DZIECI
Za kwartalnikiem dla nauczycieli szkół polonijnych „Wisełka" drukujemy artykuł, doty
czący wychowania dzieci w środowisku dwujęzycznym. Wnioski, oparte w tym wypadku na badaniach mieszanych małżeństw polsko-niemieckich, zainteresują zapewne również naszych Czytelników.
Dziecko przychodzi na świat ludzi mówią
cych i od początku poddawane jest wpływom mowy, którą z czasem coraz lepiej musi so
bie przyswajać tak, aby w procesie komuni
kowania się mogło przejąć aktywnie zarówno rolę słuchacza, jak też i mówiącego. Języko
we otoczenie dziecka jest w niektórych przy
padkach niejednolite. Występuje to w tzw.
małżeństwach mieszanych, w których małżonkowie mają różne języki ojczyste. De
cydują się oni często na dwujęzyczne wycho
wanie swoich dzieci, co w czasie procesu przyswajania mowy wiąże się jednakże z kil
koma problemami. Zagadnienie to traktowa
ne jest różnie, często negatywnie. Argumen
ty, często przytaczane przeciwko takiemu wychowaniu, są zwykle następujące:
a) dziecko zostaje przez wychowanie dwuję
zyczne zdezorientowane;
b) proces przyswajania mowy przebiega z opóźnieniami;
c) dziecko wykazuje zaburzenia mowy i za
chowania, jest przeciążone psychicznie itp.
Owo negatywne, a niestety przeważające, nastawienie do sprawy wychowania dwuję
zycznego jest jednak bezpodstawne. W na
szym artykule podjęta zostanie próba odpar
cia tych negatywnych argumentów. Na pod
stawie kilku autentycznych przykładów zademonstrowane zostaną pozytywne strony takiego wychowania. Na wstępie opisana zostanie sytuacja komunikowania się dziecka dwujęzycznego. Można rozróżnić w zasadzie dwa rodzaje dwujęzyczności (ewentualnie wielojęzyczności): dwujęzycz- ność terytorialną i dwujęzyczność uwarunko
waną rodzinnie. Sytuacja komunikowania się dziecka jest w obydwu przypadkach zupełnie odmienna. W pierwszym przypadku dziecko wzrasta na terytorium, na którym wiele języ
ków używanych jest przez większe grupy lud
ności. Wszyscy mieszkańcy danego teryto
rium władają wówczas z reguły danym języ
kiem. Językowy wpływ kilku języków na wszystkich mieszkańców danego terytorium nie jest wówczas wprawdzie identyczny, ale jednak wyważony i porównywalny. W przy
padku badanej przez nas dwujęzyczności uwarunkowanej rodzinnie sytuacja komuni
kowania się jest inna. Dziecko wzrasta na te
[ 3 2 ]
rytorium, na którym używany jest tylko jeden język lub języki, nie będące językami ojczys
tymi jednego z rodziców. W przypadku, gdy rodzice decydują się wychowywać dziecko również w języku ojczystym współmałżonka, nie będącym językiem otoczenia, muszą li
czyć się z tym, że wpływ obydwu języków jest nieproporcjonalny, wpływ języka używanego przez otoczenie jest większy niż wpływ inne
go języka. Jednym językiem wpływa na dziecko z reguły tylko wąski krąg osób, często wyłącznie jedno z rodziców, drugim językiem natomiast nie tylko członkowie ro
dziny (lub jeden członek rodziny), lecz rów
nież otoczenie: przedszkole, szkoła, środki masowego przekazu, sąsiedzi itd. Proporcje te zmieniają się jedynie przy określonych od
wiedzinach drugiego kraju. Wielu rodziców decyduje się na dwujęzyczne wychowanie swych dzieci, ponieważ są zdania, iż głównie przy pomocy języka poznają one ten drugi kraj, w którym nie żyją na stałe, że uznają ten kraj za swoją drugą ojczyznę, za swój dom.
Proces opanowania mowy jest bardzo skomplikowany. Pozostaje on pod wpływem wielu czynników biologicznych i społecznych, np. takich, jak fizyczna i umysłowa konstytuc
ja dziecka, wzajemne stosunki panujące między dzieckiem i rodzicami, stosunek ro
dziców do obydwu krajów pochodzenia, aktu
alna sytuacja społeczno-polityczna i wiele in
nych. Ważną rolę odgrywa poza tym trady
cyjnie ukształtowane nastawienie członków jednego narodu do drugiego lub do jego języ
ka. Często zdarza się, iż opanowanie tego drugiego języka nie zostanie uznane za koni
eczne do komunikowania się. Ma to miejsce wówczas, gdy język kraju zamieszkania da
nego małżeństwa jest rozpowszechnionym językiem światowym (którym można się wszędzie porozumieć), np. angielski, niemi
ecki itp., a ten drugi język nie jest na świecie równie rozpowszechniony i uznany, jest zwykle aktywnie używany na tylko jednym, stosunkowo niewielkim terytorium. Poza tym faktem, którego praktyczne znaczenie zależy bardzo od subiektywnych odczuć i zachowa
nia współmałżonka, najważniejszymi są czyn
niki biologiczne i psychiczne. Proces opano
wania mowy nie przebiega według jakiegoś ustalonego schematu, u różnych dzieci może być bardzo różny, możliwe są jedynie uogól
nienia w formie ustalenia i pedagodzy z na
ciskiem ostrzegają przed jednoczesnym uży
waniem dwóch języków w okresie procesu opanowywania mowy (z wyżej wymienionych powodów). Jesteśmy zdania, że możliwości dwujęzycznego wychowania nie powinno się z góry odrzucać, należy jednak dokładnie rozważyć zarówno jego pozytywne strony, jak też wiążące się z nim ryzyko.
Za czynniki sprzyjające wychowaniu dwujęzycznemu uważamy następującą sytuację dziecka:
1) dziecko ma stabilną konstytucję biologicz
ną i psychiczną;
2) w każdym z obydwu języków dziecko ma stałych i kompetentnych partnerów;
3) stosunki pomiędzy dzieckiem i rodzicami układają się dobrze (dziecko znajduje się pod dobrą opieką, kontakty słowne z dzieckiem są częste i pozytywne itp,);
4) obydwoje rodzice popierają lub przynaj
mniej tolerują używanie ubydwu języków, uznają znaczenie opanowania obydwu języków;
5) obydwoje rodzice mówią obydwoma języ
kami;
6) obydwoje rodzice są pozytywnie nastawie
ni do obydwu krajów i do członków obydwu wspólnot językowych.
Jako negatywne, przeciwdziałające faktory można wymienić:
1) dziecko jest z różnych powodów za
grożone w swym fizycznym lub i psychicz
nym rozwoju;
2) dziecko ma zaburzony stosunek do jedne
go z rodziców;
3) nastawienie jednego z rodziców do opano
wania drugiego języka jest negatywne;
4) sytuacja socjalna dziecka jest niedogodna (uwarunkowana np. niewystarczającymi umiejętnościami wychowawczymi jednego lub obydwu rodziców).
[ 3 3 ]
2 opanowania obydwu języków dziecko ma cały szereg korzyści, są to przede wszystkim:
1) możliwość samodzielnej komunikacji słow
nej w obydwu krajach;
2) możliwość bezproblemowej integracji do drugiej wspólnoty językowej;
3) podstawa do opanowania języków obcych w ogóle (doświadczenie z różnymi mode
lami językowymi).
Przykłady:
Czteroletni chłopiec mówi do trzeciego ro
ku życia płynnie po polsku i po niemiecku.
YJ środowisku niemieckojęzycznym stosuje bezbłędnie i automatycznie język niemiecki, a z matką, która je st Polką, rozmawia wyłącz
nie po polsku.
Troje dzieci w wieku 15, 13 i 11 lat miesz
kających w NRD, matka je st Czeszką, a oj
ciec Niemcem mówiącym dobrze po czesku.
Dzieci mówią płynnie i bezbłędnie w obydwu językach. Mają bogate słownictwo, poprawną wymowę i stosują poprawnie wszystkie formy gramatyczne.
Jak pokazują przykłady obserwowanych przez nas dzieci wychowywanych dwujęzycznie, najlepsze efekty przynosi jak najwcześniejsze, tzn. stosowane od urodze
nia, konsekwentne wpływanie na dziecko dwoma językami jednocześnie. Duże zna
czenie mają poza tym częste kontakty ze śro
dowiskiem mówiącym innym językiem oraz znajomość obydwu języków przez oboje ro
dziców. Częste odwiedziny drugiego kraju bardzo pomagają, szczególnie w tych wy
padkach, gdy obydwoje rodzice nie mówią obydwoma językami.
Przykłady:
Ośmioletnia dziewczynka mieszkająca w Berlinie przebywa często i regularnie przez okres kilku tygodni w Polsce. Matka je st Pol
ką i mówi z dzieckiem prawie wyłącznie po polsku. Ojciec, który je st Niemcem nie mó
wiącym po polsku, je s t życzliwie ustosunko
wany do dwujęzycznego wychowania swej córki. Dziewczynka mówi bardzo dobrze po
polsku i po niemiecku, je st bardzo dobrą u- czennicą zarówno w niemieckiej, ja k też i w polskiej szkole, do których uczęszcza rów
nolegle.
Siedmioletni chłopiec mieszkający w Berli
nie. Matka Potka początkowo nie mówiła ze swoim dzieckiem w ogóle po polsku, znajdu
ją c się pod silnym wpływem męża — Niemca i teściowej, negujących potrzebę mówienia przez dziecko po polsku. Dziecko zaczęło do
piero w wieku 6 lat uczyć się po polsku w ra
skiego, odwiedził przez ostatni rok dwukrot
nie Polskę i zrobił znaczne postępy w języku polskim, nie pogarszając dobrych wyników nauczania w szkole niemieckiej.
Proces opanowania mowy nie przebiega w linii prostej, szczególnie w młodszym wieku dziecięcym zdarzają się często mniejsze lub większe opóźnienia w rozwoju mowy. Mniej
sze opóźnienia, jak np. błędna, nie odpowia
dająca normie wiekowej wymowa niektórych głosek lub lekko opóźnione rozpoczęcie mó
wienia, niekoniecznie muszą być spowodo
wane stosowaniem wychowania dwujęzycz
nego.
Przykład:
Sześcioletnie dziewczynki bliźniaczki, ro
dzice robotnicy, matka Polka, ojciec Niemiec.
Matka od urodzenia dzieci mówiła do nich po polsku, ojciec jednak od początku by i zdania, że je s t to dziecom niepotrzebne, gdyż niemiecki je s t językiem, którym można się wszędzie porozumieć. Od czasu, gdy dzieci zaczęły uczęszczać do żłobka a później do przedszkola, rozpoczęły się dodatkowo na
ciski na matkę ze strony wychowawczyń tych placówek. Widziały one w wychowaniu dwujęzycznym niebezpieczeństwo opóźnie
nia rozwoju mowy. Matka, nie mając z żadnej strony poparcia, zaniechała mówie
nia do dzieci w swym języku ojczystym. Dzie
[ 3 4 ]
wczynki mówią więc wyłącznie po niemiecku, lecz mimo tego są opóźnione w rozwoju mo
wy, co wyraźnie wskazuje na uwarunkowanie tego innymi czynnikami niż dwujęzycznością.
Udzielanie podobnych rad i przestróg zna
ne nam jest również z innych obserwowanych przypadków, w których rodzice, będąc często sami pedagogami, nie zastosowali się do życzeń wychowawczyń przedszkoli, a ich dzieci opanowały w efekcie dobrze obydwa języki. Podkreślić należy, że poziom wykształ
cenia rodziców oraz poziom opanowania
przez nich własnego języka ojczystego od
grywa bardzo ważną rolę w procesie opano
wania języka przez nieletnie dzieci. Jeśli język potoczny używany przez rodziców, będący wzorem językowym dla dzieci jest błędny, wówczas wyniki wychowania dwuję
zycznego są niezadowalające.
Podsumowując można stwierdzić, że wy
chowanie dwujęzyczne, biorąc pod uwagę wszystkie wymienione czynniki, można pole
cać małżeństwom mieszanym przy wychowy
waniu ich dzieci.
(B. Lommatzsch, E. Saneja)
fot. DRAHOSLAVRAMlK [ 3 5 ]