Seksualność w powieści kryminalnej

Kwestia seksualności jest jednym z fundamentalnych elementów literatury kryminalnej drugiej połowy XX wieku. Tożsamość bohaterów budowana poprzez odniesienie do seksualności jest istotna zarówno w kontekście ofiar, jak i oprawców, ale również, a może i przede wszystkim, w kontekście kreacji zarówno kobiecych, jak i męskich postaci głównych bohaterów – policjantów, detektywów, dziennikarzy – prowadzących prywatnie bądź zawodowo skomplikowane śledztwa.

Seksualność bohaterów stała się jednym z podstawowych komponentów budujących strukturę współczesnych postaci, zarówno w klasycznych realizacjach tej konwencji, jak i w kryminale społecznie zaangażowanym¹. Przede wszystkim zaś wyraźne jest to w przypadku postaci kobiecych, które jako pełnoprawne bohaterki tego nurtu literackiego, dopiero współcześnie zaczęły odgrywać pierwszoplanowe role i ugruntowały swoją pozycję w tych do tej pory męskocentrycznych narracjach².

Gaja Grzegorzewska jako autorka cyklu kryminałów z wyraziście zarysowanym wątkiem obyczajowym, z prywatną detektywką Julią

1 Na zmiany te wpływ miała przede wszystkim ewolucja gatunku i jego pododmian, łączenie konwencji kryminału i romansu oraz zmiany kulturowe związane z rewolucją seksualną – co dotyczy przede wszystkim klasycznych realizacji gatunku. Zaś w kwestii kryminału zaangażowanego, na zmiany, wpływ miał przede wszystkim, uruchomiony w najszerzej Skandynawii, dyskurs walki o prawa seksualne, stawiający w centrum moralności publicznej właśnie seksualność.

2 Oczywiście postaci kobiece pojawiały się w XX-wiecznych powieściach kryminalnych, jak choćby Panna Marple z cyklu Agathy Christie, jednak stanowiły one nieliczne wyjątki w literackim świecie zdominowanym przez męskich bohaterów. Kategoria kobiecości stanowiła raczej cechę charakterystyczna postaci, nie stanowiła zaś istotnego znaczenia w kontekście konstrukcji tożsamości postaci. W klasycznej powieści kryminalnej w pierwszoplanowej roli nieporównanie częściej zatem natrafimy na mężczyznę: policjanta, prywatnego detektywa. Kobiece bohaterki stanowią raczej w tych narracjach tło dla śledczych dokonań głównego bohatera – dostępne dla nich kreacje to role ofiar, pomocnic bądź demonicznych kochanek.

Seksaulność w najnowszej literaturze polskiej

63

Dobrowolską³ w roli głównej, jest jedną z bardziej interesujących autorek polskich powieści kryminalnych. Pisarka wyróżniona Nagrodą Wielkiego Kalibru w 2011 roku, nagrodą literacką przyznawaną od 2004 roku przez Stowarzyszenie Miłośników Kryminału i Sensacji „Trup w szafie” oraz Instytut Książki za najlepszą polskojęzyczną powieść kryminalną, przedstawia czytelnikowi bohaterkę uwikłaną w miłosny i zawodowy zarazem związek z dwoma mężczyznami⁴. Grzegorzewska w czterotomowym cyklu prezentuje losy trójki bohaterów:

rozpoczynającej karierę detektywki, doświadczonego dziennikarza śledczego – Wiktora Bergena oraz policjanta Dawida Duraja, który już od drugiej części cyklu występuje pod zmienionymi personaliami jako Aaron Goldenthal.

Relacje między bohaterami wychodzą daleko poza zawodową współpracę, co trafnie konstatuje Bernadetta Darska w monografii poświęconej bohaterkom współczesnych powieści kryminalnych:

Zbrodnia zostaje tu fabularnie wzmocniona erotyką, a poplątane konfiguracje łóżkowe łączące bohaterów, […] czynią śledztwo atrakcyjniejszym, w myśl reguły, że przemoc i seks są tymi tematami, które sprzedają się najlepiej. […] Grzegorzewska udowadnia, że odważnie poprowadzone śledztwo może się świetnie komponować z równie odważnymi scenami erotycznymi, a niejednoznaczność – i śledztwa, i seksualnych perypetii – wpływa jedynie na zwiększenie czytelniczej ciekawości i umiejętnie stopniuje napięcie⁵.

Układ między bohaterami oparty jest z jednej strony na zawodowej rywalizacji inteligentnych, zdystansowanych do samych siebie i do rzeczywistości postaci, z drugiej zaś na ich silnym, wzajemnym magnetyzmie – powodującym nieustanne przyciąganie i odpychanie.

Konstruowanie tożsamości seksualnej bohaterów powieści odbywa się przede wszystkim w oparciu o kilka podstawowych, ściśle z sobą powiązanych, kwestii, m.in.: funkcjonowanie w przestrzeni publicznej i prywatnej, stosunek do cielesności, społeczno-kulturowe klisze, w które zostają wdrukowani oraz ich wzajemne relacje.

Grzegorzewska z jednej strony konstruuje swoje postaci w oparciu o binarną opozycję płci, z drugiej jednak bardzo wyraźnie stara się ją podważyć, tworząc niejednoznacznych bohaterów. Jej postaci częściowo zatem uosabiają stereotypowe wyobrażenia ról żeńskich i męskich wraz z przypisanymi im konwencjonalnie atrybutami, zarówno na poziomie

3 Żniwiarz (2006), Noc z czwartku na niedzielę (2007), Topielica (2010), Grób (2012).

4 B. Darska, Kobieta z blizną, czyli erotyczno-detektywistyczne perypetie Julii Dobrowolskiej, [w:]

Śledztwo i płeć. O bohaterkach powieści kryminalnych, Gdańsk 2013, s. 595-618.

5 Tamże, s. 596.

Seksaulność w najnowszej literaturze polskiej

64

wyglądu, jak i norm postępowania⁶. Częściowo jednak wychodzą poza schemat m.in. poprzez kulturowo nienormatywne realizowanie własnej seksualności, subwersywne odgrywanie ról genderowych, czy dekonstruując modele zachowań stereotypowo przypisane płci, podkreślając tym samym ich podważalność i performatywny charakter⁷. Możemy zatem postawić tezę, iż Grzegorzewska portretując w powieściach bohaterów otwarcie podkreślających własną odmienność

„od wzorów obecnych w kulturze dominującej – w tym także:

w dominujących nurtach kryminału”⁸ z jednej strony podważa reguły klasycznego kryminału, z drugiej zaś ukazuje mechanizmy mitotwórcze kultury, w tym przede wszystkim mainstreamowej kultury popularnej, fikcjonalizującej współczesny świat⁹. Idąc tropem Umberto Eco diagnozującego, iż czytelnicy traktując popkulturowe narracje jako rozrywkę oraz ucieczkę od rzeczywistości, oczekują

nie tyle zaproponowania im nowych doświadczeń formalnych albo dramatycznego i problematycznego zakwestionowania obowiązujących systemów wartości, ile czegoś dokładnie odwrotnego: odpowiedzi na system oczekiwań stanowiący już część masowej kultury¹⁰,

uznać możemy, iż na poziomie fabularnym Grzegorzewska realizuje ten model, natomiast na poziomie konstrukcji bohaterów jej tetralogia wpisuje się w konwencję literatury popularnej na zasadzie dekonstrukcji.

Również konstatacja uznająca powieści Grzegorzewskiej za pastisz, zarówno formy literatury popularnej, jak i gatunku powieści kryminalnej nie odzwierciedlałaby w pełni problematyki zagadnienia. Najtrafniejsze zatem byłoby ujęcie powieści o przygodach detektywki Dobrowolskiej w kategoriach zaangażowanego tekstu literackiego, podejmującego próbę analizy kondycji współczesności, podkreślającego efemeryczność

6 W tym miejscu warto wspomnieć o wprowadzonym przez Annę Martuszewską w publikacji „Ta trzecia”. Problemy literatury popularnej, Gdańsk 1997, s. 120, dychotomicznym podziale bohaterów literatury popularnej na dwie podstawowe, protagonistyczne pary: reprezentujących Dobro − Niezwyciężonego Herosa i Kobietę-Anioła oraz przedstawicieli Zła – Demona zła oraz Kobietę fatalną. W klasycznej powieści kryminalnej pierwszoplanowymi bohaterami autorzy czynią mężczyzn: przede wszystkim policjantów oraz prywatnych detektywów. Dla postaci kobiet zarezerwowane są natomiast funkcje wspomnianej już − odgrywającej rolę ofiary, nagrody, zdobyczy lub ewentualnie pomocnicy − Kobiety-Anioła, bądź archetypu kobiety demonicznej – femme fatale.

7 J. Butler, Gra płci, przekł. I. Kurz, „Dialog” 2003, nr 10, s. 94-106.

8 M. Czubaj, Etnolog w Mieście Grzechu. Powieść kryminalna jako świadectwo antropologiczne, Gdańsk 2010, s. 101.

9 Zasłuchani w te same opowieści. Z Wojciechem J. Bursztą rozmawiają Dominika Pycińska i Marcin Żyła, „Znak” nr 658/2010, http://www.miesiecznik.znak.com.pl/3596/

zasluchani-w-te-same-opowiesci, dostęp: 10.03.2014.

10 U. Eco, Superman w literaturze masowej, przeł. J. Ugniewska, Kraków 2008. s. 100-101.

Seksaulność w najnowszej literaturze polskiej

65

popkulturowego doświadczania rzeczywistości, kompulsywną potrzebę przeżywania coraz to nowych emocji poprzez nieustanne eksperymentowanie oraz pragnienie multiplikacji własnych tożsamości przez bohaterów doby ponowoczesności¹¹.

2. Reprezentacje kobiecości i męskości