Powieści Małgorzaty Musierowicz z serii Jeżycjada, choć opowiadają o życiu ludzi młodych, niemalże zupełnie pomijają kwestie inicjacyjne.
Dojrzewanie w książkach poznańskiej autorki zostaje opisane raczej jako akt emocjonalny, pewien proces myślowy, cielesność zostaje zepchnięta na dalszy plan, niemalże zupełnie przemilczana. Jednak to, co prawie przemilczane, nieposiadające pełnej reprezentacji w tej literaturze – jest badawczo bardzo zajmujące.
Na przykładzie bohaterów, a w zasadzie bohaterek Jeżycjady zaobserwować można, jak ważne są pierwsze bodźce seksualne i co dzieje się z bohaterami, kiedy pewne doświadczenia budują ich młodzieńczą tożsamość, odciskają na nich ślad. Dojrzewanie łączy się w tych tekstach ze swoistym strachem – przed tym, co obce, nowe, ale i przed tym, za co można ponieść karę, ponieważ jest w poukładanym świecie tych bohaterów niewłaściwe, np. nieślubna ciąża, w którą zachodzi córka Gabrieli – Róża1. Bohaterki wychowują się w pewnym poczuciu opresji i strachu związanej z tym, co cielesne i seksualne.
Inicjacja w tych powieściach łączy się z utratą dziewictwa, same pieszczoty czy pocałunki wcale nie muszą jeszcze wyrywać bohaterki z jej dziecięcego jeszcze świata (znów można by wrócić do przykładu Róży i jej kreacji z powieści Imieniny, dziewczyna bardzo szybko zaczęła umawiać się na randki, ale nie miały one podtekstu erotycznego).
U Musierowicz inicjacyjny stereotyp jest podtrzymany, nie ma tutaj mowy o tym, że inicjacja może być czymś powtarzającym się, pewnym
1 Temat ciąży przewija się przez powieść pt. Żaba, siostry Laura i Pyza rozmawiają o nienarodzonym dziecku: „– Ciekawe, jaka ona będzie – zastanowiła się Laura. – Ona już jest” – M. Musierowicz, Żaba, Łódź 2005, s. 165. Sama ciąża nie stanowi zatem tematu tabu. Zresztą w tomie Czarna polewka Laura mówi: „Gdyby moja mama była tak rozważna, jak oni by chcieli, to na pewno nie byłoby na świecie Róży, a już tym bardziej – mnie” – taż, Czarna polewka, Łódź 2006, s. 59.
Seksaulność w najnowszej literaturze polskiej
114
procesem. Akt dojrzewania to pewna oś, na której nie ma powrotu do początku, można tylko przesuwać się coraz dalej.
W swoim tekście chciałabym opowiedzieć, na przykładzie kilku kluczowych dla omawianego tematu fragmentów z całej Jeżycjady, o dojrzewaniu i inicjacji wybranych bohaterów. Seksualność bohaterek prozy Małgorzaty Musierowicz prezentowana jest w bardzo charakterystyczny sposób, ukazane jest dojrzewanie prawie każdej postaci. Jest ono jednak bardzo schematyczne. Schemat ten przedstawić można w następujący sposób: dzieciństwo (jako czas zapoznania z patriarchalnymi wzorcami), dojrzewanie oraz młodość (jako czas, w którym dziewczęta przygotowują się do wtłoczenia w patriarchalne wzorce), a wreszcie dorosłość (czas, w którym bohaterki same stają się tymi, które owe wzorce przekazują innym dorastającym kobietom)2. Świat dorosłych jest światem pewnej tajemnicy, którą to tajemnicę dziewczęta stopniowo odkrywają. Tę tajemnicę stanowi przygotowanie do roli matki i żony, pani domu, a w zasadzie gospodyni domowej (w stereotypowym i dość negatywnym tego słowa znaczeniu). Schemat ten zaczerpnięty jest z tradycyjnych powieści dla dziewcząt, jak pisze Grażyna Lasoń-Kochańska w pracy Gender w literaturze dla dzieci i młodzieży. Wzorce płciowe i kobiecy repertuar topiczny: „przemieszane wzorce, rodzime i obce (docierające do nas za pośrednictwem rozwijających się w drugiej połowie XIX wieku tłumaczeń), niezmienne przygotowywać będą czytelniczki do wejścia w rolę kobiety, w założeniu już czyniąc z nich, jak mówi Mary Pipher »odtwórczynie kobiecości«”3. Kobiety u Musierowicz zależne są od mężczyzn, Ida Borejko mówi:
„dziewczynka wychowana bez dobrego wzorca męskiego może łatwo zdziwaczeć, wyrosnąć na wredne monstrum i występować potem w telewizji, gadając uczone banały i machając sobie samej przed nosem rozczapierzonymi dłońmi”4. Zatem istotny okazuje się męski wzorzec, który pomóc ma dziewczynce w dokonywaniu odpowiednich życiowych wyborów.
Bohaterki borykają się z typowymi problemami osób w wieku dojrzewania, które dopiero odkrywają swoją seksualność.
O przygotowaniu dziewcząt do wtłoczenia we wzorce patriarchalne mówi się raczej ze swadą i z humorem, a niemalże wszystkie przygody
2 O schemacie tym można jednak powiedzieć, że zawiera pewien drobny element feministyczny. Być może to przesada, ale widać tu niewielkie podobieństwo do feminizmu różnicy: „Feminizm różnicy uznaje odmienność natury kobiety i mężczyzny, podkreślając, że równość dotyczyć ma jedynie sfery praw i nigdy nie zostanie osiągnięta, jeśli nie zaakceptuje się odmienności” – A. Nasiłowska, Teksty feministyczne, [w:] Ciało i tekst. Feminizm w literaturoznawstwie – antologia szkiców, red. taż, Warszawa 2009, s. 9.
3 G. Lasoń-Kochańska, Gender w literaturze dla dzieci i młodzieży. Wzorce płciowe i kobiecy repertuar topiczny, Słupsk 2012, s. 100.
4 M. Musierowicz, Żaba, s. 58.
Seksaulność w najnowszej literaturze polskiej
115
miłosne przedstawione są jako niegroźne perypetie, które kończą się dobrze – odnalezieniem idealnego chłopaka, który w przyszłości okazuje się idealnym mężem. Wydaje się, że nie ma tutaj zbyt wiele miejsca na poważne problemy sercowe. To jednak nie do końca prawda.
Rzeczywiście nie ma w powieściach poznańskiej autorki reprezentacji swobody obyczajowej, charakterystycznej dla XX i XXI wieku.
Widoczne jest tutaj jednak to, jak dużym testem dla młodych ludzi jest nawiązywanie przyjaźni i sympatii. U Musierowicz pojawiają się problemy związane z pierwszymi związkami, bohaterki stanowią mozaikę – z jednej strony przypominają postaci z dawnych powieści, podporządkowane, ciche, znające swoje miejsce. Z drugiej, są jednak bardziej swobodne – spotykają się z kim mają ochotę, rodzice nie ingerują w ich związki. Oczywiście nie łączy się to ze wspomnianą swobodą obyczajową, to jedynie pewne rozluźnienie w dawnym wzorcu5. Reprezentatywna jest tutaj historia Gabrieli Borejko, która wyszła za mąż za Janusza Pyziaka (swojego kolegę z czasów szkolnych, a w zasadzie ze szkolnych treningów koszykówki), który potem oszukał ją i zostawił samą z dziećmi. Historia ta ma jednak happy end, ostatecznie okazuje się, że dzięki pierwszemu (nieudanemu) małżeństwu Gabrysia staje się silniejsza i otwiera na to, co nowe – poznaje Grzegorza Strybę, uczciwego mężczyznę, naukowca, z którym bierze ślub i zachodzi w ciążę.
Gabrysię poznajemy w tomie Kwiat kalafiora, pokazana tutaj jest jako typowa chłopczyca, dziewczyna odrobinę zakompleksiona, niezadowolona z własnego wyglądu, zawstydzona kobiecością, ale równocześnie bardzo ironiczna. Dziewczyna mówi o sobie, że jest
„wcieloną prozą życia”, do Pyziaka mówi, żeby nie „klasyfikował jej jako gęsi”. Bohaterka nie daje się początkowo wtłoczyć w tradycyjny schemat, który przedstawiłam wyżej, buntuje się. W pewnym momencie okazuje się jednak, że matka dziewczyny i jej trzech sióstr trafia do szpitala. Na barkach Gabrysi spoczywa zaopiekowanie się domem, dziewczyna staje się wściekła i agresywna, jest złośliwa w stosunku do ojca, nieuprzejma dla sióstr. Dlaczego? Odkrywa bowiem, jakie życie dotychczas wiodła jej matka, wtłoczona w nakreślony wyżej schemat. Takie pojmowanie ról męskich i żeńskich jest początkowo dla dziewczyny nie do przyjęcia.
5 Zob. „Powieści ukazują niejednokrotnie trudne problemy związane z dojrzewaniem i pierwszymi związkami młodych ludzi. Kiedyś, gdy zona musiała być całkowicie podporządkowana mężowi, literatura dziewczęca tworzyła wizerunek panienki z dobrego domu, cichej i pokornej, która doskonale znała swe miejsce. Współczesna literatura zmieniła ten wizerunek. […] Ukazuje bohaterów czasem zdruzgotanych pierwszym nieudanym związkiem. Sposób nawiązywania przyjaźni i sympatii staje się miarą dorosłości bohaterów i sprawdzianem ich dojrzewania” – J. Szcześniak, Dom, rodzina i przemiany obyczajowe w prozie dla młodzieży, [w:] Literatura dla dzieci i młodzieży (po roku 1980), red. K. Heska-Kwaśniewicz, Katowice 2008, s. 108.
Seksaulność w najnowszej literaturze polskiej
116
Gabrysia nie chce gotować, prać i prasować, chce, żeby pomagał jej ojciec. Ten jednak nie ma na to czasu, jest albo w pracy w bibliotece, albo pogrążony w lekturze autorów antycznych. W tym momencie wydaje się, że Gabriela spróbuje dokonać pewnej domowej obyczajowej rewolucji, jednakże nic bardziej mylnego. Córka odwiedza chorą matkę w szpitalu, gdzie słyszy, że ma przestać być taka bezwzględna. Wtedy dziewczynie „otwierają się oczy” i już rozumie, że kobiecym zadaniem jest podawanie obiadu i sprzątanie po innych. Prace domowe nie są w ogóle określane mianem pracy, pracą zajmuje się tylko głowa rodziny, czyli Ignacy. Pani Borejko sugeruje też dziewczynie przemienienie się w kobietę elegancką, pomóc mają w tym eleganckie perfumy i odpowiednie ubranie – spódnica i bluzka z dekoltem.
W nowszych tomach schemat ten realizowany jest podobnie (Język Trolli, Żaba, Czarna polewka, Sprężyna, McDusia). Łucja, córka Idy Borejko już od dzieciństwa opisywana jest jako mała kobieta, zna doskonale wachlarz damskich sztuczek. Podobnie jest z Laurą, jej quasi-bunt polega na tym, że chce wyjść za mąż tuż po szkole, czyli tak naprawdę jeszcze szybciej wpisać się w opisany wyżej schemat. Ciekawą postacią jest także McDusia, ona także, kiedy spotyka Borejków, jest rozchwianą emocjonalnie i trochę zbuntowaną nastolatką, jednakże spotkanie z idealną rodziną sprawia, że zaczyna wchodzić w schemat.
Nie jest jednak tak, że mężczyźni nigdy nie przyjmują ról stereotypowo przyjmowanych za żeńskie, zdarza im się to, dzieje się to jednak, jakby powiedział Jerzy Cieślikowski, w trybie „wielkiej zabawy”, to znaczy – jest to czas na pewien sposób wyjątkowy, sprzątanie czy gotowanie przez bohaterów męskich nie jest czymś normalnym, opisane zostaje z przymrużeniem oka6.
Wspomnieć można także o powieści z roku 1992 pt. Noelka. Jej akcja kończy się w przeddzień ślubu Idy Borejko z Markiem Pałysem, w jej kontynuacji, czyli w Pulpecji, autorka wraca do momentu ślubu, noc poślubna stanowi jednakże pewne tabu. Mianowicie – młodzi udają się sami do swojego pokoju, ale nagle słyszą skrzypienie, ich oczom ukazują się siostrzenice Idy – Pyza i Tygrys (córki Gabrysi). Pan młody, zamiast spędzić noc poślubną w towarzystwie żony, decyduje się na „partyjkę makao”. Zabawa staje się jednak na tyle wesoła, że do pomieszczenia schodzą się kolejne osoby, pojawia się matka dziewczynek, a potem ich dziadek – Ignacy Borejko. Kwestia nocy poślubnej zostaje więc przemilczana, a może nie tyle przemilczana, co ujęta nie w trybie serio.
6 Zob. „Zabawa […] stanowi swoistą nadbudowę w stosunku do życia »normalnego«;
akt bawienia się jest świadomym wyjściem z życia oficjalnego, na serio, w prowizoryczną sferę aktywności, jest formą »czystą«, uwolnioną od norm krytycznych postępowania realistycznego” – J. Cieślikowski, Wielka zabawa. Folklor dziecięcy.
Wyobraźnia dziecka. Wiersze dla dzieci, Wrocław 1985, s. 215.
Seksaulność w najnowszej literaturze polskiej
117
Noc poślubna okazuje się czymś, co nie jest tak istotne jak np. dobre relacje z rodziną, rodzinna więź nakazuje bohaterowi (od kilku godzin członkowi rodziny) bawić się z dziećmi swojej szwagierki.
Wydawać się może zatem, że seks to tabu tych utworów.
Paradoksalnie jest nim i równocześnie nie jest. Widoczna jest tutaj idea transgresji – to, co konwencjonalne nabiera nowego wyrazu7. Nie mówi się o seksie wprost, jednakże wszystkie starania bohaterek, ich dążenia prowadzą do jednego – do odnalezienia idealnego partnera, z którym w przyszłości mogłyby założyć rodzinę i mieć dziecko. Seks poddany jest tutaj zatem pewnej ideologizacji. Postaci są seksualizowane, choć wyrażane jest to delikatnym, metaforycznym językiem, mówi się o miękkich kolanach, zawrocie głowy i o motylach w brzuchu. Czy taki zabieg powinien być jednak piętnowany? Oczywiście, że nie.
Projektowanym odbiorcą książek Musierowiczowej są nastoletnie dziewczęta, które raczej nie dostrzegają tutaj żadnej patriarchalnej ideologii, zauważają ją raczej czytelnicy dorośli8. Czy taki sposób opisywania świata szkodzi tej prozie? Wydaje się, że nie, a wręcz przeciwnie – stanowi dużą wartość i zręcznie odcina się od setek książek, które opisują dojrzewanie w sposób zbyt dosłowny, przeintelektualizowany, feministyczny, genderowy, w różny sposób dyskursywny – krótko mówiąc – tak naprawdę kompletnie obojętny młodemu czytelnikowi.
BIBLIOGRAFIA
1. J. Cieślikowski, Wielka zabawa. Folklor dziecięcy. Wyobraźnia dziecka. Wiersze dla dzieci, Wrocław 1985.
7 Zupełnie inaczej transgresja traktowana jest w innych utworach dla dzieci i młodzieży – w tych, w których zakłada się, że dziecko nie znajduje się jeszcze w fazie przedstawień, zob. „Książki najchętniej wybierane przez dzieci to często te, które najlepiej wyrażają ideę transgresji. Wymiar transgresyjny, niszczący wszystko, co konwencjonalne i współgrające z ustalonymi konwencjami, w książce – obiekcie cenionym przez społeczeństwo i rodzinę – spełnia ważną funkcję, którą należy podtrzymywać. Są to książki, które budują most między światem dziecka niebędącym jeszcze w fazie przedstawień a światem dorosłych, który jest fascynujący, groźny, przytłaczający” – S. Rigolet, Tabu – stereotypy i trudne tematy – tematy delikatne… Czy dla wszystkich?, przeł. M. Kołeczek, [w:] Tabu w literaturze i sztuce dla dzieci, red. B. Sochańska, J. Czechowska, Poznań 2012, s. 53.
8 Z „dorosłą” literaturą kobiecą książki te łączy także wykorzystanie tzw. funkcji kompensacyjnej – powieści wyzwalają czytelniczki od ich życiowych problemów: „Świat romansów bywa wszak najczęściej światem ucieczki swych czytelniczek od ich trudnych życiowych problemów, czyli spełnia funkcję kompensacyjną” – A. Martuszewska, Wprowadzenie, [w:] taż, J. Pyszny, Romanse z różnych sfer, Wrocław 2003, s. 7.
Seksaulność w najnowszej literaturze polskiej
118
2. G. Lasoń-Kochańska, Gender w literaturze dla dzieci i młodzieży.
Wzorce płciowe i kobiecy repertuar topiczny, Słupsk 2012.
3. A. Martuszewska, J. Pyszny, Romanse z różnych sfer, Wrocław 2003.
4. M. Musierowicz, Czarna polewka, Łódź 2006.
5. M. Musierowicz, Żaba, Łódź 2005.
6. A. Nasiłowska, Teksty feministyczne, [w:] Ciało i tekst. Feminizm w literaturoznawstwie – antologia szkiców, red. taż, Warszawa 2009.
7. S. Rigolet, Tabu – stereotypy i trudne tematy – tematy delikatne…
Czy dla wszystkich?, przeł. M. Kołeczek, [w:] Tabu w literaturze i sztuce dla dzieci, red. B. Sochańska, J. Czechowska, Poznań 2012.
8. J. Szcześniak, Dom, rodzina i przemiany obyczajowe w prozie dla młodzieży, [w:] Literatura dla dzieci i młodzieży (po roku 1980), red.
K. Heska-Kwaśniewicz, Katowice 2008.
Seksaulność w najnowszej literaturze polskiej
119
DOMINIK BOROWSKI
Uniwersytet Jagielloński w Krakowie