łyżwowego na Wiśle. Ponieważ urzędnicy wzbra-niali się przed tym, za karę musieli dać 6 tys. tynfów (7600 zł)86.
Przybyły do miasta w kwietniu 1703 r. sekretarz królewski Franciszek Włoszkiewicz był zszokowany panującą tu atmosferą. Wszyscy mieszkańcy (niezależnie od stanu) cierpieli w wyniku działań wojennych. Szwedzki ko-mendant Magnus Stenbock wymusił na mieszczanach „pożyczkę” w wysokości 10 tys. talarów, czyli 80 tys. zł (dał na nią weksel, ale płatny w Sztokholmie), a w razie odmowy zagroził surowymi konsekwencjami. Na przedmieściach zabrano całe zboże za symboliczną zapłatę dwóch tynfów za korzec. Również szlachta musiała „gościć” żołnierzy szwedzkich w swoich pałacach i dworach
83 AGAD, WE 836, passim.
84 AGAD, WE 538, s. 285, publika z 5 II 1703; ibidem, s. 286, publika z 8 II 1703. Są tu również informacje o zajęciach nieruchomości i groźbie grabieży na przedmie-ściach i w jurydykach: ibidem, s. 287, publika z 15 II 1703. Ślad tych poborów można znaleźć w dokumencie z Krigsarkivet Fort 388, Adv. 2, Huvudarvaren, Vol. 23, a–b, Handl, rörande ut betalda perningmedel sam utlämnad proviant och furage till armen i Polen (1703).
85 AGAD, AR, Dział XXXIV, dokument nr 198: „Nowiny z Warszawy”, 29 III 1703, s. 5.
oraz karmić ich wierzchowce. Tak więc w całej Warszawie ludność odczuwała ciężary i nieszczęścia wielkiej wojny północnej87.
Sposób funkcjonowania szwedzkiego Generalnego Komisariatu Wojenne-go w Rzeczypospolitej w latach 1703–1706 przedstawia szereg dokumentów z Krigsarkivet. Dokładnie ukazują one, jak ściągano kontrybucje z terenów Korony w tym czasie88.
Pod koniec marca 1703 r. na Pragę przybył z główną armią sam Karol XII, który zdecydował się powrócić do swoich planów detronizacji Augusta II. Dla-tego polecił kardynałowi Radziejowskiemu przyjechać do Warszawy i zwołać sejm. Prymas próbował odpowiedzieć poprzez zwołanie w Warszawie rady (27 III 1703), jednak przybyła na nią niewielka liczba mało znaczących se-natorów oraz nieliczni przedstawiciele kilku województw (głównie z