[1] To słowo zakładam: „Wszytka cudna jesteś, przyjaciołko moja, a [zma-za] {makuła grzechu} nie jest w tobie”. A w tych słowiech trojaka chwała Pan-ny Maryjej się wysławia, gdzie mowi: „wszytka cudna jesteś”, bo kożda cudność dusze rozumnej pochodzi od Boga z pełności łaski. A gdyż ona była pełna łaski, była nacudniejsza, a to iż nie telko od inszych grzechow, ale też i od pierworod-nego była oczyściona {przeto była cudna}. Wtora chwała się ukazuje tej Panny, gdy mowi: „przyjaciołka moja”, bo ona od wiekow była Matką Bożą przeźrzana {przetoż była przyjaciołką}. Trzecia chwała się wypisuje, gdzie mowi: „a [zmaza] nie jest w tobie” {a makuła grzechu nie jest naleziona w tobie}, dla wielkiej chę-dogości, o ktorej pisać będę.
[2] A tu pierwe pytanie czynię: czemu święcą święto Maryjej Panny? Otpo-wiedam, iż dla ludzi prostych, ktorzy mnimają, iżby Anna święta przez pocało-wanie świętego Joachima poczęła, co nie jest prawda. Ktore święto mamy świę-cić dla czwiorakiej rzeczy.
[3] Naprzod dla chwały Krystusa miłego, bo tak mowi święty Jeronim o wnie-bowzięciu Panny Maryjej, iż cokolwie się chwały dzieje Pannie Maryjej od nas, nie mamy wątpić, iż to wszytko się dzieje ku chwale Bożej. A święty Biernat tak mowi: „O szczęsna Maryja, kto ciebie miłuje, Boga czci; kto tobie służy, Boga [chłodzi] {chwali}; kto twego imienia wzywa, krom wątpienia wszytko otrzymawa”.
[4] Wtore {święcić mamy} dla miłości Panny1 Maryjej, bo tak pisze święty An-selmus: „Nie widzi się być ten prawdziwy miłośnik Maryjej Panny, ktory jej czy-stego poczęcia2 święta czcić a święcić nie chce”.
[5] Trzecie {to święto święcić mamy} dla wiele użytkow. Naprzod, iż jako na-pisano Eccle. XV: „Zabieży temu Maryja słudze swemu w ten dzień poczęcia jako matka pocieszna i podwyszszy jego miedzy jego bliższymi”. Gdzie mowi
1 Rkps dla myloszczy pannye, końcowe e skreślone.
68
Anselmus ten dziw, iż czasu krola Karolusa przykazała była Maryja Panna bratu krola węgierskiego, iżby święcił święto poczęcia Panny Maryjej, a za to jego po-tym uczyniła patryjarchą [uczyniła].
[6] Wtore {mamy święcić ten dzień jej poczęcia} dla obrony, bo takie ludzie wybawia {Panna} Maryja od szkod rozmaitych a od gańby świeckiej. Jakoż po-wieda święty Anselmus: „Kto jest biskupem albo opatem, albo ktorym na czas przełożonym, rozpamiętawaj często święto Panny Maryjej jej poczęcia, a swym poddanym przykazuj je święcić. Tedy gdy ją wszystkim siercem miłować będziesz, przez sromotnego słożenia w swej czci ostaniesz”. Co się ukazało być prawda, gdy z Anglijej opat po morzu od krola swego jechał, tam już utonąć miał, do Panny nabożnie wołał; tam się jako biskup człowiek ubrany ukazał, rzekąc: „Wiedz, iżci mię Maryja Panna k tobie posłała; ślubi a obiecuj na kożdy rok święcić z twy-mi poddanyz twy-mi święto poczęcia Maryjej, a każ je Słowem Bożym święcić – żyw ostaniesz”. Co gdy obiecał, krom szkody został.
[7] Trzecie {ten dzień masz święcić} dla wlania osobliwej łaski Bożej, bo tak mowi święty Biernat: „Sąd czego pełny nalany, gdy będzie ruszon, co nad peł-ność ma, to wylewa; tak Maryja Panna łaski Bożej pełna, gdy bywa prośbami ru-szana, łaskę na nas z tej pełności wylewa”.
[8] Czwarte {ten dzień3 święćmy} dla w niebie wielkiej odpłaty, bo pisano Eccle.
XIII: „Od miesiąca znamię jest dnia świętego”. A Maryja jest miesiąc, od tejże
przeto jest znamię dnia wiecznej chwały. K czemu nas upomina Anselmus {rze-kąc}: „My, bracia miła i siostry, jesli brzegu zbawienia wiecznego dojć chcemy, Bożej Matki Maryjej stworzenie a poczęcie {dzień} chwalmy, aby od jej Syna wieczne dary wziąć bysmy mogli”.
[9] Ostatecznie mamy jej poczęcie święcić dla odpustow, bo od papieża Sykstusa ty odpusty temu świętu są dany, ktore są na Boże Ciało, a zebranie święte Kościo-ła świętego, ktore było w Bazylijej, to dało wszytkim wiernie spowiedającym a po-kutującym tego dnia na mszy sto dni odpustu będącym; dał od pierwego nieszpo-ru i jutrznie, i od wtorego nieszponieszpo-ru też sto dni, a od kazania i od samego święta sto i pięćdziesiąt dni. A przeto ją z więtszym nabożeństwem dla tych pożytkow <i> jej to {miłości} święto święcić mamy w czystości {sierc i sumnienia naszego}.
[10] Już przystępując ku jej niewinnemu poczęciu, chcę pytać, jesli Bog mogł zachować tę Pannę od grzechu pierworodnego, acz się narodziła podług rodzenia przyrodzonego. Odpowiedam, iż mogł, bo w Bodze dwoja jest moc: jedna rozwią-zania, a druga rządna. Mocą rozwiązania wszytko może, co jest podobno, czemu się nic nie przeciwia, iżby nie było albo być nie mogło4. Mocą rządną, taż jest z pierwą, ktorą wszytko może Bog uczynić, czemu się nie przeciwia Boska ustawa, a [obą] {ją} mog{ł} Bog Pannę tę, matkę naszą, od grzechu zachować {mógł jako Pan}.
3 Popr. wyd.; rkps tan dzen.
O poczęciu Maryjej Panny czystej
[11] Czego dowodzę trojakim pismem: świętym pierwej, praw duchownych i cesarskim wtore, a zakonem filozofow5 trzecie. Naprzod Pismem Świętym, bo tak rzek Job w trzecienastym położeniu: „Kto może [z nie]czystego uczynić czyst{czem}6? Aza nie ty sam, {Boże}, ktory jesteś?”.A przeto sam Bog Mary-ją Pannę poczętą z nieczystego poczęcia mogł uczynić <czystą>. Też dowodzę tego, iż gdy kto może wielkie rzeczy {czynić}, może mniejsze. Ale Bog stworzył świat z nizczego, anjoły czyste w samej woli będące, [a z] {a też z} małej kości Jewę Jadamowej wielką uczynił krom pomocy rychło i krom grzechu, {a} stusa doskonałego w żywocie Panny Maryjej {Bog} postawił {a} chciał, iż Kry-stus się narodził w ciele {wszakoż procz grzechu} dotknionym {i} śmiertelnym z panny bez boleści, ciało swe wielkie pod małą świątością zamknął, duszę Ła-zarza z otchłani ku żywotu wyzwał.
[12] Wtore, tego dowodzę z prawa, iż kto prawo ustawia, nie jest pod tym pra-wem. Bo mowi święty Augustyn, iż żadne książę nie jest sługą prawa swego, iżby jemu był poddan, i owszem, może prawo {u}lżyć {i} z niego, kogo chce, wy-jąć. Tak i Bog, acz prawo swego gniewu na rodzaj człowieczy był ustawił, z tego Maryją Pannę słusznie jako matkę swą przyszłą mogł wyjąć {i wyjął}. Bo i ob-rzezanie, ktore był przykazał w Starym Zakonie, w Nowym {Zakonie} złamał, tak i inszych wiele rzeczy.
[13] Trzecie, dowodzę tego przez filozofy, ktorzy mowią, iż co może moc niż-sza, to może i wyszsza. Ale natura rożą z cirnia rodzi, {a} słońce rzeczy smrodli-we grzeje, a od nich smrodu {w się} nie bierze; coż Bog, tego stworzyciel, mogł przeto Maryją Pannę, poczętą z rodzicow podług natury grzesznych grzechem pierworodnym, [aby] {a wżdy} jej dusza {i ciało} nie była zmazana z rodzaju przy-rodzonego [od tego zachować].
[14] Wtore pytanie. Wtore pytam, jesli to na Boga słuszało. Odpowiedam, iż tak, z trojakiego wywodu. Naprzod z Świętego Pisma, bo słuszno jest, iżby nikt nie wiodł na Krystusa Syna Bożego, co by jego sromociło, gdyż on jest jasność światłości, zwierciadło bez zmazy a wyobrażenie dobroci i mądrości Bożej. Przeto kto by mowił, iżby Panna Maryja była poczęta w pierworodnym grzechu, była-by sromota Jezusowi, gdybyła-by po niektory czas jego matka była-była w grzechu, a tako w mocy złego ducha {by była, coż to być nie mogło}.
[15] Wtory7 wywod jest z pisma prawa cesarskiego, gdzie mowi: „Okrutny to jest syn, widząc, iżby matka jego miała wpaść w szkodę jej nieprzyjaciela, tego by
5 Popr. wyd.; rkps szalonem phylozofow; Karpluk i Frankowska poprawiają na: zało<że>n<i>em
filozofow<em>; w podstawie łac. „ex lege philosophica”, por. też zapis szakonye (zakonie)
na k. 4v.
6 W rkpsie końcowe e w słowie czysthe wykorzystane przez korektora jako litera c w dopisa-nej końcówce czystczem.
70
dopuścił”. I owszem, jest to przeciw zakonu Bożemu, Exodi dwudziestego XX po-łożenia: „Czci matkę twą”, i przeciw zakonowi przyrodzonemu, jako mowi Ary-stoteles, iż naszym rodzicom rowną rzeczą ich służby nie możymy oddać. Prze-to słuszało Jezusowi, jej synowi, kPrze-torą sobie był przed {przeźrzał}8 wieki {i} za matkę obrał, by ją był od grzechu zachował.
[16] Trzeci wywod. Trzeci wywod jest z filozofijej, gdyż krol sługę czci, tedy więcej ma czcić matkę, bo to podobniejsza {jest rzecz}. A [gdyż] tedy słuszało, iżby Bog Adama {i} Jewę <a> anjoły stworzył na początku krom grzechu, krom mocy złego ducha, {o} więcej słuszało nań, by to teże uczynił osobnym dziwem matce swej, ktora miała być świętsza niż wszytcy ludzie, a wyszsza niż wszytcy anjeli, nad ktore jest przewyszszona.
[17] Trzecie pytanie: ktorym obyczajem to być mogło a jako ją {Bog} zachował, gdyż w prawdzie grzech pierworodny tak się wypisuje, iż jest stradanie pierwo-rodnej sprawiedliwości, ktorą stworzenie nas być posłuszno miało: nasze smy-sły – rozumowi, rozum, pamięć, wola – duszy, dusza nasza – samemu miłemu Bogu, w pierwszych rodzicach naszych straconej {łaski} dla przestąpienia przyka-zania Bożego przez Jadama i Ewę, ktore stradanie tej sprawiedliwości od Adama przyszło na wszytki podług przyrodzenia rodzące się, z Bożego osądzenia a ska-zania obwięzując na mękę szkody wielkiej i na wieczne męki z tego stradania tej sprawiedliwości przychodzące. Tak na to otpowiedam, iż łaska Boża, komu ją da miły Bog, rowna się pierworodnej sprawiedliwości, gdy ją [Bog] {człowiek ot Boga} przyjmuje, i owszem przewyszsza, bo gdy dusza jest w łasce Bożej, grze-chu nie ma. Aczkolwie przeto kożdy syn Adamow powinien jest mieć pierwo-rodną sprawiedliwość, a dla przestępu Adamowego jej nie ma, przezto kożdy ma, skąd przyjmuje na {się} grzech pierworodny.
[18] A wszakoż gdyby komu przy jego stworzeniu dusze dano łaskę, tedy taki, aczby stradał pierworodnej sprawiedliwości, a wszakoż już by k niej nie był powi-nien, bo zasługa inszego, ktora jego uprzedziła przed grzechem, ta jego wymawia, i owszem przychodzi takiemu taka łaska, ktora się rowna tej pierworodnej spra-wiedliwości dla przyjemności, iż tak przyjemny Bogu z tą łaską, jakoby był na-lezion urodzony albo stworzony w pierworodnej sprawiedliwości. Przeto już tak mowię, acz Panna Maryja z obyczaja swego narodzenia poczęła się [przez złą-czenie męża z żoną] {z oćca i matki}, a dla przestępu Adamowego miała niektorą podobność, skąd by była na się grzech pierworodny przyjąć miała, a wszakoż dla zasługi Krystusa jej miłego Syna, ktory z niej narodziwszy się, miał u Boga Oćca zasłużyć męką swą i świątość krzstu ostawić na omycie9 tego grzechu, jej dusza łaskę taką wzięła i miała na początku jej stworzenia, ktorą była od tego grzechu
8 Korektor do pierwszej cząstki podzielonego na końcu wiersza wyrazu prz-ed dopisał na
marginesie eszral.
O poczęciu Maryjej Panny czystej
zachowana. Bo to mogł Bog, iż gdy dusza jej stworzona była, tedy jej łaska taka była wlana, ktora bywa na krzcie dana [acz też pierworodnej sprawiedliwości nie miała, ale jej łaska rowna była dana].
[19] Ale by rzek {kto}: a wszako było ciało [jej] {Maryjej} zarażone, a tako i dusza, gdy w nie wlana. Otpowiedam: iżby też ono ciało nie było łaską Ducha Świętego omyte przed wlanim dusze, a wszakoż ono zarażenie nie było przyczy-ną potrzebprzyczy-ną, iżby była i dusza zmazana, bo widzimy, iż po krcie ostaje zmaza-nie ciała, to jest ona zmaza-niepowolność jego ku duszy, a wszako dusza czysta jest. Ale lepiej mowię, iż jej ciało święte przed wlaniem dusze było mocą Ducha Święte-go oczyściono {od wiekow}, poświęcono i omyto, iż była Święte-godna przyjąć swą onę duszę świętą. Amen.
[20] Już wywodzić chcę dwoimnaście wywodem, iż Panna przez grzechu pier-worodnego jest poczęta. Naprzod pierwy wywod z pisma zakonu Mojżeszowego, bo napisano Genesis trojakiego {trzeciego} położenia: „Ta Panna Maryja zetrze głowę twoję, o wężu, diable”. By tedy Maryja była w grzechu pierworodnym, już tedy od węża ona byłaby zwyciężona; jakoż by przeto była starła głowę jego, gdy-by gdy-była przez grzech pierworodny [dławiona, a tak] {stała się winna} i zwyciężo-na? Bo mowi Oryjenes doktor, iż Maryja ani radą węża była zdradzona, ani jego jadowitem zarażenim była naruszona. Też napisano Exodi XXV, dwudziestego [i piątego] kapitulum, iż Bog przykazuje czcić matkę i oćca. Też przykazał Exodi dwudziestego i piątego położenia: „Sprawcie archę z drzewa nieprochniejącego”, co się rozumie o Pannie Maryjej przez grzech[u] {nieporuszona}10.
[21] Wtory wywod jest prorocki, bo Job tak rzekł {Job w trzeciem położeniu}: „Niechaj zaginie dzień, w ktory jestem narodzon, i noc, ktorej rzeczono jest: po-czął się człowiek; niechaj się zaćmią gwiazdy zaćmienim jej, niechaj doczeka świa-tłości, a nie ogląda jej, ani wschodu wschodzącej [rzeczy] zorzy”, co Lira doktor wykłada, iż to Job mowił o pierworodnym grzechu, gdy mowi „niechaj się za-ćmią gwiazdy”, to jest święci jego; „niech doczeka światłości, a tego nie uźrzy”, bo Krystus światłość począł się nad przyrodzenie w Pannie {Maryjej} przez pier-worodnego grzechu {poczętej}. Dalej mowi: „ani wschodu wschodzącej zorze”, to jest poczęcia Maryjej Panny, bo acz inszym obyczajem niż Krystus, też Panna Maryja poczęta jest bez zmazy grzechu.
[22] Przywodzę też ono widzenie proroka Ezechijela, gdy widział uliczkę, kto-ra była zawżdy zamkniona, a nigdy nieotwarta, co się o Pannie rozumie Maryjej, iż nigdy w nią grzech nie wszedł. Dawid też rzekł: „Na dom twoj, Panie, zależy świątość”. A przeto się począć miała {Panna Maryja} przez grzechu. Salomon mowi Proverbiorum w osmem położeniu w personie Panny Maryjej: „Jeszcze nie były głębokości, a jam już była poczęta”. Gdzie mowi Aleksander doktor nigdy
10 Korektor zamazał ostatnią literę w słowie grzechu i dopisał na marginesie nieporuszona, po-prawiając w ten sposób tekst na przez grzech nieporuszona.
72
nieskarany: „Wszytcy nabożni ku Pannie Maryjej to pismo tak mają wykładać, iż jeszcze nie były głębokości grzechu pierworodnego”. Bo głębokość jest ciem-na dla światłości, ktorej tam niemasz, jest rzecz gruba dla szkody wiecznej, jest szkarada przeto, iż to jest złe w grzechu, krom jego jest Maryja poczęta {jesz-cze ot wiekow}.
[23] Trzeci wywod jest Pisma Nowego Zakonu, bo tak rzek anjoł do Maryjej: „Zdrowaś Maryja, łaski pełna, Pan z tobą, błogosławionaś miedzy niewiastami”, gdzie ukazuje, iż jest przez grzechu pierworodnego. Wtore rzek jej: „łaski peł-na”. Ale to jest pełno, gdzie mieśca proznego nie. A przeto i przy poczęciu była łaski pełna, iż była bez grzechu. Trzecie rzek: „Pan z tobą”. Gdyby była przeto na najmniejszy czas w grzechu, pod mocą by była złego ducha, a tako by Bog nie był s nią. Czwarte rzekł: „Błogosławiona miedzy niewiastami”, iż od wieku była matką jego wybrana, a tako przeklęciu nie była poddana.
[24] Czwarty wywod jest kościelny, ktory Kościoł błądzić nie może, bo od Ducha Świętego we wszytkiej prawdzie bywa rządzon. Ale Kościoł o Pannie Maryjej śpiewa: „Szczęsnaś jest, święta Dziewico Maryja, a kożdej chwały do-stojna”. A to jest chwała nawyszsza, gdy ją wyznawamy bez grzechu pierwo-rodnego. Też Kościoł śpiewa: „Święte a niepokalone dziewictwo, ktorymi cię chwałami mam chwalić? Bo ktorego nieba nosić nie mogły, w twym11 żywocie jegoś zamknęła”. A dlatego ten osobny przywilej mieć sobie tym zasłużyła, iż z pokorą poselstwo anjelskie przyjąwszy, Syna Bożego, omyta {od wieku}, po-częła12 {przez grzechu}.
[25] Piąty wywod z prawa duchownego, iż kto ma swe osobne prawo, od po-spolitego jest wyjęt. Ale Maryja Panna od początku [swego] {wiekow} w Bo-stwie przeźrzenia osobnym przywilejem była odarowana, bo Matką Bożą była przeźrzana, a tako w pospolite prawo grzechu pierworodnego wpaść nie mogła. I owszem, iż w pospolitym prawie nie była, to się ukazuje, iż acz jest niewieście-go pogłowia, wżdy rzeczniczką być może i jest zawżdy naszą, co niewiastam otję-to dla sromieźliwości pogłowia.
[26] Szosty wywod jest z prawa mieśckiego i cesarskiego, iż książę, ktore mnaża swe państwo, wyjęto jest z praw pospolitych; tym obyczajem Maryja roz-mnażająca Krolestwo Niebieskie {wyjęta s pospolitego prawa}.
[27] Siodmy wywod jest pisma filozofow, bo to, co się od kogo urodzi, z przy-rodzenia ma miłość k temu, od kogo się rodzi, ktorą miłością żąda dobrego temu, kogo miłuje. Krystus Pan od Panny narodzony, od wiekow matce swej przeźrza-nej żądał kożdego dobrego, wszelkiej łaski, a tako i tej, iżby była bez pierwo-rodnego grzechu poczęta. Też synowie miłują rodzice swe jako ty, od ktorych13
11 Popr. wyd.; rkps w tym.
12 Popr. wyd.; rkps począta (pierwotne począla zamienił na począta późniejszy korektor).
O poczęciu Maryjej Panny czystej
mają nieco w sobie więcej niż wszytki sługi. Ale Krystus sługi swe, anjoły, Ada-ma, Jewę14 tak umiłował, iż je w niewinności a w czystości stworzył; {o} daleko więcej matce swej przeźrzanej tego dobrego żądał {i dał}, iżby była bez pierwo-rodnego poczęta grzechu.
[28] Osmy wywod jest pisma składaczow, gdzie pisze Sedulius: „Jako z ciernia chędoga roża powstaje ostrego, tak z pokolenia Jewinego święta poszła Mary-ja”. Nic przeto nie narusza poczesności Maryjej, acz z Jewy wyszła, bo {Maryja} dziedziczką w niebie ostała, iż się bez grzechu poczęła. Alanus tak mowi: „Ta jest gwiazda morska, droga żywota, uliczka zbawienia, niewiedząca o ostrości ciernia kwitnąca roża i grzechu niemająca”.
[29] Dziewiąty wywod jest z pisma Machometa, bo on nieczysty Machomet w swych księgach, ktore przezwał Alchoran, ktore u Turkow są jako Ewanjelija, tak mowi, jako świadczy Lira doktor, iż nie jest miedzy syny Adamowymi czło-wiek, ktorego by nie dotknął szatan, a przeto, gdy się rodzi człoczło-wiek, krzycząc, płacze na jedno dotknienie, krom {samej} Maryjej Panny a syna jej Jezusa {kto-rych nie dotknął grzech}.
[30] Dziesiąty wywod jest pisma doktorowskiego, miedzy ktorymi jest Ansel-mus, rzekąc: „Słuszało to na Boga, iżby ta dziewica Maryja taką świeciła czysto-ścią, nad ktorą pod Bogiem nie mogłaby więtsza być rozumiana”. Co by w praw-dzie nie było, by w grzechu była poczęta.
[31] Wtory doktor jest święty Ambroży, gdzie mowi, iż ta jest rożdżka, w kto-rej ani węzeł pierworodnego grzechu, ani skora powszedniego grzechu była. A na drugiem mieścu mowi: „Co jest szlachetniejszego nad Matkę Bożą, co jaśniej-szego nad nią? Panna była nie telko na ciele, ale też i na duszy, w swym umyśle”. A przeto dusza Maryjej nie była od upadu podniesiona, ale [od] {przed} upa-du15 {upadem} zachowana, bo by na duszy panną nie była, a to j{e}stli{by}16 przez grzech była naruszona a skażona.
[32] Trzeci doktor święty Augustyn mowi: „O Maryjej Pannie dla czci Pana Boga żadnej owszeki, gdy o grzechoch mowię, nie chcę czynić pamiątki”. Ten-że {doktor} mowi przeciw kacerzowi Manicheuszowi {z strony P. Jezusa}: „Gdy była mogła zmazana być, o Manicheuszu, moja matka, gdym ją uczynić mogł, tedy i ja, gdym się s niej narodził, [jestem] {byłbych} zmazan, co nie jest {podob-no}” [mowi w personie Krystusowej]. Tenże mowi [doktor] o Bożym narodzeniu: „Maryja wszelkiej świątości i łaski, w żywocie {matki} jeszcze będąc, jest napeł-niona, aby z naczystszej matki naczystszy narodziłby się syn. Matka Krystusowa
14 Popr. wyd.; rkps yeua.
15 Korektor poprawił końcówkę słowa upadu na upadem.
16 Pierwotnie w rękopisie zapis yesthlyusz (e nadpisane nad pierwszym y); następnie zamaza-no czerwonym inkaustem końcówkę -usz i dopisazamaza-no nad nią by; później zapewne inna rę-ka dopisała na marginesie iestlibi.
74
wybrana, bo jako w niebie Krystus miał Oćca nieśmiertelnego, tak i na ziemi miał matkę kożdego naruszenia niemającą”.
[33] Czwarty doktor święty Jeronim mowi: „W Maryją wszytka zupełność przy-szła łaski, ktora była w Krystusie”. Ale Krystus był krom pierworodnego