Wprowadzenie
Jakość i będąca jej efektem przydatność informacji prezentowanych w spra-wozdaniu finansowym zależy w dużym stopniu od zastosowanych przez jed-nostkę zasad wyceny aktywów i pasywów. Te zasady wynikają zawsze ze sto-sowanych przez podmiot szeroko rozumianych standardów rachunkowości.
W zależności od charakteru standardów oraz rodzaju aktywów i pasywów pod-mioty mogą być zobowiązane do stosowania ściśle określonych zasad wyceny lub też mogą dokonywać wyboru między rozwiązaniami wskazanymi w obo-wiązującym je prawie bilansowym. Obecnie w sprawozdawczości finansowej stosuje się zasadniczo równolegle dwa modele wyceny: model kosztu historycz-nego i model wartości godziwej1. Funkcjonują one zarówno w regulacjach kra-jowych, jak i w Międzynarodowych Standardach Sprawozdawczości Finanso-wej. Model kosztu historycznego jest tradycyjnym sposobem wyceny, stosowanym w rachunkowości od początku jej powstania. Model wartości go-dziwej jest rozwiązaniem zdecydowanie współczesnym, aczkolwiek rozwijają-cym się w szybkim tempie. W sposób bardzo widoczny odzwierciedla to ewolu-cja standardów międzynarodowych.
Wartość godziwa rozpatrywana w kontekście sprawozdania finansowego jest zasadniczo kojarzona ze wspomnianym wyżej modelem wyceny bilansowej, stosowanie którego oznacza uwzględnianie wszystkich zmian wartości, jakie obserwuje się na dzień bilansowy. Jest to niewątpliwie jej najważniejsze, ale i najbardziej kontrowersyjne zastosowanie. W tym aspekcie wartości godziwej poświęca się najwięcej uwagi. Należy jednak zaznaczyć, że wartość godziwa wykorzystywana jest również w sytuacji, gdy w sprawozdaniu z sytuacji finan-sowej prezentowane są pozycje wyrażone w koszcie historycznym. Ma to miej-sce przede wszystkim w związku z oceną, czy nastąpiła utrata wartości
wów. Wykorzystanie wartości godziwej przez podmioty stosujące MSSF odby-wa się więc w szerokim zakresie.
Celem opracowania jest przedstawienie najważniejszych obszarów stoso-wania wartości godziwej przy sporządzaniu sprawozdania finansowego zgodnie z MSSF i wskazanie ogólnych zasad jej pomiaru.
1. Model wartości godziwej
Kształtowanie się i upowszechnianie modelu wartości godziwej i odcho-dzenie od stosowania kosztów historycznych tłumaczone jest różnymi czynni-kami. Przede wszystkim wskazuje się na większą użyteczność wartości godziwej w przekazywaniu informacji o procesie tworzenia przez jednostkę wartości dla akcjonariuszy2. W tym przypadku zmiana modelu wyceny jest w zasadzie na-rzucona przez rynki kapitałowe i ich rozwój oraz potrzebę zastosowania warto-ści, która jest bliższa ekonomicznym realiom i która w lepszy sposób (niż koszt historyczny) odzwierciedli proces kreowania wartości dla akcjonariuszy.
W literaturze można znaleźć opinie, że stosowanie wartości godziwej do wyceny bilansowej3:
– wpływa na poprawę porównywalności danych, ponieważ takie same składni-ki różnych sprawozdań wyceniane są w podobny sposób,
– dostarcza informacji o przyszłych korzyściach oczekiwanych z posiadanych aktywów oraz o obciążeniach wynikających z zaciągniętych zobowiązań sprowadzonych do bieżących warunków ekonomicznych,
– odzwierciedla decyzje kierownictwa dotyczące utrzymywania zasobów lub nabywania nowych i ich oddziaływanie na dokonania i sytuację podmiotu, – odzwierciedla skutki zmian cen (zarówno zyski, jak i straty), jeśli mają one
miejsce w okresie sprawozdawczym.
W odniesieniu do korzyści płynących ze stosowania w rachunkowości wartości godziwej podkreśla się, że4:
– inwestorzy są bardziej zainteresowani wartością niż kosztem, dlatego dla nich większą wartość informacyjną ma wartość godziwa,
– wraz z upływem czasu koszt historyczny staje się niewłaściwy do oceny sy-tuacji finansowej podmiotu. Wartości historyczne powodują, że nierealne sta-ją się prezentowane w sprawozdaniu wartości aktywów,
2 I.D. Cozma: Historical Cost Versus Fair Value. Oradea 2009, s. 861.
3 Ibid., s. 863.
4 S.H. Penman: Financial reporting quality: is fair value a plus or a minus? „Accounting &
Business Research” (Wolters Kluwer UK) 2007, Special Issue, s. 33.
– wartość godziwa powoduje, że w sprawozdaniu odzwierciedlane są ekono-miczne zyski realizowane przez jednostkę,
– wykorzystanie wartości godziwej powoduje, że system rachunkowości gene-ruje informacje odzwierciedlające realia ekonomiczne, wartość godziwa ma-jąca swą podstawę w cenach rynkowych nie jest poddawana wpływom czyn-ników specyficznych dla poszczególnych podmiotów.
Trzeba jednak mieć na względzie, że stosowanie wartości godziwej wyma-ga w wielu przypadkach dokonywania szacunków, co może prowadzić do pod-ważenia wiarygodności danych.
2. Wartość godziwa w MSSF
Formalnie rzecz biorąc, wartość godziwa (jej pojęcie) pojawiło się w stan-dardach międzynarodowych w 1974 roku, kiedy to opublikowano dokument dyskusyjny dotyczący MSR 2 Zapasy. W ciągu kolejnych lat wprowadzano to pojęcie do innych standardów związanych z wyceną zarówno aktywów inwesty-cyjnych, operainwesty-cyjnych, zobowiązań finansowych, jak i programów świadczeń pracowniczych5. Z czasem rozszerzano więc zakres stosowania wartości godzi-wej w procedurach wyceny.
Obecnie wykorzystanie wartości godziwej w sprawozdaniu przygotowywa-nym zgodnie z MSSF ma miejsce w związku z6:
1. Ustaleniem wartości początkowej składnika sprawozdania finansowego w momencie jego pierwotnego ujęcia;
2. Ustaleniem wartości składnika sprawozdania w sytuacji zastosowania MSSF po raz pierwszy;
3. Wyceną na dzień bilansowy;
4. Ustalaniem odpisów z tytułu utraty wartości.
W zależności od rodzaju składników sprawozdania finansowego, wykorzy-stanie wartości godziwej do wyceny jest obowiązkiem lub prawem jednostki gospodarczej. Różne są także konsekwencje uwzględniania w procedurze wyce-ny wartości godziwej – w niektórych przypadkach rejestruje się w odpowiedni sposób wszystkie skutki zmiany wartości, w innych tylko jej spadek. Wynika to z faktu, że wartość godziwa w sprawozdaniu finansowym sporządzanym zgod-nie z MSSF może być stosowana jako jedyny parametr wyceny, zawsze prezen-towany w raporcie lub też tylko jako kategoria wykorzystywana do porównania
5 S.B. Shanklin, D.R. Hunter, C.R Ehlen: Retrospective View Of The IFRS' Conceptual Path And Treatment Of Fair Value Measurements In Financial Reporting. „Journal of Business & Eco-nomics Research”, March 2011,Vol. 9, No. 3, s. 23-24.
z kosztem historycznym w celu odpowiedzi na pytanie, czy nastąpiła utrata war-tości. Wartość godziwa wykorzystywana jest więc nie tylko w typowym dla MSSF modelu wartości godziwej (lub przeszacowanej) stosowanym do wyceny bilansowej, ale też znajduje zastosowanie w modelu kosztu historycznego.
2.1. Ustalanie wartości początkowej
Kategoria wartości godziwej jest wykorzystywana do ustalania wartości początkowej przede wszystkim aktywów inwestycyjnych o charakterze finanso-wym. Zgodnie z zapisami par. 43 MSR 39 Instrumenty finansowe: ujmowanie i wycena, aktywa finansowe i zobowiązania finansowe wycenia się w momencie początkowego ujęcia według wartości godziwej, powiększonej o koszty transak-cji, które mogą być bezpośrednio przypisane do nabycia lub emisji składnika aktywów finansowych lub zobowiązań finansowych. Wyjątkiem są elementy klasyfikowane jako wyceniane w wartości godziwej przez wynik finansowy, przy ustalaniu wartości początkowej których nie uwzględnia się kosztów trans-akcyjnych7. W przypadku, gdy aktywa finansowe są nabywane przez podmiot, ich wartość godziwa odpowiadać będzie cenie zakupu.
Drugim przypadkiem wykorzystania wartości godziwej do ustalania warto-ści początkowej są aktywa przyjmowane przez jednostki do użytkowania na podstawie umów leasingu finansowego. Na dzień rozpoczęcia okresu leasingu leasingobiorcy ujmują przedmiot leasingu i zobowiązania z tego tytułu wynika-jące w kwotach równych wartości godziwej przedmiotu leasingu ustalonej na dzień rozpoczęcia leasingu (MSR 17 Leasing, par. 20). Odstępstwem od tej re-guły jest sytuacja, gdy wartość bieżąca minimalnych opłat leasingowych ustalo-nych na dzień rozpoczęcia leasingu jest niższa od wartości godziwej.
Specyficznymi aktywami, których wartość początkowa ustalana jest na pozio-mie wartości godziwej (pomniejszonej o szacowane koszty sprzedaży), są aktywa biologiczne i produkty rolne. Takie rozwiązania wynikają z MSR 41 Rolnictwo.
Jako podstawę ustalania wartości początkowej wartość godziwą wykorzy-stuje się też w momencie zastosowania standardów międzynarodowych po raz pierwszy. MSSF 1 Zastosowanie Międzynarodowych Standardów Sprawozdaw-czości Finansowej po raz pierwszy w par. 16, 17, 18 daje podmiotom gospodar-czym możliwość wyceny rzeczowych aktywów trwałych, wartości niematerial-nych i inwestycji niefinansowych w wartości godziwej, w momencie przejścia
7 Na temat ustalania wartości początkowej aktywów finansowych i zobowiązań finansowych pisze np.
M. Rówińska: Długo i krótkoterminowe inwestycje. W: Rachunkowość finansowa z uwzględnieniem MSSF. Red. Z. Messner, J. Pfaff. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011, s. 90.