Reprezentacje kobiecości i męskości 1. Heroina polskiego kryminału

Julia Dobrowolska jest jedną z ciekawszych, a z pewnością jedną z najbardziej wyrazistych kobiecych postaci współczesnej polskiej literatury kryminalnej. Detektywka jest postacią niejednoznaczną − autorka konstruuje swoją bohaterkę na zasadzie przeciwieństw, wychodzącą poza schematy. Julia jest kobietą wyjątkowo atrakcyjną, jednak jej twarz szpeci tajemnicza blizna, podważająca kanony urody;

należy do świata zdominowanego przez mężczyzn, wykonując również zawód rzadko wykonywany przez kobiety, a z drugiej strony w czasie wolnym od wykonywania zawodowych obowiązków niemal wciela się w postać popkulturowego serialu Sex and the city¹². Także na gruncie erotycznym Julia jest niestandardowa – uwikłana w seksualny trójkąt z mężczyzną o biseksualnej orientacji, wobec którego żywi uczucie oraz uprawiając przyjacielski seks ze zdeklarowanym gejem.

Powieści Grzegorzewskiej możemy postawić na granicy między narodzonym w Skandynawii nurtem femi-krimi¹³ oraz odmianą literatury popularnej zwaną potocznie chick-lit¹⁴. Ta dychotomia oczywiście determinuje konstrukcję głównej postaci literackiej stworzonej przez pisarkę. Z jednej strony Julia jest zatem reprezentantką kobiecości wyzwolonej, samostanowiącej, wyemancypowanej, jest kobietą niezależną, uświadomioną genderowo, swobodnie realizującą swoją seksualność. Z drugiej zaś autorka nie porusza w zasadzie problematyki indywidualnego kobiecego doświadczenia, oczywiście poza relacją emocjonalną i erotyczną, łączącą detektywkę z pozostałą dwójką bohaterów. Pisarka wykorzystując konwencję kobiecej literatury

11 Z. Bauman, Bauman o popkulturze. Wypisy, wyb. M. Halawa, P. Wróbel, Warszawa 2008, s. 66.

12 O czym mówi sama autorka, m.in. w wywiadzie w programie „Xięgarnia”: „Wzięło się to z tego, że pisałam pracę magisterską o Seksie w wielkim mieście i trzeciej fali feminizmu. Trochę w taki sposób budowałam tę postać, jak wyglądały bohaterki w Seksie w wielkim mieście, kobiety wyzwolone, które korzystają ze zdobyczy »drugiej fali«, ale mają zupełnie inne potrzeby, siedzą na samym szczycie piramidy Maslowa, są zadowolone z życia, mają karierę, pieniądze i same decydują z kim sypiają” – http://www.tvn24.pl/xiegarnia,66,m/do-magisterki-wybrala-seks-w-wielkim-miescie-dzis-pisze-kryminaly,313761.html, dostęp: 10.03.2014.

13 A. Hejlsted, Den skandinaviske femi-krimi – definition og historiske aner, http://www.krimiforsk.aau.dk/awpaper/Hejlstedfemi-krimi.a9.pdf, dostęp: 10.03.2014.

14 Chock lit, [hasło w:] Ch. Baldick, The Oxford Dictionary of Literary Terms, Oxford 2009.

Seksaulność w najnowszej literaturze polskiej

66

popularnej, ujawnia narzędzia kontroli nad kobiecą podmiotowością, które definiują postać jako kobietę. Należy do nich m.in. dbanie o wygląd i urodę oraz niekonsekwentnie wypierany przez Julię przymus odnalezienia stabilnego i przede wszystkim określonego przez ramy patriarchalnego dyskursu miejsca u boku mężczyzny.

Analizując konstrukcję głównej bohaterki konstatujemy, iż pierwowzór dla postaci Julii stanowiła klasyczna postać śledczego z wzorcowej gatunkowo powieści detektywistycznej lub powieści typu noir. Autorka mimo, że obdarza Julię niezwykle atrakcyjnym wyglądem eterycznej blondynki, pozbawia ją stereotypowych kobiecych cech, z pewnością zaś charakterologicznie nie wpasowuje jej w klasyczny model Kobiety-Anioła¹⁵. W klasycznej powieści kryminalnej role pierwszoplanowych bohaterów są zarezerwowane dla mężczyzn. Kobiety również występują w określonych funkcjach: wspomnianej już Kobiety-Anioła, bądź archetypu kobiety demonicznej – femme fatale. Bohaterka Grzegorzewskiej z całą pewnością nie wypełnia funkcji rekwizytu, ani nie jest wyłącznie luksusowym obiektem pożądania, dodającym kolorytu rzeczywistości, z czym czytelnik spotka się w klasyce gatunku powieści kryminalnej. Niczym typowy męski bohater jest zaś opanowana, cyniczna, wręcz zgorzkniała, mimo iż jest zaledwie dwudziestokilkulatką, życie na tyle ją doświadczyło, iż sceptyczne nastawienie wobec świata budzi u czytelnika zrozumienie. Julia staje się odzwierciedleniem męskich stereotypowych cech: stosuje przemoc fizyczną, nadużywa alkoholu i nikotyny, instrumentalnie traktuje seks, działa brawurowo.

Dobrowolska, należąc do męskiego świata, stanowi przeciwieństwo innych kobiet pojawiających się w cyklu. Diametralnie różna jest choćby od Diany, narzeczonej Aarona. Diana reprezentuje role stereotypowo przypisane kobiecości: sprząta, gotuje, pragnie wyjść za mąż i urodzić dziecko, jest infantylna, ma nadwagę, przez co jej sylwetka jest zdecydowanie bardziej „kobieca”, niż ciało szczupłej, wysportowanej Julii. W zasadzie każda z kobiet pojawiających się w narracji występuje jako rywalka śledczej. Choć bohaterka rywalizuje również z męskimi postaciami, to jednak w relacji z mężczyznami, jest to rywalizacja przede wszystkim na gruncie zawodowym, natomiast z kobietami bohaterka konkuruje właściwie wyłącznie o męskie względy.

Konfrontując się z innymi kobiecymi postaciami, przypisując je do sfery kobiecej, podkreśla własną wyższość, wpisując samą siebie w sferę męską, która w powieściach Grzegorzewskiej utrzymuje zdecydowaną przewagę nad zinfantylizowaną w oczach Dobrowolskiej sferą kobiecą, zarówno na płaszczyźnie intelektualnej, społecznej, czy zawodowej. Julia odrzuca zatem stereotypową kobiecość, deprecjonując ją, unieważniając niejako status kobiecych doświadczeń, ściśle związanych z płcią,

15 A. Martuszewska, dz. cyt., s. 120.

Seksaulność w najnowszej literaturze polskiej

67

negatywnie wartościuje konwencjonalnie przypisywane kobiecości cechy, takie jak: wrażliwość, empatyczność, opiekuńczość, czy emocjonalność.

2.2. Męskość w kryzysie?

Kategorię męskości reprezentuje w cyklu pisarki dwóch bohaterów: Aaron oraz Wiktor. Poprzez kreacje męskich bohaterów Grzegorzewska przełamuje kulturowy nakaz heteronotmatywności.

Zwieszeni na granicy kryzysu: z jednej strony wpisują się w model tradycyjnej męskości, pod względem pełnionych ról społecznych, zawodowych oraz ideału męskości hegemonicznej¹⁶. Z drugiej zaś obrazują jeden z fundamentalnych elementów kryzysu tradycyjnej męskości – podważenie tożsamości zmitologizowanej, definiowanej jako heteroseksualna, która traci w tej narracji charakter normy.

Uruchomienie kategorii homoseksualności stawia tym samym twórczość Grzegorzewskiej w opozycji do klasyki gatunku, w której

do lat siedemdziesiątych XX wieku postaci gejów pojawiały się w jednej i tej samej funkcji – ofiar lub sprawców, na ogół rozhisteryzowanych i groteskowych oraz, co ważne, umieszczanych zawsze na drugim planie. Gej, podobnie jak lokaj w klasycznej powieści detektywistycznej, od razu budzi podejrzenia. Za ten wizerunek mniejszości seksualnych w literaturze kryminalnej obwiniani bywają kanoniczni twórcy „czarnego kryminału” […]¹⁷.

Męskość wykreowana przez autorkę niewiele ma wspólnego z paradygmatem męskiego podmiotu sprawującego patriarchalną władzę.

Model ten zostaje podważony, choć pisarka nie odwołuje się do traumy symbolicznej, ekonomicznej oraz społecznej kastracji męskiej podmiotowości. Wręcz przeciwnie − przedstawia czytelnikom raczej bohaterów afirmujących własną męskość, korzystających z możliwości jej doświadczania, wychodzącego poza kulturowe kalki. Choć oczywiście zarówno Aaron, jak i Wiktor przejawiają zgodnie z regułami tradycyjnie pojmowanej podmiotowości, tzw. typowe męskie cechy, tj. niezdolność do wchodzenia w głębokie relacje, wykorzystywanie siły fizycznej, introwertyczność, emocjonalne zdystansowanie, niezależność w opozycji do kobiecej emocjonalności, słabości oraz uległości, to jednak te same cechy odnajdziemy i u kobiecej bohaterki narracji Grzegorzewskiej.

Aaron, podobnie jak Julia, zbudowany jest na zasadzie sprzeczności. Choć wydaje się akceptować swoją tożsamość, jego wybory pozostają dla czytelnika zaskakujące. Przede wszystkim dotyczy to relacji z główną bohaterką, przed uczuciem do której Goldenthal zdaje się

16 Zob. Karuzela z mężczyznami. Problematyka męskości w polskich badaniach społecznych, red.

K. Wojnicka i E. Ciaputa, Kraków 2011.

17 M. Czubaj, dz. cyt., s. 101.

Seksaulność w najnowszej literaturze polskiej

68

uciekać, oraz związku z narzeczoną Dianą, wpisującą się w stereotypowe standardy kobiecości. Bohater z jednej strony wciela się w genderowe klisze realizując model stuprocentowego mężczyzny, policjanta, jeżdżącego terenowym samochodem, z drugiej zaś podważa je, równocześnie przyodziewając się w kreacje od projektantów najlepszych światowych marek oraz wchodząc w homoerotyczne relacje. Dwoistość i niejednoznaczność bohatera poza biseksualną orientacją, podkreśla również żydowskie pochodzenie oraz związana z nim zmiana personaliów.

Wiktor z kolei początkowo pojawia się w powieści, jako rywal Dobrowolskiej o względy Dawida, dopiero w drugiej części cyklu występuje już w roli pracodawcy, ale i najbliższego przyjaciela Julii, z którą łączy go nie tylko fascynacja dawnym kochankiem, ale i przyjacielski seks, mimo iż Bergen jest aktywnym seksualnie gejem (w ten sposób też definiującym własną tożsamość psychoseksualną).

W relacji Julii z Wiktorem dostrzec możemy mitologizację postaci głównej bohaterki. Z jednej strony autorka podkreśla zatem atrakcyjność seksualną detektywki, absorbującą homoseksualnego bohatera, z drugiej zaś dosadnie wskazuje na nie-kobiecą tożsamość Dobrowolskiej oraz potwierdza męski prototyp jej postaci¹⁸.

Tożsamość Witora możemy określić jako sinusoidalnie „płynną”.

Bergen jest rozwodnikiem, ma dorosłego syna, jednak po zakończeniu małżeństwa realizował własną seksualność w kontaktach z mężczyznami, z którymi poza kontaktami intymnymi łączyły go również związki emocjonalne. Julię darzy nie tylko seksualną, ale i emocjonalną fascynacją. Jednak będąc w nieoficjalnym związku z detektywką, utrzymuje również relacje z mężczyznami. Jego seksualność zatem określić możemy nie tyle jako biseksualną, ale jako nieheteronormatywną oraz niemononormatywną.

Konstrukcje postaci w twórczości Grzegorzewskiej uznać możemy za próbę literackiej realizacji teorii queer, zakładającej ludzką indywidualność i niepowtarzalność oraz traktującą definiowanie tożsamości seksualnej w esencjalistycznym duchu − za wytwór kultury i wtórne kreowanie rzeczywistości. Teoria queer określa podmiotowość w kategorii subwersywnego i wielowymiarowego kulturowego konstruktu, stawiając tezę o konstruktywistycznym sposobie istnienia płci i seksualności, w opozycji do antagonicznych i dychotomicznych

18 Postać Julii w relacji z Wiktorem z jednej strony odsyła czytelnika do queerowej koncepcji tożsamości, z drugiej zaś strony każe zadać pytanie, czy Grzegorzewska nie ukazuje jednak konserwatywnej normatywności, opierającej się na przekonaniu, iż dla homoseksualisty relacja z kobietą jest możliwa, o ile trafi na „właściwą” partnerkę. Te rozdwojenie widoczne jest w zasadzie w konstrukcji wszystkich postaci, które z jednej strony stają się reprezentantami rozmaitych nienormatywności, z drugiej zaś wpisują się w stereotypowe, popkulturowe kalki patriarchalnego systemu.

Seksaulność w najnowszej literaturze polskiej

69

wzorców płciowych naturalizowanych przez kulturę jako społeczne normy¹⁹.